Morgunblaðið - 30.11.1980, Qupperneq 10

42
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1980
Hress í máli og
hreinskiptinn
Ásgeir Jakobsson:
Gríms saga trollaraskálds
Útgefandi: Skuggsjá sf.
Hafnarfirði 1980
Ásgeir Jakobsson er Bolvíking-
ur og kynntist snemma sjósókn,
sjómennsku og fiskveiðum. Þá er
honum óx fiskur um hrygg, gerðist
hann sjómaður, og hefur hann
stundað sjóinn á flestum þeim
tegundum skipa, sem sótt hafa
björg í bú á þessari öld, nema ef
vera skyldi seglskútum. Hann var
fyrst á smáum og stórum vélbát-
um og síðan á togurum og hefur
séð marga rismikla báruna brjóta
allt frá brimlendingum og út á
dýpstu mið, líka á úthafinu landa
á milli. Síðan hann kvaddi sjóinn,
nema í anda, hefur hann margt
ritað, blaðagreinar, bókarhluta og
bækur. Gríms saga trollaraskálds
er fyrsta skáldsaga hans, en sumt
í öðrum bókum hans bendir til
þess, að hann sé glöggur á sér-
kenni manna og kunni að ýkja
sitthvað, svo að það verði sögu-
legra en það gæti annars virzt, án
þess þó að hann meiði sannleikann
tilfinnanlega. En hvað sem þessu
líður, var mér sannarlega dillað
við lestur skáldsögunnar, og þykir
mér mjög við hæfi viðskilnaður
þeirra, höfundarins og trollara-
skáldsins á „örlagaklettinum".
Grímur er lítt yfir tvítugt „en
varla undir þrítugu að lífs-
reynslu", þegar sagan hefst. Hann
mundi ekki neina bernsku og ekki
heldur neina æsku, aðeins baráttu
við berkla og sjóveiki og lúa. Hann
vann á berklunum, hertist af
sjóveikinni og stæltist af strefinu.
En það er margt, sem gerir
manninn. Grímur sagði svo um
sjálfan sig, að hann væri þrír
menn ólíkir og félli þeim illa
sambýlið.
Ekki má ég láta hjá líða að gera
þeirri þrenningu skil, sem með
Grími bjó, þó að ég verði að vera
stuttorður. Fyrstur er þar Þorgeir
Hávarsson, sem ekki mátti mann
sjá, án þess að höggva hann, ef
hann lá vel við höggi, og segir
höfundur: „Þorgeir naut sín
þokkalega sem hausari á togara,"
enda Grímur alltaf til þess starfs
valinn. Þá var „Ólafur Kárason
Ljósvíkingur annar þeirra, sem
bjuggu í Grími. Hann réð fyrir
hugleiðingum og öllum aumingja-
skap“. Hann var skáld, þó að ekki
dygði honum það til afreka í
skáldskap. Hann þráði að deyja
liggjandi. Þorgeir aftur á móti
standandi og kom þannig horn-
réttur á Ljósvíkinginn." Svo var
það Móri. „Hann var ekki eins
illur í sér og þjóðsagnamórar,
líkari glaðlyndri skottu... Móri
réð fyrir margskonar uppátekt og
hafði mjög brenglaða siðferðisvit-
und.“ Nákvæmara er þetta allt hjá
höfundi. Oft kemur hann ærið
spaugilega fyrir samskiptum
þrenningarinnar og ævinlega
koma þau til greina í rökréttu
sambandi við aðstæður.
Sumum kann að þykja óþarflega
mikið fjallað um veilurnar á
togurunum, sem á styrjaldarárun-
um jusu peningum inn í landið á
siglingum sínum til Bretlands á
styrjaldarárunum, og ennfremur
gert of mikið úr þeirri peninga-
græðgi, sem átti sinn beina þátt í
hörmulegum slysförum. En bæði
eru þessar lýsingar tímabærar
sem víti til varnaðar og ennfrem-
ur koma veilur skipanna og hin
lífshættulega ofhleðsla til greina,
sem sögunni nauðsynlegur efni-
viður í hinar snilldarlegu og hár-
réttu frásagnir af togveiðunum og
hinni váþrungnu baráttu sjó-
manna gegn svo til sífelldri ógnun
frá hrammsigð dauðans. Og þar eð
ég hafði sjálfur sára reynslu af því
að bera að nokkru ábyrgð á
hleðslu og söluferðum eins af
togurunum, leyfi ég mér að birta
eftirfarandi orðrétt úr sögu Ás-
geirs:
„Grímur hafði ekki lengi verið á
stríðstogurunum, þegar hann taldi
sig geta raðað aldurtiladæminu
upp þannig, að mest líkindi væru
til, að þeir gengju undir vegna of
mikillar framhleðslu, þeir vörðu
sig ekki í stórsjó: Ef þeir hvorki
Bókmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
„hræðslupeningana" margumtöl-
uðu!
Svo er það þá sagan sjálf. Þar er
lífinu, veiðunum og lífshættunni á
togurunum lýst af meiri þekkingu
og glöggskyggni en nokkur hefur
gert áður, og þó að mest rækt sé
lögð við að gera sem skýrasta
lýsinguna á Grími, er ýmsum af
skipsfélögum hans lýst þannig, að
þeir verða minnisstæðir. Þar ber
þó af lýsingin á Steina gamla, sem
hefur um áratugi verið háseti á
togurum og skemmtir gjarnan
Ásgeir Jakobsson
með sögum, sem teljast mega
hæfilega ýktar. Höfundurinn læt-
ur og ekki hjá líða að lýsa lífi
Gríms og félaga hans, þegar þeir
ganga á land í brezkri borg og er
þar fagnað af konum, sem eru
fúsar til að láta þá njóta blíðu
sinnar. Er höfundurinn þar allber-
orður, en ekkert fram yfir það,
sem þörf er á til eðlilegra kynna.
Hann kjamsar ekki á klámi sem
bókmenntalegu sælgæti. Hann
leyfir sér hins vegar að láta Grím
sinn lenda í rómantisku ástar-
ævintýri, og ennfremur lýsir hann
af alúð Stefáni Stefánssyni, sem
er verðugur fulltrúi þeirra togara-
manna, er ekki keyptu brezka
blíðu, en hugsuðu fyrst og fremst
um heimili sitt og fjölskyldu,
þegar þeir stóðu á erlendri grund
með fullar hendur fjár í bili.
Þegar skáldið kveður hinn þrí-
eina Grím, auðsjáanlega og auð-
heyrilega saddan lífdaga hér í
heimi, hvað sem svo við tekur,
dettur mér í hug, að einhvern tíma
gerist það, að ungur og metnaðar-
gjarn íslenzkur fræðimaður — eða
jafnvel brezkur — grípi þessa bók
fegins hendi sem tilvalið efni í
doktorsritgerð!
gengju undir né hvolfdi, dyttu þeir
í sundur vegna ryðs. Ef þeir gerðu
ekkert af þessu, færust þeir á
tundurdufli. Ef nú ekki heldur það
yrði, kæmi flugvél með vélbyssur
eða sprengjur. Ef einnig það
færist fyrir, hlyti að finnast kaf-
bátur, sem gæfi sér tíma til að
koma upp á yfirborðið og skjóta
þá niður. Ef allt þetta brygðist var
enn möguleiki, sem reyndist lík-
legri en gert var ráð fyrir, það var
árekstur niður við England. Ekki
gekk nú allt eftir, sem Grímur
hafði ráð fyrir gert. Það fórst ekki
nema fjórði hver togari á stríðsár-
unum síðari, en hann hafði haldið
það yrði ekki eftir nema fjórði
hver. Tveir liðir í uppröðun Gríms
skiptu um sæti. Árekstur varð
númer fjögur, en tundurdufl færð-
ust aftur fyrir allt saman og urðu
sjöundu í röðinni. Þessi sætaskipti
þóttu mönnum með ólíkindum og
margir trúðu þessu ekki fyrr en að
stríðinu var lokið og tölulegar
staðreyndir lágu fyrir...“
Fjórði hver togari og fleiri
skip, sú varð raunin, og var það
ærin fórn íslenzkra sjómanna í
þágu þjóðarinnar, þó að fljótlega
tækist að eyða blóðpeningunum,
en ekki hörmum og erfiðleikum
þeirra fjölskyldna, sem hlutu
í Vestursalnum að Kjarvals-
stöðum stendur nú yfir sýning á
verkum eftir ungan mann að
nafni Guðmundur Björgúlfsson.
Hann hefur að vísu haldið einka-
sýningar á verkum sínum áður
hér í borg, og er mér minnistæð-
ust sú sýning, er hann hélt í
Norræna húsinu fyrir skömmu.
Guðmundur hefur verið við nám
erlendis bæði i myndlist og
öðrum fögum, og ef ég hef rétt
skilið, er hann við nám í Háskóla
íslands sem stendur. Á þeirri
sýningu, sem hér er um fjallað,
eru eingöngu pastel-myndir og
myndir gerðar með prentlitum
og tússi. Það er nokkuð þéttset-
inn bekkurinn í Vestursalnum.
Sýning Guðmundar
Björgvinssonar
Hundrað verk eru þar til sýnis,
en salnum er nokkuð óvenjulega
skipt niður, og verða gestir á
sýningunni að dæma um, hvort
það fyrirtæki hefur tekist til
hins betra eða ekki.
í fremsta horni, ef svo mætti
nefna, eru portrett af mörgu
stórmenni. Þar er ^ð finna
sjálfan Picasso, Kjarval, Guð-
mund Björgvinsson og Halldór
Laxness, Thor Vilhjálmsson, Jó-
hann Sebastian Bach og Albert
Einstein. Síðan koma nokkrar
myndir af líkamshreyfingu
(Judo og Karate?), og finnst mér
þar vera eitt verk, er ber hærra
en önnur: það er No. 29 Endur-
upplifun, en annars eru flest
þessi verk of fáguð fyrir minn
smekk, og einmitt þess vegna
verða þau ekki eins raunsæ í
Myndllst
eftir VALTÝ
PÉTURSSON
mínum augum og ella hefði
orðið. Þá verða þarna á vegi
manns verk, er virðast byggð
aðallega á einmanaleik og kyn-
lífi, svona dulítið af hverju, sem
vitnar fyrst og fremst um hugar-
óra ungs manns, sem er að feta
sig áfram í myndgerð og vill
auðsjáanlega túlka sínar næm-
ustu tilfinningar. Ég vil einnig
benda á No. 36, sem eitt af bestu
verkum á þessari sýningu. I
innsta hluta salarins er að finna
myndir, gerðar í prentlitum og
með tússi. Þar er að finna
frumlegustu og bestu verk þess-
arar sýningar. Þarna tekst Guð-
mundi betur en með hinar fág-
uðu og felldu myndir. Þarna er
hann auðsjáanlega meira í ess-
inu sínu en annars staðar í
núverandi myndgerð. Það sem
sérlega settist í mig af þessum
myndum var til dæmis: No. 95,
99 og 75. Meira mætti nefna, en
nú er farið að draga nær jólum
og farið að þrengjast fyrir
myndlistargreinar í pressunni.
Þarna er á ferð ungur maður,
sem virðist vera leitandi í mynd-
gerð sinni, hann hefur vald á
vissum tæknilegum hlutum, sem
vissulega geta komið sér vel á
komandi tímum. Það er ekki í
fyrsta sinn, sem ég minnist á
þaö hér í blaðinu, að hlutirnir
taka sinn tíma og allt útheimtir
mikla vinnu, og ef þessir hlutir
þróast til hins betra má segja
eins og Storm P. sagði ekki: Það
er ekkert erfitt að spá um
framtíðina sérstaklega.
Lifandi bók um landið
Þorsteinn Jósepsson / Steindór
Steindórsson:
LANDIÐ ÞITT ÍSLAND.
1. bindi A—G.
Bókaútgáfan örn og Örlygur
1980.
I formálsorðum sínum minnist
Steindór Steindórsson Þorsteins
Jósepssonar sem var frumhöfund-
ur þeirrar bókar sem nú kemur út
aukin og endurbætt. Landið þitt
ísland heitir hún nú. „Ekki kom til
mála að hagga í nokkru verulegu
við verki Þorsteins," segir Stein-
dór Steindórsson, en minnir á að
ýmsum þótti þjóðsagnaefni og
persónusaga fá of mikið rúm:'„Að
fella slíkt niður hefði verið eyði-
legging á verki hans. En hins
vegar jók ég allvíða við staðfræði-
legu og náttúrufræðilegu efni, þar
sem mér þurfa þótti. Og einkum
bætti ég við ýmsum yfirlitsgrein-
Bókmenntlr
eítir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Steindór Steindórsson
um um byggðir og héruð. Hygg ég
þó, að mér hafi tekist að halda
svipmóti frumverksins."
Það væri fráleitt að ætlast til
þess að í uppflettiriti sem þessu
fengjust svör við öllum spurning-
um um landið. En gífurlegur
fróðleikur er hér saman kominn.
Greinar eru hnitmiðaðar og skýr-
ar í framsetningu og upplýsingar
um menn og málefni sem tengjast
stöðum eru þess eðlis að lesandinn
verður betur að sér en áður. Það er
ekki síst persónusagan sem gerir
Landið þitt ísland lifandi. Upp-
runa rithöfunda er til dæmis víða
getið og drepið á það helsta sem
þeir hafa samið. Þannig kemst
maður að því að í Guttormshaga í
Rangárvallasýslu fæddust rithöf-
undarnir Grétar Fells og Guð-
mundur Danielsson og frá Drápu-
hlíð í Snæfellsnessýslu eru þeir
Helgi Hjörvar og Sigfús Daðason.
Ljósmyndirnar í Landið þitt
ísland eru allar í lit, sumar
hverjar einstaklega fallegar, en
allar njóta þær sín vel með
textanum. Höfundar þeirra eru,
auk Þorsteins Jósepssonar, Björn
Jónsson, Einar Þ. Guðjohnsen,
Hjálmar R. Bárðarson, Kristinn
Sigurjónsson, Páll Jónsson og
Þorsteinn Ásgeirsson.