Morgunblaðið - 31.01.1982, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 31. JANÚAR 1982 2 5
Ár aldraðra! Væri nú ekki rétt
að hefja í þetta sinn slíkt spesí-
alár á því að endurmeta stöðuna
og taka kúrsinn, í stað þess að
nota það til að herða bara kröf-
urnar um meira í dag en í gær af
öllu því, sem einhvern tíma hef-
ur farið af stað í þágu aldraðra.
Ræða og skoða í upphafi þessa
merkisárs hvað af því hafi
reynzt brúklegt, hvað slæmt og
hverju hafi fylgt aukaverkanir,
öldungunum til ama. Mætti
jafnvel heyra í þeim sjálfum
hljóðið. Ef við, þessi velviljuðu,
gætum haft svolítið hljótt um
okkur á meðan, svo til þeirra
megi heyrast. Hvernig viljum
við annars öll lifa síðasta sprett-
inn á æfinni?
Islendingar eiga orðið lengsta
meðalæfi í heimi. Á árunum
1975—76 fórum við fram úr öll-
um öðrum þjóðum í langlífi. Nú
er meðalæfilengd karla komin
hér upp i tæp 74 ár og kvenna í
tæp 80 ár. Þeir íslenzkir karlar,
sem nú eru sjötugir og eru þar
með orðnir löggiltir öldungar,
geta að meðaltali vænst þess að
lifa í 13 ár, en sjötugar konur í
15 ár, að því er segir í Frétta-
bréfi um heilbrigðismál. All-
margir Islendingar verða jafnvel
100 ára og eiga þá 30 löggild elli-
ár. Við Islendingar eigum sem
sagt iengri tíma sem öldungar en
allar aðrar þjóðir.
„Gamla konan“, sem kom með
víetnamska flóttafólkinu til ís-
lands var 47 ára gömul amma.
Henni fannst ekki taka því að
fara að læra íslenzku. Hún væri
orðin svo gömul og ætti svo stutt
eftir. Enda meðalæfin stutt í
hennar heimalandi. Nú, tveimur
árum síðar, sér hún fram á að
hún getur átt eftir langt líf á
Islandi, sem hægt er að nýta og
njóta. Og hún nefnir það við
hjálparhellu þeirra frá Rauða
krossinum, Björn Friðfinnsson,
hvort hún muni ekki geta fengið
vinnu. Vill fara út á vinnumark-
aðinn og út á meðal fólks.
Já, hvað stoðar það okkur
raunar að eiga svo langa lífdaga,
ef ekki á að nýta þá til að vera
með í lífinu, eins og heilsa og
kraftar leyfa? Eða viljum við að
þessum 15 elliárum, svo maður
haldi sig við meðaltalið, sé eytt
eins og Jón Helgason lýsir í ljóði
sínu um Elli:
Ef til vill sit ég eitt sinn með hárin grá
ok uni við minninjí um löntfu þa»{naðan hljóm,
heyri við eyru mér horfinna manna róm
og hrossaKauksþyt síðan barn ég í jjrasi lá;
aujíu mín döpur o« ónýt til þess að sjá
annað en rökkrið sem læðist á mjúkum skóm
stara inn í myrkrin geÍKvæn oKRÍnandi tóm
ojí tfreina þar myndir þess fólks er é# untfur sá;
ojí þótt ekki framar með lífsins suðandi sveim
ég samúð finni,
þá bíð én með kvíða að heyra bjöllunnar hreim
á hurðinni minni
til marks um gestinn sem hljóður sækir mig
heim 4 hinzta sinni.
Heyri maður ekki „lífsins suð-
andi sveim" verður biðin óneit-
anlega æði dapurleg, ef tíminn
er langur. En af hverju að víkja
frá þessum suðandi sveim lífs-
ins? Hér höfum við tekið þá
stefnu að farsælast sé að allir
hætti að vinna þau störf, sem
þeir hafa fram að því eytt æfinni
í, 65—70 ára, jafnvel sextugir.
Víki þá til hliðar. Þar höfum við
venju elt nágrannalöndin. En
höfum við ekki sérstöðu hér?
Næst ekki þessi hái aldur vegna
betra heilsufars fram eftir
ævinni? Er fólk þá ekki betur á
sig komið andlega og líkamlega
til að halda áfram þátttöku í
lífsbardúsinu hér? Eða eigum
við kannski að elta löndin með
atvinnuleysið, þar sem ungu
fólki finnst æskilegast að ýta
þeim eldri sem fyrst út af þröng-
um vinnumarkaði, til að rýma
fyrir þeim sem bætast við. Og
þar sem stjórnvöld reikna það út
að ódýrara sé að greiða öldruð-
um ellilaun en ungu fólki at-
vinnuleysisbætur. í þessum
löndum færist ellilaunaaldurinn
því stöðugt niður. Lífstíminn
lengist þar úti á hliðarsporinu,
þar sem fólk á að una og hafa
það náðugt. En spurningin er: Er
ekki betra að þreytast en ryðga?
Að sjálfsögðu verða aldraðir
hjálpar þurfi og sjúkir, alveg
eins og aðrir. Veikindi jafnvel
tíðari þegar líkaminn fer að
slitna. Allir sjúkir eiga í okkar
þjóðfélagi að fá læknishjálp, all-
ir bágstaddir aðstoð og allir
þjóðfélagsþegnar nauðsynlega
þjónustu. Aldraðir vitanlega líka
— nema hvað! Þarf ekki að setja
þá í sérhóp til þess!
„Meningen er go’ nok,“ sagði
karlinn og þótti það afsaka alla
vitleysuna. Slík góð áform kalla
fram í hugann sómakonuna
Marie Lysnes, sem langa æfi var
skólastjóri geðhjúkrunarskólans
í Noregi. Er nú 75 ára gömul, full
af orku, reynslu og vísdómi.
Nýja hjúkrunarskólanum hér
þykir líka fengur í að fá hana til
að kenna geðhjúkrun, nú þegar
hún hefur vikið úr æfistarfinu.
Líka er hún fengin til að kenna á
námskeiðum víða um Noreg, og
til að skrifa heimildarsögu úr
sínu fagi, „þegar ég fæ frið fyrir
þessu fólki, sem alltaf er að
reyna að hafa afskipti af mér og
taka mig úr leik,“ segir hún. Eitt
sinn er hún kom af Islandi, beið
hennar bréf í litlu íbúðinni
heima í Oslo, frá félagsfræðingi
borgarinnar: „Þar sem þér hafið
ekki verið heima tvisvar sinnum,
þegar félagsfræðingur hefur
komið, eruð þér beðin um að
mæta á skrifstofu hans á
ákveðnum degi.“ Marie Lysnes
kærði sig ekki um að ókunnug
stúlka færi að hnýsast í hvað
hún gerði og hvernig hún lifði,
og skrifaði kurteisislegt svar:
Þakka tilboðið, en þarf ekki á
aðstoð að halda. Ekki dugði það.
Oslo hefur verið skipt í hverfi og
aldraðir í hverju hverfi tilheyra
ákveðnum félagsfræðingi. Aftur
kom bréf. Marie þorði ekki einu
sinni að svara því. Vissi að hvað
sem hún segði, endaði það á einn
veg. Hún fengi á spjaldið sitt:
erfið og ósamvinnuþýð!
Svona getur verið erfitt að fá
að halda sjálfstæði sínu og reisn
í vel skipulögðu velferðarþjóðfé-
lagi. Af hverju mega ekki aldr-
aðir ráða því sjálfir, eins og aðr-
ir þegnar þjóðfélagsins, hversu
lengi þeir vinna, hvernig þeir
búa og hvort þeir vilja aðstoð
eða bjarga sér sjálfir? Eða hugs-
um við okkur að elta aðra í þessu
líka?
Ekki er þó svo komið hjá
okkur enn. Að minnsta kosti fær
hann Gísli á Uppsölum í Selár-
dal að lifa — væntanlega í friði
— eins og hann kýs með kindum
sínum á æskustöðvunum, þótt
ekki sé hann í stíl við nútíma
bruðlþjóðfélag, eins og við feng-
um að sjá i sjónvarpinu.
Og það held ég að hún Hall-
dóra mín Bjarnadóttir, elsta
kona sem lifað hefur á Islandi,
hafi haldið reisn sinni. Hún
starfaði að því sem verið hafði
áhugamál hennar fram yfir 100
ára aldur og réði sínu lífi — og
greftrun. Seint á ævinni hætti
hún við að hvíla á Blönduósi og
ákveð að liggja heldur í kirkju-
garðinum á Akureyri, sagði: Þeir
eru svo skemmtilegir sem hvíla
þar, hann Matthías Jochumsson,
Stefán skólameistari og þeir! 100
ára gömul tjáði hún mér, að hún
væri ,búin að segja honum sr.
Pétri (biskupnum) hvað hann
ætti að segja við jarðarförina.
Bara bæn. Einnig hafði hún
ákveðið sálmana, og bætti við:
Æi, ég verð að muna eftir því að
hringa í organistann og segja
honum að spila þetta svolítið
líflega. Það er nefnilega ekkert
sorglegt þegar ég dey! Hrædd?
Nei, ætli ég taki því ekki eins og
öllu öðru sem mig hefur hent í
100 ár.
MorKunblaðið/Ól.K.M.
málin mótast ekki af því að auka
skilning almennings á því, hvernig
ástandið raunverulega er, heldur
er einlægt verið að gera tilraunir
til að villa mönnum sýn. Sannleik-
urinn er einfaldlega sá, að á þessu
ári stefnir í sama verðbólguhraða
og áður, nema til grunnkaups-
hækkana komi. Þá verður verð-
bólgan enn meiri.
Hvad á ad
gera?
Ríkisstjórnin er búin að sitja á
einlægum fundum svo vikum
skiptir til þess að koma sér saman
um úrræði í efnahagsmálum. Með
hátíðlegum hætti var frá því
skýrt, að niðurstaða hefði fengizt
og að boðað yrði til sérstakra út-
varpsumræðna frá alþingi, en
skýrsla um væntanlegar aðgerðir
lögð fram samtímis. Þessi virðu-
legi aðdragandi gaf vissulega í
skyn, að menn gætu búizt við stór-
tíðindum. En loksins þegar skýrsl-
an barst mönnum í hendur, minnti
hún á söngvara, sem er búinn að
missa röddina, en heldur konsert
eigi að síður. í henni var ekkert
bitastætt, sem neinum straum-
hvörfum getur valdið. Þar er fitj-^
að upp á ýmsu, sem lítur snotur-
lega út á pappírnum, en getur
brugðið til beggja vona eftir fram-
kvæmdinni. Þannig er það góðra
gjalda vert að lækka launaskatt í
iðnaði og fiskvinnslu, en verzlunin
er látin sitja við lakara borð eftir
venjunni. Stimpilgjöld af afurða-
lánum á sömuleiðis að lækka, enda
hefur jafnvel sjávarútvegsráð-
herra kallað þau okur. Þetta hvort
tveggja er gott, svo langt sem það
nær. Spurningin er bara þessi:
Munu þessar ráðstafanir í raun
bæta rekstrargrundvöllinn eða
verður ávinningurinn klipinn af
atvinnugreinunum með öðrum
hætti? Það á eftir að koma í ljós,
en það er eðlilegt, að menn séu
með efasemdir með hliðsjón af
reynslunni undanfarið.
Nýyrðið orðakonfekt var tölu-
vert notað í þeim svifum, sem rík-
isstjórnin var mynduð, og er svo
listilega gert, að menn skilja það á
augabragði. — í skýrslu sinni lof-
ar ríkisstjórnin því, að enn ein út-
tektin skuli gerð „á iðnaði og fisk-
vinnslu með hagræðingu, aukna
framleiðni og betri nýtingu fjár-
muna fyrir augum". Einhvern
tíma hafa þessi orð heyrzt áður,
en litlu breytt. Viljinn var ekki
nógur til breytinganna. Og miðað
við efnahagsástandið eru raunar
engin líkindi til að rofi til í þess-
um efnum. Tilkostnaðurinn hækk-
ar um 50—60% á ári, en tekjurnar
eitthvað minna. Hjörtur Eiríks-
son, forstjóri Iðnaðardeildar SÍS,
hefur upplýst, að starfsskilyrði
ullariðnaðarins hafi versnað um
milli 25—30% frá árinu 1976.
Hvernig er hægt að búast við, að
fyrirtækin hafi ráð á því í slikum
taprekstri að leggja til hliðar til
framleiðniaukningar? Áhyggjurn-
ar af að bjarga sér frá degi til
dags yfirgnæfa allt annað. Auk
þess ræður ekkert eitt eins miklu
um rekstrarafkomuna hjá útflutn-
ingsfyrirtækjunum og það, hvort
útskipanir séu á hagstæðum tíma
eða ekki, miðað við gengisbreyt-
ingarnar. Öflug útflutningsfyrir-
tæki þyrftu því helzt að koma sér
upp hagfræðideild til þess að
fylgjast með þeim málum og
reyna að þefa uppi, hvaða áætlan-
ir séu uppi hjá stjórnvöldum um
gengisfellingar og gengissig
hverju sinni. Staðreyndin er sú, að
afkáraleg gengispólitík getur sett
vel rekið fyrirtæki á höfuðið, ef
svo ber undir, en myndað ofsa-
gróða hjá öðru illa reknu, ef geng-
isstökkin stæðu þannig af sér.
Úrræda-
leysið
blasir við
Skýrsla ríkisstjórnarinnar sagði
lítið sem ekkert um það, til hvaða
ráðstafana verði gripið í efna-
hagsmálum nema í almennum
orðum. Og útvarpsumræðurnar á
fimmtudagskvöld bættu þar litlu
við. Skírskotun til þess, að slæmt
efnahagsástand í nágrannalönd-
um okkar valdi erfiðleikum okkar
nú, er skiljanleg frá pólitísku
sjónarmiði. Síðasta ár var mjög
gjöfult til lands og sjávar og geng-
isþróunin hagstæðari en jafnvel
bjartsýnustu menn óraði fyrir. Ef
rétt hefði verið haldið á spilunum,
átti þetta ár því að bæta afkomu
atvinnuveganna og þjóðarbúsins í
heild. Ekki sízt ef jafnframt er
haft í huga, að laun voru lækkuð
um 7% með bráðabirgðalögum 1.
marz bótalaust. Slík fórn launþeg-
anna skapaði stjórnvöldum svig-
rúm, sem hefði átt að skila ár-
angri. En þegar árið er gert upp,
verður niðurstaðan allt önnur.
Undirstöðuatvinnuvegirnir hafa
verið reknir með umtalsverðum
halla, sem sjávarútvegsráðherra
telur aðalmeinsemdina í efna-
hagslífinu nú, — aðalverðbólgu-
hvatann. í stað þess að eiga fyrn-
ingar eftir góðærið, höfum við
þurft að taka erlend lán til þess að
halda þjóðarbúinu gangandi.
Þetta eru ömurleg eftirmæli, en
sönn um það, hvernig haldið var á
málum okkar á sl. ári.
Svo er að heyra á ráðherrum, að
fangaráðið nú sé að leita til verka-
lýðshreyfingarinnar og biðja um
gott veður, — kanna leiðir til þess
að skipta um verðlagsgrundvöll á
þann hátt, að halli á launþega
frekar en hitt. Það má vel vera
rétt, eins og nú er komið efnahag
okkar, að slíkt kunni að reynast
nauðs.vnlegt. Ríkisstjórnin sér
enga leið til að halda þjóðfélaginu
gangandi nema skerða lífskjörin
og rýra hlut fyrirtækjanna á sama
tíma og ríkissjóður eykur eyðsl-
una jafnt og þétt frá ári til árs.
Vinnubrögð af þessu tagi geta
aldrei komið atvinnulífinu á rétt-
an kjöl né verðbólgunni niður. Það
þarf allt annað viðhorf, aðra
stjórnarhætti. Fyrsta skrefið
verður að vera það að nýta orku-
lindir landsins til stóriðju og örva
einstaklingana til dáða. Einungis
nieð jákvæðum aðgerðum kom-
umst við úr kreppunni, sem við
hjökkum nú í, — höfum við burði
til þess að auka þjóðartekjurnar á
ný og bæta lífskjör okkar með
meiri framleiðslu, meiri
verðmætasköpun.