Morgunblaðið - 13.12.1981, Page 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. DESEMBER 1981
Lögreglustjóri
á stríðsárunum
opinberlega í ljós. Breskur leyni-
þjónustumaður, Fortesque, lét það
uppskátt fyrir tiltölulega
skömmu, þannig að Bretar höfðu
hér á að skipa hópi manna sem
miðlaði þeim upplýsingum.
Ég valdi fjóra lögreglumenn
mér til aðstoðar, undir stjórn Erl-
ings Pálssonar, með honum voru
Lárus Salómonsson, Jakob Jóns-
son, Ólafur Guðmundsson og
Kristján Vattnes. En það mikil
leynd hvíldi yfir þessu að einungis
Hermanni Jónassyni og okkur
Erlingi var kunnugt um áætlun-
ina. Við höfðum haft upp á lykli að
kjallarahurð bakdyramegin hjá
fyrri kyndara hússins og gengið
með leynd úr skugga um að ekki
hefði verið skipt um skrá; og
teikningu að húsinu höfðum við
undir höndum. Ráðagerðin var sú
að fara inní húsið um kjallarann
klukkan fjögur aðfaranótt 19.
apríl og beita valdi, ef á þyrfti að
halda, til þess að komast uppá
hæðina.
Ég hafði stöðugt samband og
samráð við Hermann um fram-
kvæmdina. Við æfðum væntanlega
þátttakendur vel dagana á undan
með skotvopnum, því að við þótt-
umst vita að dr. Gerlach myndi
ekki láta stöðina af hendi mót-
þróalaust og áttum alveg eins von
á vopnaðri mótstöðu hans og fé-
laga hans, — enda kom á daginn
þegar Bretar, flokkur undir al-
væpni, hertók sendiráðið þrem
vikum seinna, að dr. Gerlach
reyndi að nálgast skotvopn.
En þann 18. apríl um morgun-
inn, þegar öllum undirbúningi var
lokið og ég tjáði Hermanni það,
taldi hann sig þurfa að bera málið
undir samráðherra sína og til-
kynna um áætlunina. Siðdegis
hringdi hann svo og sagði að sam-
staða um aðförina hefði ekki náðst
i ríkisstjórninni einkum vegna
andstöðu Stefáns Jóhanns utan-
ríkisráðherra.
Erlingur Pálsson
Það er eins með ljósmynd og ör-
stutt tilsvar. Það getur sagt meira
um mann en þúsund orð, jafnvel
þótt tilsvarið sé tilbúningur. Að
það hitti bara í mark. En þessar
tvær smásögur um Erling eru
sannar — og jafngilda hvor um sig
þúsund orðum og vel það.
Sú fyrri gerist fyrsta sumar
hernámsins. við höfðum stundað
skotæfingar áður en herinn kom,
ekki aðeins á Laugarvatni, heldur
einnig á Sandskeiði og víðar. Lög-
reglan skaut þar í mark i krika við
hraunið. Það þurfti að halda lög-
reglunni í þjálfun og koma hersins
breytti þar engu um, gerði þjálf-
unina enn nauðsynlegri, ef eitt-
hvað var. Stundum var ég með
skotflokkunum, stundum Erling-
ur. Á þessu sumri sendi ég Erling
sem oftar sem fyrirliða flokks til
skotæfinga upp á Sandskeið. Og
segir ekki af ferð þessa litla flokks
fyrr en hann er byrjaður æfingar
með rifflum og skammbyssum
þarna í krikanum við hraunið og á
sér ekki ills von. En þá sprettur
upp í hrauninu sjálfur Brigadier-
General Lammie og er ekki einn.
Hann er búinn að planta á laun
heilmiklu liði á alla „hernaðar-
lega“ mikilvæga staði í hrauninu,
búinn að umkringja lögregluflokk-
inn með liðsveit vopnaðri vélbyss-
um og rifflum, þannig að lögreglu-
mennirnir eru í dauðafæri og unnt
að fella þá alla með tölu í einni
hrinu, ef í harðbakka slægi.
Yggldir menn bak við hverja
byssu.
Og Lammie gengur þarna fram
fyrir skjöldu og tilkynnir hvellt:
Þetta er bannað, það er bannað
að skjóta hérna!
Erlingur, upplitsdjarfur og ein-
arður að vanda verður fyrir svör-
um:
Nei, það er ekki bannað. Lög-
reglustjórinn í Reykjavík hefur
fyrirskipað þetta. ]
Það er bannað, endurtekur
Lammie.
Nei, nei, svarar Erlingur snúð-
ugt. Ríkislögreglustjórinn yfir Is-
landi hefur fyrirskipað þetta. Við
höldum áfram. Hlaðið piltar.
Það kom á Lammie; hann var
ekki vanur svona svörum, hers-
höfðinginn, dró nú í land frammi
fyrir einurð Erlings og sagði:
En þið farið að hætta núna.
Nei, svaraði Erlingur. Við hætt-
um eftir tuttugu mínútur. Skjótið.
Well, stundi Lammie þá.
Agnar Kofoed-Hansen lögreglu-
stjóri.
Hvessti sig svo og sagði fljótmælt-
ur:
En þið komið ekki aftur hingað.
Jú, sagði Erlingur. Við komum
aftur á morgun klukkan tvö.
Ríkislögreglustjórinn skipar svo
fyrir.
What, æmti Lammie.
Á morgun klukkan tvö.
Lammie var nú öllum lokið —
og hvarf við svo búið á brott með
liðsveit sína.
Það var ekki lítill styrkur ung-
um lögreglustjóra að hafa sér til
halds og trausts slíka persónu sem
Erlingur var.
Það var annan dag — í lok jan-
úar — í frosti og hvössum norðan
garra — að Erlingur var sýnilega
sárlasinn og með hita, sem var
mjög óvenjulegt, hann var einn
þeirra manna sem aldrei varð mis-
dægurt. En þarna stóð hánn nú,
afleitur af kvefi og inflúensu,
sleppti ekki vasaklútnum úr hend-
inni og snýtti sér án afláts.
Ég var búinn að margbiðja
hann að fara heim og liggja þetta
úr sér, en það var ekki við það
komandi. Loks gat ég ekki horft
uppá þetta lengur og neyddist til
að skipa honum að fara heim og í
rúmið. Þá lét hann loks undan og
fór. Það var rétt fyrir hádegið.
Klukkan tvö var hann kominn
aftur, vasaklútslaus — og hinn
brattasti.
Þú ert kominn aftur, sagði ég
undrandi. Þú fórst þá ekki í rúmið.
Hlýddir ekki „fyrirskipuninni".
Nei, sagði Erlingur. Sko, sjáðu
til lögreglustjóri. Mér er batnað.
Ég skrapp í sjóinn við Kirkjusand
í hádeginu og fékk mér góðan
sundsprett og Múllersstrokur á
eftir í fjörunni.
Ég átti ekki orð, held jafnvel að
sjálfum Gretti hefði ekki dottið
þetta í hug.
Menn geta svona rétt ímyndað
sér hvílík fyrirmynd slíkur maður
var mönnum sem undir hann
heyrðu og eins samverkamönnum
sínum. En þú varst með einhverja
sögu af honum um daginn, ein-
hverja sem lögreglumaður hafði
sagt þér. Láttu hana koma!
Bókarhöfundur:
Það var einhverju sinni að tíður
gestur í fangageymslum lögregl-
unnar tapaði úri á ralli og gerði
sér margar ferðir á lögreglustöð-
ina að kanna hvort úrinu hefði
verið skilað. Loks var honum vísað
til Erlings sem hlustaði á loðna
málavextina og sagði síðan:
Fyrsta hernámsliöiö gengur fram
hjá Lögreglustöðinni við Póst-
hússtrætí. Myndin er tekin milli
kl. 8 og 10 f.h. 10. maí 1940.
Fjórir fyrrverandi lögreglustjórar heiðra Erling Pálsson sextugan 3.
nóvember 1955. Frá vinstri: Jónatan Hallvarðsson, Jón Hermannsson,
Erlingur Pálsson, Hermann Jónasson og Agnar Kofoed-Hansen.
Einn úr öryggissveitum lögregl
unnar.
Vertu alveg rólegur. Þú færð úr-
ið. Ég veit um lögregluþjón sem
tapaði regnkápu hérna í Reykja-
vík og hún kom fram í Keflavík
tveim árum síðar.
AGNAR: Þessa hef ég aldrei
heyrt. Það er til sægur af sögum
um Erling, efni í heila bók, því að
hann varð þjóðsagnapersóna þeg-
ar á miðjum aldri, og ekki að
undra.
Slagur á
Laugavegi
Agnar:
Það er hressandi að heyra and-
ann í þessum gömlu góðu félögum
mínum, þessu einvalaliði, sem með
dæmafárri prýði og ósérplægni
bar hita og þunga af löggæslunni
á stríðsárunum. En margur góður
drengurinn er genginn. Þú skilur
kannski núna hve ríka ástæðu ég
hef til að vera stoltur af þessum
mönnum.
Nú — þeir víkja þarna að ýmsu
sem hefur upprifjunargildi. Það
var alveg rétt að fjárveiting til
lögreglunnar var, eins og til
flestra annarra stofnana, ævin-
lega af skornum skammti. En ég
má ekki kvarta, því að það var
mesta furða hvað við fengum til
lögreglunnar. Hermann skildi vel
þörfina fyrir tæki og bættan bún-
að, og sama er að segja um dóms-
málaráðherrana sem á eftir hon-
um komu í minni embættistíð í
lögreglunni, Einar Arnórsson,
Finn Jónsson og Bjarna Bene-
diktsson. Þeir voru allir mjög
jákvæðir í okkar garð, og það var
mér og lögreglunni mikill styrkur.
Og ég gleymi því seint þegar ég
gekk á fund Bjarna Benediktsson-
ar og tjáði honum að ég hygðist
hætta í lögreglunni og fara aftur í
flugmálin. Þá sagðist hann vilja
láta mig vita að ég hefði sitt
fylista traust svo lengi sem ég
vildi gegna starfi lögreglustjóra.
Þó að stundum slægi í brýnu milli
okkar Bjarna, hans sem borgar-
stjóra og mín sem lögreglustjóra á
fyrri árum, t.d. útaf launamálum
lögreglumanna, sem framan af
voru alltof lágt launaðir, þá
reyndist hann mér ótrúlega vel,
eins og þegar ég og lögreglan urð-
um fyrir árásum lögfræðinga
flokksins. Hann varði mig þá af
hörku og drengskap án þess að
láta mig nokkurn tíma verða þess
áskynja. Ég frétti það annars
staðar frá fyrir tilviljun.
Það er rétt að ég seldi fljótlega
eftir að ég tók við embætti gamla
lögreglubílinn og fékk fyrir hann
tvo nýja og þá urðu Maríurnar
tvær, Bláa María og Svarta María,
og þannig varð ég mér úti um
fleiri torfengin leyfi, keypti og
seldi með hagnaði uns við vorum
komnir með tíu bíla og sex mót-
orhjól, en ég stofnaði mótorhjóla-
deildina fljótlega eftir að ég tók
við embætti. Það reið á að hver
vakt hefði sinn eigin bílakost með
föstum ökumönnum. Ef allar
vaktir notuðu sama vagninn með
ótal ökumönnum, varð viðhaldið
óviðráðanlegt og vagninn fljótlega
ónýtur.
En víkjum að Laugavegsslagn-
um.
Það var regla öll stríðsárin að
ég var strax látinn vita um öll
meiriháttar átök, hvort heldur
þau gerðust að nóttu eða degi. Ég
hafði simann við rúmið.
Milli tvö og þrjú umrædda nótt
hringir Matthías heitinn Svein-
björnsson, varðstjóri, í mig og
skýrir mér frá að átök hefðu orðið
milli tveggja lögreglumanna
okkar og fimm landgönguliða úr
sjóher Bandaríkjanna, U.S. Mar-
ines og lægju landgönguliðarnir
fimm meðvitundarlausir á stöð-
að flytja þá í Laugarnesspítala
sem herinn rak sem hersjúkrahús.
Ég kvaðst koma strax niður á
stöð og bað um að Kilgarif ofursti,
lögreglustjóri bandarísku herlög-
reglunnar, yrði þar þegar ég
kæmi.
Kilgarif var mættur þegar ég
kom ofaneftir. Matthías varðstjóri
greindi x>kkur frá málsatvikum.
Þau voru á þessa lund:
Harmonikkuspilari, sem Olafur
hét, hafði verið á heimleið með
nikkuna að aflokinni skemmtun
og gekk niður Laugaveginn. Þegar
hann kom á móts við Iðunnar-
apótek mætti hann fimm land-
gönguliðum sem voru hátt uppi og
fengu þeir ágirnd á nikkunni, en
Ólafur vildi ekki láta hana lausa.
Þá slógu þeir Ólaf niður og fékk
hann töluverðan áverka af og
harmonikkukassinn brotnaði í
sj)ón, en nikkunni sinni sleppti
Olafur samt ekki.
Þessir sjóliðar báru löng vasa-
ljós við belti og voru þau um leið
ákjósanleg barefli, en hvort held-
ur þeir beittu nú þeim eða hnefun-
um, þá voru þetta þrautþjálfaðir
slagsmálamenn.
Kristján Vattnes, lögreglu-
þjónn, frægur íþróttamaður og
heljarmenni að burðum, var á
vaktsvæði Laugavegs og heyrði
ólætin og kom á vettvang í þann
mund sem Ólafur sætti líkams-
árásinni. Tóku sjóliðarnir þá á
rás, en þeir vöruðu sig ekki á garp-
skap Kristjáns sem hljóp þá vit-
anlega uppi á engri stund og
hremmdi einn þeirra til að hafa
með sér á stöðina, náði honum rétt
fyrir innan Frakkastíg. Réðust þá
félagar hans á Kristján og átti
hann nú í höggi við fimm land-
gönguliða, sem eru þrautþjálfað
úrvalslið Bandaríkjahers. Hafði
einn þeirra á orði að réttast væri
að færa Kristján úr búningnum og
hafa hann og hnappana á brott
með sér sem minjagripi. En
Kristján reyndist þeim ekki auð-
sóttur, þótt einn væri gegn fimm.
Beitti hann kylfu sinni og burðum,
en hinir sóttu að honum með vasa-
ljósunum þungu og beltum sem
voru með þungum oddhvössum
sylgjum, vond vopn og erfitt að
bera þau af sér. En sem slagurinn
stendur sem hæst berst Kristjáni
óvænt liðsauki. Guðbrandur Þor-
kelsson, einnig geysilega harðger
og vaskur maður og mikill íþrótta-
maður, sundmaður, var á vakt-
svæði Hverfisgötunnar, og fyrir
tilviljun er hann staddur þar í göt-
unni að hann heyrir harkið og
rennur á hljóðið. Sneru þeir nú
bökum saman, Kristján og Guð-
brandur, og lyktaði bardaganum
svo að landgönguliðarnir lágu allir
fimm meðvitundarlausir í valnum.
í þeim svifum átti hálfkassabíll
leið niður Laugaveginn og stöðv-
uðu þeir félagar hann og fleygðu
sjóliðunum ýmist uppá pallinn eða
tróðu þeim inní stýrishúsið. En
áður en bifreiðin kæmist af stað
drifu að einir 15—20 hermenn,
bandarískir og breskir, og ofbauð
þeim þessi hroðalega niðurlæging
hersins og voru ekki á þvi að láta
lögregluna komast á brott með
slíkt herfang. Runnu þeir á bílinn
þar sem Kristján og Guðbrandur
vörðust með kylfunum, lömdu á
hendurnar á þeim. Reyndu her-
mennirnir að velta bilnum og
hafði næstum tekist það.