Morgunblaðið - 21.07.1982, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. JÚLÍ1982
23
Erindasafii um stjórnmál
Bókmenntír
Hannes H. Gissurarson
Arnór Hannibalsson o.fl.: Maður og
stjórnmál. Lif og land 1982 (fjölrit).
Samtökin Líf og land hafa
starfað af miklum þrótti frá stofn-
un, haldið margar athyglisverðar
ráðstefnur og gefið erindin á þeim
út í handhægum fjölritum. Síð-
asta ráðstefna samtakanna var
haldin undir heitinu „Maður og
stjórnmál" 12. júní 1982, og um
erindasafnið, sem gefið var út af
því tilefni, ætla ég að fara örfáum
orðum, en get að sjálfsögðu ekki
gert öllum 35 erindunum skil.
Stjórnmálaskoðanir ráðast ekki
síst af söguskoðunum. Hvað segja
sagnfræðingarnir? Loftur Gutt-
ormsson skrifar um iðnbylting-
una. Hann misskilur hana eins og
aðrir marxsinnar. í fyrsta lagi má
rekja „iðnbyltinguna" (ef það
hugtak lýsir einhverju) miklu
lengra aftur í aldir en gert hefur
verið, og í öðru lagi skipta tækni-
nýjungarnar ekki eins miklu máli
og þær breytingar á skipulagi
eigna og skiptingu valds, sem urðu
á nýöld og auðvelduðu hagþróun.
Eg á einkum við þróun séreignar-
réttarins. Margar þær tækninýj-
Friðrik Sophusson bendir á það, að
frjálshyggjumenn eru í einum skiln-
ingi róttækir, að þeir telja miklar
breytingar á hagskipulaginu nauð-
synlegar.
skrifstofu í Árnagarði og hirt laun
sín úr almannasjóðum mánaðar-
lega, ef menn eins og Thor Jensen,
Jón Ólafsson, Tryggvi Ófeigsson
og Einar Guðfinnsson hefðu ekki
fengið tækifæri til að skapa auð,
draga björg í bú. Það er því furðu-
legt, að hann lýkur grein sinni
með kröfu um sósíalisma, „nýja
almannavakningu".
Ég veit ekki, hvort það er
ómaksins vert að benda þeim Ólafi
R. Einarssyni, Birni Þorsteinssyni
og Elíasi Davíðssyni, sem skrifa
allir um samskipti vestrænna iðn-
aðarþjóða og fátækra suðurlanda-
þjóða, á nokkrar staðreyndir. Þeir
telja sig fræðimenn, en ræða þó
alls ekki um aðrar kenningar en
þær, sem getur að líta í ritum
marxsinna. Þeir eru bersýnilega
lokaðir inni í eigin hugmynda-
heimi. En það er ómaksins vert að
benda öðrum á þessar staðreyndir
(og hefur Peter Bauer, hagfræði-
prófessor í Lundúnum, skrifað um
þær nokkrar merkar bækur, t.d.
Dissent on Development). í fyrsta
lagi töpuðu norðurálfuþjóðirnar
fremur á nýlendum sínum en hitt.
Velmegun þeirra má því alls ekki
skýra með arðráni í nýlendunum.
Hvers vegna búa Svíar og Vestur-
Þjóðverjar við meiri velmegun en
Bretar og Frakkar? í öðru lagi
Jón Baldvin Hannibalsson kemur
orðum aft stjórnmálahugmynd, sem
minnir mjög á kenningu Karls R.
Poppers, enda sækja lýðræðis-
samhyggjumenn á okkar dögum
margt til Poppers.
verður einnig nokkrar athuga-
semdir við grein séra Gunnars
Kristjánssonar um friðarhreyf-
ingarnar svonefndu, sem mjög
hafa látið á sér bera síðustu árin.
Er ágreiningurinn um markmiðið,
frið, með upplýstum Vesturlanda-
mönnum? Áð sjálfsögðu ekki.
Ágreiningurinn er um leiðir. Þær
eru tvær. Ónnur er sú, sem
Reagan Bandaríkjaforseti,
Thatcher, forsætisráðherra Breta,
og aðrir ábyrgir stjórnmálamenn
hafa lagt til. Hún er gagnkvæm
afvopnun undir eftirliti, þannig að
Vesturlandaþjóðirnar verði aldrei
svo varnarlitlar, að einhverjir
freistist til að ráðast á þær. Hin
leiðin er sú, sem friðarhreyf-
ingarnar svo nefndu leggja til (að
minnsta kosti í Evrópu). Hún er
einhliða afvopnun. Vesturlanda-
þjóðirnar eiga að kasta frá sér
vopnunum, en við það er talið, að
Kremlverjar kasti einnig frá sér
vopnunum og þjóðir heims fallist í
faðma.
Þeir, sem mæla með þessari síð-
arnefndu leið, koma ekki auga á
tvö meginatriði. Annað er sá eðl-
ismunur, sem er á stjórnarfari (og
því á leiðtogum) í austri og vestri.
Hitt er sú reynsla, sem við höfum
af friðarást Kremlverja í Eystra-
Árni Bergmann ncitar eins og aðrir
marxsinnar að læra af reynslunni af
sameignarskipulaginu. Þessi reynsla
sýnir okkur, að séreignarskipulagið
er skilyrði fyrir almennum mann-
réttindum.
isma) hvers vegna enginn var
fenginn til að segja frá þriðju
grein samhyggjunnar, þjóðernis-
samhyggju Hitlers og Mússólínis.
Það, sem vakti þó athygli mína í
grein Árna Bergmanns, var,
hversu óskýr hugmynd hans um
stjórnmálin er. Hugmynd þeirra
manna, sem Árni rekur hugmynd
sína til, svo sem Marx, var mjög
skýr. Hún var sú, að allar mót-
sagnir mannlegrar tilveru hlytu
að leysast, ef séreignarrétturinn
væri úr sögunni. Mennirnir
stykkju úr ríki nauðsynjarinnar í
ríki frelsisins. Þessi hugmynd hef-
ur verið reynd með ýmsum hætti
síðan. Árni neitar eins og aðrir
marxsinnar að læra af þeirri
reynslu, en hún sýnir okkur, að
séreignarskipulagið er skilyrði
fyrir almennum mannréttindum
og velmegun.
En Jón Baldvin hefur lært af
þessari reynslu, lýðræðissam-
hyggja hans minnir mjög á kenn-
ingu Karls Poppers: „Þess vegna
er sósialdemókratí lífvænleg
lífsskoðun, sem í þankagangi, og
vinnubrögðum samrýmist aðferð-
um vísinda. Við prófum okkur
áfram," segir hann. Þetta kemur
mér ekki á óvart. Lýðræðis-
samhyggjumenn hafa sótt sitt
Séra Gunnar Kristjánsson tekur
ekki, að því er virðist, undir það með
Ronald Reagan, Margréti Thatcher
og öðrum ábyrgum stjórnmála-
mönnum, að rétta leiðin til friðar sé
gagnkvæm afvopnun undir eftirliti.
en þó ekki öll. Eitt þeirra mála,
sem ríkið verði að skipta sér af, sé
„menningin". Jón Óttar virðist
einkum eiga við það, að ríkið
styrki listamenn. En hvað felur
það í sér? Það felur í sér, að ríkið
tekur fé af fólki, sem hefur ekki-
áhuga á að styrkja listamenn, og
notar þetta fé til þess að styrkja
listamennina? Hver á að ákyeða,
hver eigi að fá hvað? Jón Óttar
telur væntanlega, að stjórnmála-
menn og embættismenn eigi ekki
að ákveða þetta, heldur „sérfræð-
ingar". En hann hefur ekki leyst
vandann með þessu, heldur skipt
um nafn á honum. Eru til „sér-
fræðingar" í listum, þannig að
dómar þeirra séu óvefengjanlegir?
Ég hef ekki fundið þá. Og hver á
að velja „sérfræðingana"? Stjórn-
málamennirnir og embættismenn-
irnir?
Ég veit, að ýmsir gallar eru á
markaðnum (en „markaðurinn" er
orð, sem merkir ekkert annað en
„val eða vörukaup einstakl-
inganna"). En er hann þrátt fyrir
það ekki betri dómari en fámenn-
ur hópur „sérfræðinga", svo að
ekki sé minnst á stjórnmálamenn
og embættismenn? Má ekki búast
við meiri fjölbreytni en ella, ef
hann er dómari? Getur ekki verið,
að kröfur ýmissa listunnenda um
Loftur Guttormsson skilur það ekki,
að framfarirnar miklu í atvinnumál-
um urðu fremur vegna þess, að ein-
staklingarnir voru leystir úr læðingi
úrelts skipulags, en vegna tækninýj-
unga.
ungar, sem breyttu miklu, voru til
á dögum Forn-Grikkja. En skil-
yrði voru ekki til þess að hagnýta
þær fyrr en á nýöld. Loftur hefur
einnig eftir þá gömlu goðsögn, að
kjör almennings hafi versnað í
iðnbyltingunni, þangað til ríki og
verkalýðshreyfing hafi komið til
sögu. Hann ætti að lesa hina
merku bók, sem Friedrich A.
Hayek gaf út 1954, Capitalism and
the Historians.
Gunnar Karlsson sagnfræði-
nrófessor skrifar um þjóðarvakn-
ingu og frelsisbaráttu Islendinga.
Hann sér sem betur fer gallana á
hinni rómantísku söguskoðun,
sem margir íslenskir sagnfræð-
ingar hafa enn ekki hafnað:
„Framfarirnar hérlendis urðu
vegna þess, að þjóðin „vaknaði",
hætti að tala dönskuskotið mál og
hóf að lesa ljóð! Að sjálfsögðu er
þessi söguskoðun röng. Þorri þjóð-
arinnar hafði engin afskipti af
„frelsisbaráttunni" svonefndu. En
hvað olli þeim miklu framförum,
sem urðu til þess, að íslendingar
hafa getað staðið á eigin fótum á
þessari öld? Gunnar svarar þeirri
spurningu ekki. Það var verslun-
arfrelsið, sem þeir fengu 1855,
fullt atvinnufrelsi, sem þeir fengu
í stjórnarskránni 1874, og útlent
fjármagn, sem þeir fengu fyrst
með sauðasölu til útlanda, síðan
með stofnun íslandsbanka 1904.
Gunnar Karlsson gæti ekki
hreiðrað um sig á notalegri
voru fátæku þjóðirnar enn fátæk-
ari, áður en þær komust í snert-
ingu við Vesturlandamenn, en þær
eru nú. Fátækt þeirra má því ekki
heldur skýra með arðráni. í þriðja
lagi er ríkasta þjóð í heimi,
Bandaríkjamenn, ekki háð
utanríkisviðskiptum nema að litlu
marki (ekki er nema um 10% af
viðskiptum þeirra við aðrar þjóð-
ir). I fjórða lagi „gleyma"
samhyggjumenn alltaf sam-
hyggjuríkjunum, þegar þeir ræða
um nýlendustefnu í hneykslunar-
tón. Hvað eru Austur-Evrópulönd-
in annað en nýlendur Kremlverja?
í fimmta lagi hafa orðið miklar
framfarir í þeim ríkjum Þriðja
heimsins þar sem leið einkafram-
taksins hefur verið farin: Suður-
Kóreu, Taiwan, Hong Kong, Bras-
iliu, Singapore, Indónesíu, Kenýa,
Fílabeinsströndinni og mörgum
fleiri ríkjum. Engum dettur annað
í hug en að auðnum sé mjög mis-
skipt og að margt megi betur fara
í stjórnmálum í þessum ríkjum, en
svo var og í Evrópu fyrir tvö
hundruð árum. En stöðnun, ein-
ræði og umfram allt vonleysi blas-
ir við í þeim ríkjum, þar sem leið
ríkisafskipta hefur verið farin.
Ég hef rætt um nokkrar sögu-
skoðanir, sem orðum er komið að í
þessu riti, enda skipta þær miklu
máli. íslenskir sagnfræðingar
hafa verið ótrúlegir nesjamenn, og
eru þeir, sem nefndir hafa verið,
því miður dæmi um það. Gera
saltsríkjunum og Finnlandi 1940, í
Austur-Evrópuríkjunum 1945, í
Austur-Berlín 1953, í Búdapest
1956, í Prag 1968 og í Kabúl 1980.
Séra Gunnar tekur því miður ekki
nægilegt tillit til þessara tveggja
atriða í grein sinni. Ég spái þvi, að
fyrir hinum svonefndu friðar-
hreyfingum fari eins og þeim
hreyfingum, sem risið hafa upp
áður — þær hnígi og falli í sjó
gleymskunnar.
Þeir Friðrik Sophusson, Ey-
steinn Jónsson, Árni Bergmann og
Jón B. Hannibalsson skrifa um
þær þjóðmálastefnur, sem einkum
er rætt um á okkar dögum. Ég skil
að vísu ekki, hvernig samvinnu-
hugsjónin getur talist þjóðmála-
stefna. Allir eru sammála um, að
samvinna mannanna sé nauðsyn-
leg. En það, sem máli skiptir, er,
hvernig henni er komið á — hvort
henni er komið á með nauðung eða
með því, að einstaklingarnir sjái
sér hag í að vinna saman. Fyrri
kosturinn er valinn, þegar ríkis-
valdið er notað, seinni kosturinn,
þegar mál eru leyst með viðskipt-
um. Samhyggjumenn taka fyrri
kostinn, en frjálshyggjumenn
seinni kostinn.
Spurningin er sú, úr því að Árni
Bergmann var fenginn til að segja
frá byltingar-samhyggjunni
(kommúnismanum) og Jón B.
Hannibalsson frá lýðræðis-
samhyggjunni (sósialdemókrat-
hvað til Poppers á siðustu árum,
Bryan Magee, sem var þingmaður
breska Verkamannaflokksins,
skrifaði um þetta í bók sinni,
Popper (Fontana Modern Mast-
ers), og Helmudt Schmidt skrifaði
formála þýskrar útgáfu Opins
skipulags og óvina þess (The Open
Society and Its Énemies), eftir
Popper. Ýmsar skarplegar
athugasemdir í anda lýræðis-sam-
hyggju eru einnig í erindum
þeirra dr. Arnórs Hannibalssonar
og dr. Stefáns Ólafssonar.
Friðrik Sophusson alþingismað-
ur bendir á margt athyglisvert í
erindi sínu um frjálshyggjuna. Ég
nefni tvennt. Annað er það, að
frjálshyggjan er stjórnmálahug-
mynd, sem er síður en svo bundin
við Sjálfstæðisflokkinn, enda að-
hyllast ýmsir menn í öðrum flokk-
um frjálshyggju. Hitt er það, að
frjálshyggjumenn eru róttækir í
einum skilningi. Þeir telja víðtæk-
ar breytingar nauðsynlegar á hag-
skipulaginu. En þeir eru íhalds-
samir í öðrum skilningi. Þeir telja
siðferðilega festu nauðsynlega,
reyna að halda í það, sem vel hef-
ur reynst, en hafna hinu.
Dr. Jón Óttar Ragnarsson
manneldisfræðingur (sem var
lengi formaður Lífs og lands), seg-
ir margt skynsamlegt í grein sinni
um nýja hugmyndafræði. Hann
telur, að einstaklingarnir geti
leyst flest sín mál á markaðnum.
ríkisstyrki til listamanna séu í
rauninni kröfur um það, að aðrir
(þ.e. þeir, sem eru áhugalausir um
listir) séu neyddir til að greiða
hluta kostnaðarins af því, sem
þessir listunnendur hafa einir
áhuga á? Ég hef sjálfur ekki gert
upp hug minn í þessu máli, en ég
verð að játa, að þeir, sem aðhyll-
ast ríkisstyrki til lista, hafa varla
svarað þessum spurningum. Það
nægir ekki að segja, að listir séu
nauðsynlegar. Allir þeir, sem
krefjast fjár til einhvers, segja, að
það sé nauðsynlegt, bráðnauðsyn-
legt og lífsnauðsynlegt. Spurning-
in er, hvort aðrir séu sammála
þeim um, að það sé nauðsynlegt.
(Og kosta þeir ekki listir af eigin
hvötum, ef þeir eru sammála
þeim?)
Jón Óttar lýkur grein sinni á að
biðja um „nýja hugmyndafræði",
„flóknari heimsmynd en sósíal-
isma og markaðshyggju". Ég er
sammála honum. Sósíalistinn seg-
ir, að ríkið geti gert allt betur en
markaðurinn. Markaðshyggj-
umaðurinn segir, að markaðurinn
geti gert allt betur en ríkið. Báðir
einfalda. Við komumst ekki að því,
hver eigi að vera verkaskipting
ríkis og markaðar nema með sí-
felldum rökræðum og tilraunum.
En til þeirra þurfum við frelsi.
Frjálshyggjan er lausn reynslunn-
ar á þessum vanda, hún er sú
„nýja hugmyndafræði", sem Jón
Óttar biður um.