Morgunblaðið - 12.07.1980, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 12. JÚLÍ 1980
31
Jón Viðar Jónsson:
Á
Broadway
3. grein
Þrir Mummonschanz-leikarar: mannlegar tilfinninjíar ok eiKin-
leikar tjáðir á nakinn og markvissan hátt.
Þjóðleikhúshópurinn hafði að-
eins sex daga til ráðstöfunar
þegar hann kom til New York
fyrir u.þ.b. mánuði — og það er
ekki hægt að sjá stórt brot af
leiklist þessarar borgar á viku-
tíma. Alla daga voru menn á
þönum út og suður; morgnum og
eftirmiðdögum var yfirleitt eytt á
söfnum, bíóum eða skoðunarferð-
um um borgina, á kvöldin var
farið í leikhús. Á þessum tíma sá
ég alls níu leiksýningar — og hefði
þó getað séð eina til viðbótar með
betri skipulagningu. En ég viður-
kenni fúslega að eftir þeirri sýn-
ingu, hver svo sem hún hefði orðið,
sá ég ekki mjög mikið.
New York-borg er nefnilega
sjálf svo stórfenglegt teater
mannlífsins, að það sem var að sjá
á leiksviðum Broadway bliknar
flest í minningunni við hliðina á
sumu sem bar fyrir augu manns á
ýmsum stöðum í borginni. Á
Manhattan-eyju ægir í rauninni
saman mörgum ólíkum veröldum
og andstæður auðs og allsleysis
eru þar hrikalegar. Eitt kvöldið
var hlýtt á heimssöngvara syngja
fyrir rjóma þjóðfélagsins í Metr-
opolitan-óperunni; annan dag var
farið í bíl um blökkumannahverfið
Harlem, þar sem nakið andlit
atvinnuleysisins blasti við. Ég var
oft gripinn þeirri tilfinningu á
flakki mínu um borgina, bæði á
ferð um iður hennar með neðan-
jarðarbrautinni og uppi á útsýn-
ispalli Empire State Building, að
hún væri lifandi vera sem hefði
vaxið öllum mönnum yfir höfuð og
hegðaði sér nákvæmlega sam-
kvæmt eigin vilja. Og þó að
víðáttur og margbreytileiki henn-
ar séu nánast ógnvekjandi og
hvergi virðist maðurinn fjær því
að vera í hinni dásömuðu snert-
ingu við náttúruna, er New York-
borg að sínu leyti mennskust allra
borga sem ég hef komið til.
Ástæðan er sú að hún virðist geta
rúmað allt mannlegt og leyft
sérhverri mannveru, hversu
lítilmótleg sem hún er, að vera
hún sjálf, án þess að útskúfa
henni úr samfélagi sínu. Skýja-
kljúfarnir og sumar myndir fá
tæktarinnar verða líklega það sem
ég minnist lengst af New York-
borg, eins og ég kynntist henni í
þessari för — en stórkostlegast af
öllu var þó að reika innan um
manngrúann á götum borgarinn-
ar, einn og óháður, en þó jafn
réttmætur þegn og allir aðrir í
samfélagi milljónanna.
Mummenschanz
Ég hef nú sagt frá flestum
þeirra sýninga sem mér vannst
tími til að sjá á Broadway. Ég hef
einnig reynt að gefa dálitla hug-
mynd um innviði þess leikhúss,
sem þar er rekið, og meta listræna
stöðu þess, að svo miklu leyti sem
það er hægt eftir svo stutt og
takmörkuð kynni. í þessari loka-
grein ætla ég aftur á móti að
halda mig við eina leiksýningu,
sem hefur gengið á Broadway í
þrjú ár og mun vera lögð upp í
heimsreisu, þegar þessar línur
koma á prent, hafi áætlun hennar
staðist.
Það er alltaf erfitt að gefa
öðrum hugmynd eða tilfinningu
fyrir leiklist, sem maður hefur séð
og upplifað, með orðum einum
saman. Sjaldan hefur mér fundist
það eins erfitt og nú, þegar ég verð
að koma orðum á blað um þessa
sýningu, Mummenschanz. Mynd-
irnar, sem ég birti hér með, ættu
að auðvelda mönnum nokkuð að
átta sig á þeirri leiklist sem þarna
var framin, þó að þær hrökkvi á
vissan hátt jafn skammt og orðin.
Það má jafnvel segja að þær hljóti
að gefa dálítið falska mynd af
tjáningaraðferð sýningarinnar,
því' að í henni byggðist allt á
hreyfingu, líkamlegri hugsun.
Eins og í hinu hefðbundnara formi
látbragðsleiksins, mímunnar, voru
engin orð eða hljóð notuð til að ná
sambandi við áhorfendur, heldur
fór leikurinn fram í algerri þögn.
Öll formleg útfærsla var þó ólík
því, sem ég hef áður séð af þessu
tagi, enda er hér síður um ein-
staka leiksýningu að ræða en
tilraun til að útvíkka form mímu-
leiksins.
Eins og nafnið bendir til er
Mummenschanz af þýskum upp-
runa, eða nánar tiltekið svissnesk-
um. Upphafsmenn leiksins, þau
Andrés Bossard, Bernie Schiirch
og Floriana Frassetto, fengu öll
grunnþjálfun í hefðbundnum
mímuleik, en fundu snemma til
ákveðinnar óánægju með hann.
Þau lýsa sjálf afstöðu sinni með
þessum orðum: „í klassískum
mímuleik snýst allt um að búa til
eitthvað fagurt og upphafið. Hinir
frægu mímuleikarar sveipa sjálfa
sig einhvers konar guðdómi, allt
sem þeir gera er mjög músíkalskt.
Við vorum að leita að einhverju
mannlegra. Við viljum segja skilið
við hefð „hvíta andlitsins", þar
sem andlitið skiptir svo miklu
máli og hlutir eru búnir til úr
engu. Ef við þurfum borð, notum
við borð; við höfnum allri blekk-
ingu. Það er ekkert sem fjötrar
Mummenschanz-leikari i
gervi munns sem smakkar
hikandi á einhverri fæðuteg-
und.
ímyndunarafl áhorfandans." Það
má skjóta því að hér, að frægasti
núlifandi fulltrúi þeirrar mímu-
hefðar, sem þau þrjú rísa gegn, er
líklega Marcel Marcau, franski
mímuleikarinn, sem kom hingað
og lék í Þjóðleikhúsinu fyrir mörg-
um árum.
Mummenschanz-leikarinn ber
grímu eða hylur líkama sinn allan
í einhvers konar gervi úr svampi
eða öðru voðfelldu efni, sem leyfir
hreyfingum hans að njóta sín til
fullnustu. Þannig getur hann
breyst í nánast hvað sem vera
skal; á meðfylgjandi mynd er
hann t.d. tvær samhangandi hálf-
kúlur, sem eiga að sýna munn með
lafandi tungu. Leikarinn verður
eins konar lifandi skúlptur, sem
getur hvort sem er fyrirstillt
eitthvað formlaust og óhlutbundið
eða ákveðin efnisleg fyrirbæri. Oft
eru leikararnir annarleg dýr,
lífverur sem við vitum ekki full-
komin skil á ummyndast kannski
fyrir augum okkar. En þó að
þessar verur séu framandi, eru
hegðunareinkenni þeirra yfirleitt
afskaplega mannleg. í fyrsta
atriði sýningarinnar sást t.d.
formlaus amaba streða við að
komast upp á allháan pall fyrir
miðju sviði. Hún gerði hverja
tilraunina á fætur annarri, tók
ýmist löng stökk að pallinum eða
reyndi að lyfta sér upp á hann með
afli, virtist oft hafa misst móðinn,
en reyndi þó ævinlega aftur og
komst að lokum upp. Það leyndi
sér ekki á tilburðum hennar hver-
su hreykin hún var af sjálfri sér,
en stoltið kom henni svo sannar-
lega í koll, því að pallurinn var
ekki breiður og áður en hún vissi
af var hún oltin út af honum hinu
megin.
Á þennan hátt var hið frum-
stæðasta allra lifandi forma gætt
atferli, sem er öllum mannverum
eiginlegt.
Orðið Mummenschanz er sett
saman úr þýsku orðunum Mumm-
en, sem táknar dulargervi eða leik
í dulargervi, og Schanz, sem þýðir
tilviljun. í Mummenschanz sést
aldrei andlit leikarans sjálfs og á
það leggja þeir Bossard og
Schurch sérstaka áherslu. Gríman
er sjálfsagður þáttur í helgisiðum
fornra trúarbragða, sem leiklistin
er sprottin úr, og hún er ævafornt
tákn þeirrar útþurrkunar á per-
sónuleika einstaklingsins, sem
leiklistin er. Og þeir félagar segj-
ast hafa sótt innblástur í alþýð-
legar hefðir, sem byggjast á dul-
argervum og svissneskt sveitafólk
hafi varðveitt frá örófi alda allt
fram á þennan dag. „Það eru til
grímur fyrir flest tækifæri í lífi
fólksins" segja þeir, „grímur sem
boða einhverja hátíð, grímur sem
reka veturinn á brott. Fólkið
framkvæmir sjálft þessar athafn-
ir og það eru engir leikarar. Á
eftir fara menn heim til sín og
enginn veit hverjir þeir voru.“
Andlitsleysið var veigamikið at-
riði í sýningunni á Mummen-
schanz, ekki síst seinni hluta
hennar. Hún var samsett af fjöru-
tíu atriðum og þau tuttugu síðari
voru nokkuð ólík hinum fyrri.
Hugmyndin mun hafa verið sú að
fylgja þróun mannsins allt frá
stigi .hinnar fyrstu lífveru og í lok
fyrri hlutans varpa leikararnir
þrír skyndilega af sér kynlegum
gervum sínum og stíga fram í
svörtum búningum sem hylja
líkami þeirra frá hvirfli til ilja.
Höfuð þeirra eru hins vegar innan
í svörtum ferhyrndum kössum,
sem er hægt að festa á grímur og
alls kyns hluti (sbr. myndina).
Fyrri hlutinn gaf þeim ýmis betri
tækifæri til að sýna frábæra
líkamsfimi sina og hreyfitjáningu,
en snjöllustu atriði leiksins var þó
að finna í seinni hlutanum. Ein-
faldleikinn og myrkur undirtónn-
inn minnti mig oft á andann í
leikritum Becketts og það var ekki
verið að sýna okkur skástu hliðar
mannskepnunnar. Segja má að
grunnþemað í flestum þessara
atriða hafi verið löngun mannsins
til að vera eitthvað, en ná þó
sambandi við aðrar mannverur. I
einu atriðanna játuðu þessar ver-
ur hvor annarri ást sína með því
að rúlla klósettpappír sem var
festur á höfuðkubbana hver fram-
an í aðra; í öðru ástaratriði báru
þær marsípangrímur sem þær
eyðilögðu með því að sleikja sæt-
indin hvor framan úr annarri.
Hvað eftir annað var áhorfendum
sýnt á hugmyndaríkan og grát-
broslegan hátt hvernig árásar-
girni, græðgi, sjálfselska, hégóma-
skapur og hrein heimska koma í
veg fyrir að menn geti náð sam:
bandi og sigrast á einsemdinni. í
lokaatriði sýningarinnar horfðum
við á viðureign tveggja einstakl-
inga sem bera grímur úr leir.
Annar hefur mótað andlit sitt á
glæsilegan hátt með svipmiklum
andlitsdráttum og er fullur hroka
yfir útliti sínu. Hinn berst ör-
væntingarfullri baráttu við að fá
eitthvert lag á afskræmt andlit
sitt og þegar það tekst ekki ræðst
hann á hinn og eyðileggur andlit
hans. Þannig ná niðurrifsöflin í
manninum alltaf yfirhöndinni og
tortima tilveru hans sem sjálfs-
stæðs einstaklings. Fílósófían í
þessum mímuleik var því óneitan-
lega nokkuð einfölduð og gamal-
kunn, en hún var túlkuð á svo
sérkennilegan og hrífandi hátt að
maður hafði ríka ánægju af öllu
saman.