Morgunblaðið - 27.03.1981, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. MARZ 1981
Markús Öm Antonsson:
Frjálst útvarp
- nýr valkostur
í ljósi samdráttar hjá Ríkisútvarpinu
„Ríkisstjórnin mun
beita sér fyrir því að aukn-
ar verði á kjörtímahilinu
fjárveitingar til menninj?-
armála, sem m.a. tryggi
viðunandi hraða við upp-
byggingu menningar-
stofnana ... Opinberum
fjölmiðlum verði ætlað
fræðsluhlutverk, bæði í
þágu skóla og fræðslu full-
orðinna.“
Þannig hljóðar inngangur að
kafla um mennta- og menning-
armál í stjórnarsáttmála núver-
andi rikisstjórnar og sérákvæði
um málefni Ríkisútvarpsins. Eins
og komið hefur á daginn boðar
stjórnarstefnan í reynd styttingu
á útsendingartíma ríkisfjölmiðl-
anna og útþynningu þess dag-
skrárefnis, sem innan hans rúm-
ast. Fræðsla fullorðinna og æðri
markmið, sem tunguliprir stjórn-
arleiðtogar hafa sett fram til þess
eins að fegra áferðina á plagginu,
er eintómt raus, sem enginn tekur
mark á, sízt ráðherrarnir sjálfir.
Að undanförnu hefur útvarps-
ráð fjallað um niðurskurð dag-
skrár sjónvarps og útvarps. Meiri-
hluti ráðsins hefur ekki unað því
að vera stillt þannig upp við vegg
og hefur lýst því yfir að útvarps-
ráð væri ekki lögum samkvæmt
kosið til að skera niður dagskrá.
Útvarpsráð er ekki stjórnarnefnd
eða framkvæmdarstjórn fyrir
stofnunina og hefur reyndar af-
skaplega lítið af öllum fjármála-
legum ákvörðunum og daglegum
rekstri Ríkisútvarpsins að segja.
Væru allir þessir þræðir í höndum
ráðsins gæti það sett sig í niður-
skurðarstellingar, þegar svo stæði
á. Bygging útvarpshúss er t.d.
óviðkomandi útvarpsráði, fjárfest-
ing í tækjum og búnaði sömuleið-
is, ennfremur allt starfsmanna-
hald nema ráðningar í dagskrár-
mannastöður. Og þrátt fyrir ítrek-
uð tilmæli til yfirmanna stofnun-
arinnar hefur útvarpsráð ekki
fengið að sjá fundargerðir svokall-
aðrar framkvæmdastjórnar Ríkis-
útvarpsins þar sem rædd eru ýmis
rekstrarleg málefni. Við þessar
aðstæður er út í hött að útvarps-
ráð taki á sig ábyrgð á niðurskurði
vegna þess að reikningsdæmi, sem
aðrir hafa gefið sér allar forsend-
ur fyrir og reiknað út, gengur alls
ekki upp.
Hnífarnir
brýndir á ný
Fulltrúar Framsóknarflokks og
Alþýðubandalags í útvarpsráði
hafa hins vegar látið sig hafa það
að gerast beinir aðilar að skerð-
ingu á þjónustu sjónvarpsins við
notendur þess með þeirri stytt-
ingu á útsendingartíma, sem
kynnt hefur verið. Nú er verið að
brýna hnífana fyrir atlöguna við
dagskrá hljóðvarpsins, og þar er
vandinn sýnu meiri. Hann er svo
mikill að verkið er ekki hálfnað þó
að veigamiklir dagskrárþættir
verði algjörlega felldir niður. Til
viðbótar þyrfti að koma veruleg
stytting útsendingartíma ef í einu
og öllu á að hlíta þeim formúlum,
sem stjórnvöld hafa sett stofnun-
inni að starfa eftir. Þeirra sjón-
armiða gætir nú hjá stjórnendum
Ríkisútvarpsins, að stytting
dagskrár í hljóðvarpi komi ekki til
greina. Kveður þar við annan tón
en við afgreiðslu sjónvarpsdag-
skrárinnar. Vaktavinnufyrir-
komulag og starfsmannahald
hljóðvarpsins er svo fast njörvað
niður, að sparnaður af styttingu
útsendingartíma skilar sér heldur
ekki nema á löngum tíma og alls
ekki til þeirrar skyndilausnar,
sem stjórnvöld stefna nú að. Þeir,
sem gengu galvaskir fram í að
leggja blessun sína yfir að sjón-
varpið drægi úr þjónustu við
landsmenn, sjá ekki neina leið til
að ná sömu markmiðum í hljóð-
varpsrekstrinum. Því stefnir í
áframhaldandi hallarekstur, stór-
felldari en nokkru sinni fyrr.
Kröfur notenda
um þjónustu
að engu hafðar
Ríkisútvarpið er þjónustustofn-
un, sem starfar í skjóli einkaleyf-
islöggjafar. Til þess hljóta að vera
gerðar grundvallarkröfur um gæði
og lengd dagskrár, sem ekki verða
teknar upp til endurmats árlega
eftir því hvað gjaldskrárnefnd,
meirihluta Alþingis eða ríkis-
stjórn þóknast í það og það
skiptið. Nú er sýnilegt að Ríkis-
útvarpið mun ekki geta uppfyllt
þær kröfur sem notendur þess
almennt gera og af því leiðir
eðlilega að athygli manna beinist
að einkaleyfinu, hvort það fái
lengur staðizt og hvort öðrum sé
ekki treystandi til að fylla upp í
það skarð, sem þegar er höggvið í
þjónustu stofnunarinnar og
greinilega á eftir að stækka.
Umfjöllun um málefni Ríkisút-
varpsins nú gefa ótvírætt tilefni
til að löggjöf um útvarpsrekstur í
landinu verði tekin til heildarend-
urskoðunar. Þróun í fjölmiðlun
hefur orðið svo ör að íslendingar
verða að leggja niður fyrir sér
hvernig sú gjörbylting verði nýtt
til að koma á nýjungum í þjónustu
við íbua einstakra byggðarlaga og
landið í heild í stað þess að nú
verði stigin skref mörg ár aftur í
tímann.
Ný viðhorf í
nágrannalöndunum
í nágrannalöndum okkar á
Norðurlöndunum, sem gjarnan er
vitnað til um útvarpsrekstur eins
og svo fjölmargt annað, hefur
farið fram lífleg umræða um þessi
mál. Þó að þarlendir hafi verið
bundnir á klafa einokunarinnar
hingað til, gera jafnvel stjórnend-
ur útvarpsstofnana sér grein fyrir
að einokunaraðstaðan verður ekki
ævarandi. Útvarpsstjóri norska
útvarpsins lét þá skoðun t.d. í ljós
fyrir einu ári, að sú einkaleyfis-
stofnun væri frumstæð og stöðn-
uð, þannig að innan tíu eða
tuttugu ára myndi ríkjandi fyrir-
komulag ekki eiga lengur við.
Hann hélt því fram, að einokun-
arfyrirkomulagið stríddi gegn
grundvallaratriðum lýðræðis og
að róttækar tæknilegar breyt-
ingar myndu örugglega knýja
fram aðra skipan en ríkiseinokun í
útvarpsrekstri.
Markús örn Antonsson
Ríkisfjölmiðlarnir á Norður-
löndum hafa á síðustu árum fært
út kvíarnar í landshlutaþjónustu
með staðbundnum fréttasending-
um og öðru dagskrápefnj. Þetta
eru miklar stofnanir að' vöxtumrög
geta gert hluti, sem enginn hjá
Ríkisútvarpinu lætur sig einu
sinni dreyma um. Sjálfstæða
fréttaöflun um allan heim og
útvarpssendingar á erlendum
tungumálum mætti nefna.
Rödd að vestan
Hér á landi hafa heyrzt sterkar
raddir um að hefja beri stað-
bundnar útvarpssendingar í
landshlutunum. Norðlendingar
hafa gert samþykkt með áskorun
um að fréttastofa verði starfrækt
nyrðra og stúdíó Ríkisútvarpsins á
Akureyri verði betur nýtt en nú í
þágu fjórðungsins. Sömu sögu er
að segja um viðhorf manna á
Austurlandi, og á Selfossi hafa
verið uppi ráðagerðir um að koma
á laggirnar útvarpsaðstöðu fyrir
Suðurland. Sjónarmið Vestfirð-
inga komu nýlega fram í ritstjórn-
argrein Vestfirzka fréttablaðsins,
þar sem segir m.a.:
„Það ætti að vera stefnuat-
riði i umræðum um lands-
hlutaútvarp á Vestfjörðum, að
þcgar slíkri starfsemi verður
komið á fót, þá verði það
frjálst landshlutaútvarp, en
ekki útibú frá Ríkisútvarp-
inu. Vissulega yrði það að
vera samstíga þeirri stofnun
og vissulega verður hún
áfram útvarp allra lands-
manna. En þar sem við búum
við ritfrelsi i landinu og trú-
frelsi, og þykir það sjálfsagt,
þá verður það að teljast i
hæsta máta óeðlilegt að tak-
marka frjálsræði í útgáfu
talaðs máls. Það hlýtur að
teljast forneskja að leggja
hömlur á útgáfu talaðs máls
og myndmáls innan sama
þjóðlands. þar sem mæit er á
eina tungu og sama menning
rikir.“
Nákvæmlega sama máli gegnir
um höfuðborgarsvæðið og aðra
landshluta í þessu tilliti. Hér í
Reykjavík og nágrenni er full þörf
á að nota útvarp og sjónvarp í
þágu staðbundinna málefna, sem.
Ríkisútvarpið hefur ekki fjárhags-
legt bolmagn til að sinna og myndi
ekki skeyta um þótt tiltölulega vel
lægi við nema unnt yrði að veita
íbúum annarra byggðarlaga við-
líka þjónustu.
Ég er þeirrar skoðunar að Ríkis-
útvarpið eigi sjálft að beita sér
fyrir aukinni notkun á tækniað-
stöðunni á Akureyri með því að
kanna áhuga norðanmanna á
sjálfstæðum rekstri hennar að
hluta með Ríkisútvarpinu. Þetta
mætti gera með útboði að settum
ákveðnum skilyrðum, sem rétt
væru talin að óbreyttum útvarps-
lögum. Ég hef hreyft þeirri hug-
mynd í útvarpsráði að hluti hinn-
ar almennu dagskrárgerðar yrði
boðinn út til að £á marktækan
samanburð á kostnaði einka-
framtaksins við slík verk og því
sem unnið er innan veggja stofn-
unarinnar sjálfrar. Svona hug-
myndir eiga ekki upp á pallborðið
innan Ríkisútvarpsins. Ég átti
heldur ekki von á því.
Nýir tímar
— ný tækni
Breytingar í samræmi við nýja
tíma og nýja tækni, sem horfir til
framfara og nýrrar þjónustu við
landsmenn, munu tæpast fæðast
hjá Ríkisútvarpinu. Tillögur af
þessu tagi verða af ráðamönnum
þess aðeins túlkaðar sem aðför að
„skóla allrar þjóðarinnar" „leik-
húsi landsins alls“ — og þeim
sjálfum.
Löggjafinn verður að taka for-
ystuna með því að endurskoða
úrelta iöggjöf um útvarpsrekstur í
landinu. Hér er næg tækni og
þekking til að stunda útvarps-
rekstur til hliðar við Ríkisútvarp-
ið, sem eftir sem áður hefur
mikilvægu hlutverki að gegna. Við
þurfum í ljósi þess þrots, sem
Ríkisútvarpið er nú komið í, að
taka með opnum hug frumkvæði
þeirra einstaklinga, sem hafa vilja
og vit til að gera jafn vel eða betur
en hinir opinberu starfsmenn
Ríkisútvarpsins. Forráðamenn
frjáls útvarpsreksturs munu gæta
hagkvæmnássjónarmiða í öllum
rekstri inöan þeirra marka, sem
aðstæður móta þeim, og þeir eru
örugglega ekki haldnir neinum
grillum um að útvarp verði ekki
rekið nema í gríðarlegum menn-
ingarhöllum í líkingu við þá sem
forráðamenn Ríkisútvarpsins ætla
að reisa af illskiljanlegum gamal-
dags metnaði.
Arni Isaksson fískifræðingur:
Hafbeitarmögu-
leikar á Islandi
Hafbeit mun í eftirfarandi grein
vera notað um þá atvinnugrein
sem byggir á því að sleppa göngu-
seiðum úr eldisstöð í sjó og selja
laxinn á markað þegar hann
kemur aftur eftir 1 til 2 ár í sjó.
Hér er um að ræða beina þýðingu
á því sem á ensku nefnist „salmon
ranching".
Hafbeit erlendis
Hafbeit hefur lengst verið notuð
til að auka sjávarveiði í Kyrra-
hafi. Sem dæmi má nefna að af
30.000 tonna ársveiði af Kyrra-
hafslaxi eru um 20% eða 60.000
tonn beinn árangur af sleppingum
úr eldisstöðvum. Sé tekið dæmi
um laxategund sem líkist Atlants-
hafslaxi hvað lífsferil snertir má
nefna að um það bil helmingur
þeirra 2,5 milljóna silfurlaxa sem
veiddir eru í Washington-fylki
árlega, hefur upprunalega verið
sleppt sem gönguseiði úr eldisstöð.
Sé litið í næsta nágrenni má
benda á að gönguseiðaframleiðsla
Svía stendur undir 2000 tonna
veiði á laxi í Eystrasalti.
Árið 1978 var sleppt 2,8 billjón-
um laxaseiða í Norður-Kyrrahafi
og helztu áhyggur fiskifræðinga
hin síðari ár snerta það hversu
miklu laxamagni Kyrrahaf geti
framfleitt. Menn munu vera sam-
mála um að slíkar áhyggjur hvað
Atlantshaf áhrærir séu óþarfar.
Ilafbeit á
íslandi
Tilraunir með gönguseiðaslepp-
ingar hófust í Laxeldisstöðinni í
Kollafirði 1963, skömmu eftir
stofnun hennar. í stöðinni hafa
verið gerðar tilraunir með mis-
munandi seiðastærðir, seiðaaldur,
sleppiaðferðir og merkingaaðferð-
ir svo nokkuð sé nefnt. Þessar
sleppitilraunir hafa sýnt fram á
hvaða aðferðir þarf að nota við
eldi seiðanna til að þau skili sér úr
sjó og óhætt er að fullyrða að þar
væri víða pottur brotinn í dag ef
stöðvarinnar hefði ekki notið við.
Koilafjarðarstöðin er eina til-
raunastöðin í Evrópu sem fær
verulegar heimtur á hafbeitarlaxi
beint úr sjó og getur þannig mælt
raunverulega heimtu í ferskvatn.
Sé litið á 18 ára starfsferil
eldisstöðvarinnar, má skipta hon-
um í aðalatriðum í 3 tímabil. Frá
1963 fram til 1968 voru eingöngu
framleidd 2ja ára seiði sem yfir-
leitt gáfu góðar heimtur. Árið
1969 var hlutfall eins árs seiða í
sleppingum orðið mjög hátt en
jafnframt rýrnuðu heimtur veru-
lega sem rekja mátti til óheppi-
legrar meðferðar á árs seiðunum,
einkum hvað birtu snerti. Þetta
atriði var lagfært og frá 1973 hafa
eins árs seiði skilað betri árangri
en tveggja ára seiði í flestum
tilvikum.
Þegar árið 1975 var orðið ljóst
að hægt var að hefja arðbæran
rekstur með hafbeit úr eldisstöð
sem byggði eingöngu á eins árs
gönguseiðum. Tíminn, sem síðan
hefur liðið, hefur staðfest þetta
nema komið hefur í ljós, að hægt
er að nota mun minni gönguseiði
og hagkvæmni er því meiri.
Meðalheimtur í Laxeldisstöðina
frá byrjun, þrátt fyrir öll víxlspor
sem óneitanlega fylgja því að þróa
nýja atvinnugrein frá grunni, eru
um 5%. Einstaka merktir seiða-
hópar hafa haft allt að 15—20%
heimtur úr sjó. Sé litið á þver-
skurð þess árangurs sem náðst
hefur, má draga þá ályktun, að
hafbeitar-eldisstöð í einkarekstri,
sem staðsett væri á suður- eða
vesturhluta landsins, mætti
reikna með 5 til 15% heimtum úr
sjó eftir árferði. Sennilega eru
möguleikar svipaðir á Norður-
landi en nýjustu tilraunir benda
til þess að þar skili hafbeitarlax
sér í hærra hlutfalli eftir 2 ár í sjó
sem er í góðu samræmi við
norðlenzkar laxveiðiár.
Hagkvæmni
Miðað við 5—6% heimtur,
mundu hafbeitarstöðvar sem
framleiddu 300—500.000 göngu-
seiði skila góðum hagnaði og sá
hagnaður mundi aukast eftir því
sem stöðin væri stærri. Þannig