Morgunblaðið - 18.12.1980, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 18. DESEMBER 1980
Jónas og Fjölnir /
Vilhjálmur Þ. Gislason:
JÓNAS HALLGRÍMSSON OG
FJÖLNIR.
336 bls. Alm. bókafélagið. Rvík,
1980.
Vilhjálmur Þ. Gíslason er
þaulkunnugur mönnum og mál-
efnum á 19. öld. Vel mátti því geta
sér til að einn góðan veðurdag
sendi hann frá sér bók af þessu
tagi. Nú er hún komin. Og efnið
kemur ekki heldur á óvart. Að
frátöldum Jóni Sigurðssyni mun
enginn 19. aldar íslendingur vera
okkur hugstæðari en Jónas Hall-
grímsson. Og nafn hans er órofa
tengt Fjölni þó svo að aðrir ættu
líka verulegan hlut að því riti.
Að skrifa ævisögu Jónasar er í
senn auðvelt og erfitt: auðvelt
fyrir þá sök að mikið hefur verið
um hann ritað og heimildir um
hann er víða að finna — erfitt að
því leyti að þjóðin er fyrir löngu
búin að skapa sér alveg ákveðna
hugmynd um ævi hans og persónu;
hugmynd sem er að nokkru leyti
byggð á þálfgerðum þjóðsögum
sem erfitt er að hrekja og sýnu
torveldara að staðfesta. Svo er t.d.
um hina rómantísku ástarsögu
Jónasar og Þóru Gunnarsdóttur
og kvæði þau sem talið er að Jónas
hafi beinlínis ort til Þóru. Ekki
mun leika vafi á að sú ferð var
farin og að Jónas og Þóra urðu
hugfangin hvort af öðru. Og ekki
gengur Vilhjálmur fram fyrir
skjöldu til að bylta þeim hug-
myndum. Eigi að síður minnir
hann á að »Jónas felldi fljótlega
hug til annarrar stúlku, í Reykja-
vík,« og ósannað mál að hún hafi
ekki upp frá þvi skipað nokkurt
rúm í huga hans.
Menn hafa löngum gert sér í
hugarlund að Reykjavík hafi verið
heldur ömurlegt pláss á dögum
Jónasar og Reykjavíkurdvöl hans
og skrifarastörf hjá landfógeta
hafi verið nokkurs konar eyða í
ævi hans. I Reykjavík var engin
Galtará né Hraundrangi né ástar-
stjarna skinandi bak við ský. En
spurning er hvort Jónas hefur
nokkurs staðar lifað glaðværari
daga — ef undan er skilið að þessi
ár urðu honum hvimleið töf á
fyrirhugaðri menntabraut. »Ball
hef ég aldrei forsómað,* skrifaði
Jónas í bréfi. Þótt félagslífið
sýnist nú naumast hafa verið við
hæfi hans hefur hann að minnsta
kosti gert sér það að góðu. Hér
kemur höfundi að góðu gagni
ágætur kunnugleiki á gömlu
Reykjavík. Vilhjálmur hefur líka
næmt auga fyrir skemmtilegum
smáatriðum sem þó gefa stundum
nokkuð mikið til kynna; og í öflun
aðfanga sýnist hann oft fara að
dæmi skáldsagnahöfundar ekki
Vilhjálmur Þ. Gíslason
síður en sagnfræðings. Þetta á
ekki hvað síst við um frásögn hans
af Reykjavíkurárum Jónasar þar
sem bæjarbragnum er lýst um leið
og maður fær að vita hvað Jónas
hafði fyrir stafni. Á svipaðan hátt
bregður hann upp svipmyndum af
lífi íslenskra stúdenta í Kaup-
mannahöfn en það hafði sínar
skuggahliðar þó ljúft gæti virst í
aðra röndina. Vilhjálmur getur
þess að sumir Hafnar-íslendingar
hafi beðið guð þess heitast að
forða sér frá að flytjast aftur til
íslands. Kaupmannahöfn var þá
um hundrað þúsund manna borg.
Islendingar, sem lögðu þangað leið
sína, höfðu fæstir séð borg áður.
Að koma þangað úr fásinninu hér
var eins og að stíga inn í undra-
heim. Jónas var orðinn hálfþrítug-
ur þegar hann lét loks verða af því
að sigla til náms, þroskaður mað-
ur. Tæpum þrem árum síðar var
Fjölni hleypt af stokkunum. Vil-
hjálmur kveður öldungis óvíst
hver átt hafi uppástunguna að
stofnun Fjölnis en »langlíklegast
að helsti hvatamaður hans hafi
verið Jónas Hallgrímsson og feng-
ið Brynjólf og Konráð Gislason í
lið með sér.«
»Allir Fjölnismenn voru vel
ritfærir,* segir Vilhjálmur, »vand-
látir og vandvirkir, en nokkuð
hver upp á sinn máta. Jónas og
Tómas höfðu í sér mest af eðli
blaðamannsins, en bæði Brynjólf-
ur og Konráð voru hneigðari til
rólegri og stærri ritgerða um
sérstök viðfangsefni.«
Áhrif Fjölnis á íslenskt þjóðlíf
urðu bæði víðtæk og varanleg og
með tilkomu hans var Island orðið
annað í vitund Islendinga en það
hafði áður verið. Þá sögu rekur
Vilhjálmur gerla, skýrt og skil-
merkilega. Og að sjálfsögðu gerir
hann líka nokkra grein fyrir
skáldskap Jónasar sem setti hvað
glæsilegastan svip á ritið.
Yfirhöfuð má segja að þetta sé
alhliða ævisaga þar sem hvoru
tveggja: lífi og starfi Jónasar
Hallgrímssonar eru gerð skil sam-
hliða og að jöfnu.
í strangasta skilningi er þetta
ekki ritskýring nema að takmörk-
uðu leyti heldur fyrst og fremst
mannlýsing og aldarfarslýsing, al-
þýðleg bók og læsileg sem hægt er
að lesa sér til skemmtunar ekki
síður en til fróðleiks.
Nítjánda öldin var blómaskeið
einstaklingshyggjunnar og því er
við hæfi að minning hennar sé í
heiðri höfð með persónusögu sem
þessari.

Torfi Þorsteinsson i Haga
Torfi Þorsteinsson í Haga.
TÖFRAR LIÐINS TÍMA.
Frásöguþættir frá liðinni tíð í
Austur-Skaftafellssýslu.
Setberg 1980.
í Töfrum liðins tíma er þáttur
sem nefnist Drottinn hefur látið
för mína heppnast og fjallar um
Ólaf Gíslason bónda í Volaseli.
Ólafur var með auðugustu bænd-
um í sinni sveit. Hann var formað-
ur á hákarlaskipi sínu, en sótti
sjóinn meir af kappi en forsjá að
sögn Torfa Þorsteinssonar í Haga.
Meðal sagna af Ólafi í Töfrum
liðins tíma eru frásagnir af kapp-
semi hans við veiðiskap sem hann
stundaði frá Papósi. Eitt sinn reri
Ólafur til fiskjar á föstuinngangi.
Að morgni var góðviðri, en gekk
til suðlægrar áttar með brimi
þegar leið á daginn. Allir bátar
leituðu lands nema bátur Ólafs og
manna hans. Heima í Volaseli beið
fólk komu sjómannanna því um
kvöldið átti að gera veislu í tilefni
Jón R. Hjálmarsson
hjúkrunarkona við lítið sjúkra-
skýli sem lengi var starfrækt á
Stórólfshvoli. Þegar Jórunn var
ung keypti hún sér lausamennsku-
bréf. Nú er henni tveggja ára vant
í nírætt. »Þó er ég enn á ferli og
má vel við una,« segir hún.
Jón R. Hjálmarsson hefur þann
hátt á að kynna sögumann og
umræðuefni í stuttu máli á undan
hverjum þætti. En þar að auki er
hér alveg sérstakt sögumannatal
þar sem sögð eru deili á hverjum
og einum í stuttu máli. Lengd
þáttanna er að mínu viti hæfileg,
þeir eru ekki of langir. Flestir
viðmælenda taka fyrir eitthvert
meginefni sem þeir annaðhvort
þekkja öðrum betur eða stendur
huga þeirra nærri. Og flest er
þetta fólk aldurhnigið þegar Jón
R. Hjálmarsson tekur það tali —
með ár og lífsreynslu á herðum.
Er safn þetta fyrir margra hluta
sakir merkilegt — auk þess að
vera mjög fjölbreytt og læsilegt.
Vonandi heldur höfundur áfram
of et sama far.
hátíðarinnar. Dagar liðu án þess
að spyrðist til Olafs. Allir voru
vissir um að báturinn hefði farist
nema stúlka nokkur, Þrúður að
nafni sem talin var sjá það sem
öðrum var hulið. Það kom líka á
daginn að Ólafur Gíslason og
áhöfn hans sátu í eyjunni Vigur,
varpeyju frá prestsetrinu Stafa-
felli í Lóni. Þegr þeir svo birtust
heimilisfólkinu í Volaseli þóttust
menn þekkja þar svipi sjódrukkn-
aðra manna.
Ofurkappi Ólafs er einnig lýst í
frásögn af hákarlaveiðum. Hann
reri á miðin út frá Papósi og „stóð
brátt hákarl á hverju járni, uns
veiddir höfðu verið 16 hákarlar,
sem festir voru á seilarólar og
tengdir aftan í bátinn" skrifar
Torfi Þorsteinsson. En seint sótt-
ist landróðurinn og töldu bátsverj-
ar vonlaust að ná landi nema leysa
hákarlahlassið frá bátnum. Því
þverneitaði Ólafur en einn af
vinnumönnum hans, Snjólfur Ket-
ilsson, seildist eftir sveðju og skar
á öll festarbönd hákarlsins. Með
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
þessari ofdirfsku var tryggt að
báturinn næði landi. Þegar óveðr-
inu slotaði reri Ólafur á miðin til
að bæta sér veiðitjónið: „En þá
voru allar hákarlsseilarnar upp-
reknar á eyrarnar innan við Pap-
ós.“ Torfi Þorsteinsson lætur þess
getið að það hafi verið nábúum
Olafs umþenkingarefni „hversu
veiðiheill manna væri misjöfn,
eins og t.d. þegar 16 hákarlar, sem
skornir voru frá skipi hans úti á
rúmsjó, skyldu elta hann inn á
eyrarnar innan við Papós".
Minningin um hinn látna bónda
og sjósóknara Ólaf Gíslason, er
varðveitt á fornlegum legsteini í
kirkjugarðinum að Stafafelli, máð
áletrun er þar ásamt nafni hans.
„Drottinn hefur látið ferð mína
heppnast". Sagan af Ólafi er saga
margra djarfhuga manna liðinnar
aldar og prýðilega skráð af Torfa
Þorsteinssyni.
Það fer ekki hjá því að í bók eins
og Töfrar liðins tíma sé margt
smálegt, en það hefur þó sitt gildi.
Mér þótti athyglisvert að kynnast
mannlífi því sem Torfi Þorsteins-
son lýsir. Margir kunnir menn
koma við sögu, en aðrir hafa ekki
verið áberandi í rituðu máli eða á
mannþingum. Torfi verður yfir-
leitt ekki sakaður um „snobb-
mennsku" frekar en Lárus gamli
sem blöskraði hve íslendingar
snerust lipurlega í kringum
Kristján Danakonung og aðra
erlenda gesti á Þingvöllum 1930.
Varðveisla hvers kyns fróðleiks
um land og þjóð er nú orðið eitt
umfangsmesta ritsafn sem til er.
Þar leggja margir lið. Fyrsta bók
Torfa Þorsteinssonar um þetta
efni sómir sér vel í því safni.
Leiðrétting
HÖFUNDUR minningargrein-
arinnar um Sigfús Olafsson,
Hlíð í Siglufirði, sem birtist í
blaðinu í gær, er Sólveig Helga
Jónasdóttir, en föðurnafn henn-
ar misritaðist. Eru viðkomandi
beðnir velvirðingar á þeim mis-
tökum.
Undir sól að sjá
Jón R. Hjálmarsson: í SJÓN-
MÁIJ FYRIR SUNNAN. 190 bls.
Suðurlandsútgáfan. Selfossi
1980.
Þetta er þriðja bók Jóns R.
Hjálmarssonar með þáttum, unn-
um upp úr útvarpsviðtölum. Hinar
fyrri eru Svipast um á Suðurlandi
og Séð og heyrt á Suðurlandi.
Þættirnir í þessari bók eru tut-
tugu talsins, allir teknir saman
með fyrrnefndum hætti, að einum
undanskildum sem höfundur
skráði beint eftir sögumanni. Þeir
eru frá síðastliðnum áratug —
sumir frá fyrri árum tugarins, og
sögumennirnir eru nú sumir falln-
ir frá.
Ekki eru allir viðmælendur Jóns
R. Hjálmarssonar Sunnlendingar
að þessu sinni ef miðað er við
forna fjórðungaskipan því Sunn-
lendingafjórðungur náði frá fornu
fari aðeins austur að Jökulsá á
Sólheimasandi. Þar tók við Aust-
firði ngafj órðu ngur. Skaftfel li ngar
eru sem sé fjölmennir í þessu
safni. Tilefnið er meðal annars
opnun hringvegarins á miðjum
áratugnum. Þá voru Öræfin í
brennidepli. Um áhrif vegarins á
Öræfasveit ræðir meðal annarra
Sigurður Björnsson á Kvískerjum.
Hann minnir á að Öræfin voru
forðum blómlegri sveit en nú,
kölluð Hérað eða Litla hérað. En
»1362 gerðist hér sá atburður að
Öræfajökull gaus miklu gosi og
vikurinn, sem þá kom upp, var ljós
líparítvikur. Það er það mesta
vikurfall, sem úr einu gosi hefur
komið á sögulegum tímum að
undanteknu gosinu mikla úr Ves-
uviusi árið 79, sem færði í kaf
borgirnar Pompeii og Herculanum
á Italíu.* Eftir áfallið breytti
sveitin um svip og heiti — hún
varð Öræfi.
Annars merkti öræfi til forna
sama og hafnleysa. Og hafnleysið
hefur alltaf bagað Sunnlendinga.
Sumir viðmælenda Jóns segja hér
frá útróðrum fyrir opinni strönd.
Þar var lífið sannarlega lagt að
veði fyrir lífsbjörginni. Hafliði
Guðmundsson í Búð í Þykkvabæ
rifjar upp kannanir Bandaríkja-
manna á hafnargerð í Þykkvabae
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
fyrir aldarfjórðungi. »Ekki kann
ég skil á því,« segir Hafliði, »hvers
vegna Ameríkumenn hættu við
áætlanir sínar um hafnargerð
hérna, en vafalaust hafa komið
þar til stjórnmálalegar ákvarðan-
ir.«
Nú er Þykkvibærinn þekktastur
fyrir kartöfluræktina. Sigurbjart-
ur Guðjónsson í Hávarðarkoti og
Yngvi Markússon í Oddsparti
segja þá sögu. Segir Sigurbjartur
að tilkoma stórvirkra véla »og
sérstakar landfræðilegar aðstæð-
ur hafa valdið mestu um þá öru
þróun, sem orðið hefur frá blönd-
uðum búskap yfir í nær einhliða
kartöflurækt.«
Ólafur Auðunsson frá Dalsseli
undir Eyjafjöllum segir frá fyrstu
bílferðinni í Þórsmörk. Hann ók
sjálfur. Þetta var 1934 — svo
langt er orðið síðan bílferðir
hófust til óbyggða. Ólafur segir að
»breytingar og l'ramfarir í sam-
göngumálum voru miklar á þess-
um árum, en mestu munaði þó
fyrir fólk í austanverðri Rangár-
vallasýsiu, þegar Markarfljót var
brúað.«
Strandakirkja stendur fyrir
sínu. heitir þáttur, skráður eftir
viðtali við Rafn Bjarnason, kirkju-
vörð í Strandakirkju. Rafn rekur
munnmælasögu um upphaf
Strandakirkju, en það (upphafið)
var raunar áheiti tengt. Rafn
upplýsir að »norskir sjómenn hafa
snemma farið að heita á hana og
eignaðist kirkjan skógarhögg í
Noregi og átti lengi á fyrri öldum,
Jþótt nú sé glatað.«
Og nú er við hæfi að nema
staðar á sjálfum Selfossi — við
þann þáttinn sem fremst er skipað
í bókinni, í húsi skáldsins. en það
er sextugsafmælisspjall við Guð-
mund Daníelsson rithöfund, »birt
nú til að minnast sjötugsafmælis
skáldsins haustið 1980.« Þótt Guð-
mundur sé nú löngu landskunnur
maður er hér ýmislegt sem ég man
ekki hvort er að finna annars
staðar, t.d. um störf hans á fyrstu
árum sínum sem ungur kennari
fyrir meir enn fjörutíu árum.
Einnig segir Guðmundur frá
hvernig það vildi til að hann
gerðist laxveiðimaður, en sá veiði-
skapur leiddi síðan til þess að
hann skrifaði nokkrar bækur um
veiðivötn og laxveiðar.
Eftir á að hyggja — viðmælend-
ur Jóns R. Hjálmarssonar eru hér
karlar — með einni undantekn-
ingu. Heiðurssætið í bókinni skip-
ar Jórunn Magnúsdóttir frá Norð-
urbúðarhólshjáleigu í Austur-
Landeyjum, en hún var lengi
Ferðin sem
heppnaðist