Morgunblaðið - 08.09.1982, Page 27

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. SEPTEMBER 1982
27
Páll Líndal
Páll Líndal veltir fyrir sér því
sem margir sagnfræðingar hafa
reynt að svara hvers vegna þétt-
býli varð ekki til hér fyrr á öldum
eins og í öllum öðrum löndum.
Niðurstöðurnar verða svipaðar.
T.d. má finna því stað að bændur
— og þá einmitt þeir sem máttu
sín nokkurs — hafi verið mót-
fallnir þéttbýli, hafi talið það
mundu draga frá sér vinnufólk.
Sjálfsþurftarbúskapurinn íslenski
hvatti ekki heldur til starfsgreina-
skiptingar. Fiskveiðar voru ekki
sjálfstæður atvinnuvegur heldur
hliðargrein eins og höfundur
minnir á. Og þannig mætti lengi
telja.
Á hinn bóginn er gaman að
velta því fyrir sér hvaða aðstæður
eða tilviljanir hefðu getað orðið
hér vísir að þéttbýli. »Ef bisk-
upsstólarnir,* segir Páll Líndal,
»hefðu ekki verið svo í sveit settir,
sem raun var á, langt frá sjó ...
hefði kannski farið á annan veg.«
Þó skipulagsmál hafi í áranna
rás ekki losað mikið um málbeinið
í íslendingum hafa þó allmargir
um þau ritað, fyrr og síðar, þeirra
á meðal Bogi Th. Melsteð sagn-
fræðingur sem nam og starfaði í
Kaupmannahöfn. Hann nefndi rit-
gerð sina Að marka tóftir til garða.
ekki að koma fram sem konur í
stjórnmálum, heldur sem einstakl-
ingar. Eg spyr ekki, hvers kyns
einstaklingurinn er eða hverrar
trúar eða hvaða lit hann hafi,
heldur hverrar skoðunar hann sé
og hvað hann geti gert.
Hitt meginviðfangsefnið í Sögn-
um er þjóðernishyggja. íslend-
ingar eru sem betur fer að losna
úr viðjum sjálfstæðisbaráttunnar,
íslenskir sagnfræðingar eru hætt-
ir að tárast á Þingvöllum. í þess-
um kafla Sagna vakti einkum at-
hygli mína greinarstúfur eftir dr.
Þór Whitehead prófessor. Hann
svarar í henni spurningunni:
„Hefur þjóðernishyggjan „skekkt"
..... „ 9
Gísli Brynjúlfsson var síður en svo
„fyrirrennari sósíalismans" eins og
Gils tiuðmundsson hefur sagt. Hann
þekkti samhyggju og hafnaði henni.
Annað sjónarhorn
Myndlist
Valtýr Pétursson
Annað sjónarhorn heitir sýn-
ing, sem ungur Svisslendingur
hefur komið fyrir í Listmunahús-
inu við Lækjargötu. Þetta er dá-
lítið óvenjuleg sýning í eðli sínu,
og hér virðist á ferð maður, sem
sér land okkar í nokkuð öðru Ijósi
en við erum sjálfir vanir. Það var
sagt um Jóhannes Kjarval á sín-
um tíma, að hann hefði séð fyrir-
myndir sínar fyrst og fremst í
nærmynd, en ekki frá víðu sjón-
arhorni. Það er að segja, það var
hið örsmáa í náttúru landsins,
sem heillaði meistarann um tíma,
en eins og allir vita átti hann það
einnig til að sjá vítt og breitt til
fjalls og fjöru. Þessi Svisslending-
ur, sem hér er á ferð, virðist einn-
ig hafa mestar mætur á nær-
myndum úr sjálfri náttúrunni, og
stundum verða myndir hans að
nokkurs konar abstraktri mynd-
byggingu, sem ekki er auðvelt að
gera sér fyllilega grein fyrir, hvað
er.
Sýningin í Listmunahúsinu er
skemmtileg og hefur sérstaklega
látlausan blæ. Myndefnið er dálít-
ið í sömu skorðum, hvað sjón
ljósmyndarans snertir, en hann er
auðsjáanlega einfari um óbyggðir
og villta náttúru, hvort heldur er
hér á landi eða í svo fjarlægum
slóðum sem Patagoníu. Það var
eitt sinn sagt hér á árunum, að
það þyrfti útlending til að mynda
þá sérstæðu náttúru sem er ís-
land, við sem lifum með henni,
hefðum ekkert auga fyrir því
stórkostlega, sem bæri fyrir augu
vor daglega. Þannig gat auðnin í
nágrenni Krýsuvíkur orðið að
verðlaunamynd á meginlandi
Evrópu, en glanskortið af trénu
og Akureyri varð að athlægi á
sama stað. íslendingurinn sá
landið í draumsýn, en Svíinn sá
mikilleik auðnarinnar. Ég minn-
ist á þetta hér, vegna þess að mér
finnst eins og álíka megi lesa úr
myndum Max Schmids. Hann leit-
ar fanga í verk sín fyrst og fremst
í formum, sem við hin sjáum vart.
Þannig getur besta fólki farið, ef
ekki er grannskoðað. En nú eru
breyttir tímar, og menn eru farnir
að líta umhverfi sitt allt öðrum
augum en fyrir nokkrum áratug-
um.
Max Schmid virðist vera afar
vandaður ljósmyndari og má lesa
það úr verkum hans, að honum er
fremst í huga að gera góða og
listræna ljósmynd, sem túlkar
viðhorf hans til þess, sem hann
umgengst. Hann vill auðsjáanlega
draga fram þann þátt fyrirmynd-
ar sinnar, sem heillar hann, og
virðist það snar þáttur í atferli og
eðli hans sjálfs. Þetta er vönduð
og aðlaðandi sýning, sem ég hafði
ánægju af að skoða. Mér færari
menn gætu eflaust sagt frá tækni-
hlið málsins, en þar vantar mig
allt til að geta lagt orð í belg.

Þannig voru þeir, aldamótakarl-
arnir, forna tungutakið var þeim
tamt, eins þó þeir ræddu um
eitthvað nýtt og nútímalegt.
Eins og víða kemur fram voru
þéttbýlisstaðirnir í fyrstunni
verslunarstaðir öðru fremur. Á
fyrstu áratugum Alþingis í
Reykjavík — og raunar allt fram á
þessa öld — komu svo til allir
þingmenn úr sveitunum — bænd-
ur, sýslumenn og prestar. Versl-
unarstaður var frá þeirra sjón-
armiði séð til að þjóna nærliggj-
andi sveitum og skyldi honum val-
inn staður með hliðsjón af hversu
vel hann gegndi því hlutverki, auk
þess sem hafnarskilyrði urðu auð-
vitað að vera hagstæð. Að öðru
leyti höfðu margir ímigust á
þéttbýli, töldu þorpin óreglu- og
spillingarbæli. Vafalaust hefur sú
hugmynd verið rétt þegar horft
var frá hlaði hins kyrrláta sveita-
lífs.
I síðari hluta þessa rits rekur
höfundur skipulagssögu einstakra
þéttbýlisstaða og fer þar auðvitað
mest fyrir Reykjavík. Þar koma
við sögu margir einstaklingar,
þeirra á meðal Guðjón Samúels-
son sem var lengi húsameistari
ríkisins og teiknaði margar opin-
berar byggingar. Hann var hug-
sjónamaður og langaði að fegra
Reykjavík, breyta henni í glæsi-
lega borg. Skemmtileg er t.d.
hugmynd hans um skipulag á
Skólavörðuholti. Uppdrátt hans
þar að lútandi gefur að líta á blað-
síðu 182. Þar skyldi rísa háborg
íslenskrar menningar, meðal ann-
ars stórkirkja. Minnir sá upp-
dráttur naumast á nokkuð sem
fyrir augu ber í Reykjavík nútím-
ans. En fyrirmyndirnar leyna sér
ekki, þær eru sóttar til evrópskra
borga. Ef draumar Guðjóns hefðu
ræst væri Reykjavík nú svo ólík
því sem hún er sem framast má
verða. Uppdrátturinn er frá árinu
1924. Þá var ekki farið að tilbiðja
flísarnar úr fúaspýtum danskra
selstöðukaupmanna.
Ekki veit ég hvort allir hafa
gaman af að lesa þetta ýtarlega
rit. En gagnlegt hlýtur það að vera
fyrir alla þá sem láta sig varða
málefni þéttbýlis, hvort heldur
skipulag eða annað sem til þeirra
telst.
Hann sýndi, að varalögregla hefði
verið nauðsynleg. En segjum sem
svo, að varalögregla hefði verið
kvödd til í vinnudeilum. Hvenær
hefði hún verið kvödd til? Hún
hefði verið kvödd til, ef menn úr
verkalýðsfélagi („verkfallsverðir")
hefðu reynt með ofbeldi að meina
mönnum („verkfallsbrjótum“),
sem ráðnir hefðu verið í stað verk-
fallsmanna, að vinna. „Verkfalls-
verðirnir" hefðu verið ofbeldis-
mennirnir, þeir hefðu reynt í eig-
inhagsmunaskyni að hindra
samninga eða viðskipti frjálsra
manna, þ.e. „verkfallsbrjótanna"
og vinnuveitendanna. Þetta þorir
enginn að segja, og þess vegna
hefur greinarhöfundur líklega
ekki hugsað út í það.
Valdimar U. Valdimarsson segir
frá verslun íslendinga við Kreml-
verja á árunum 1953—1956 og
leiðir rök að því, að hún hafi
breytt einhverju um atkvæða-
greiðslur Islendinga á allsherjar-
þingi Sameinuðu þjóðanna. Þetta
leiðir athyglina að því, ef satt er,
að Islendingar hljóta að gæta sín
á því að verða ekki of háðir
Kremlverjum í verslunarmálum.
Ég tek því undir viðvaranir Morg-
unblaðsins við „Rússasamningn-
um“ svonefnda, sem mjög hefur
verið deilt um síðustu vikurnar.
Við getum ekki farið of varlega í
viðskiptum við alræðisherra,
hvort sem um er að ræða Hitler í
Þýskalandi (en kafli dr. Þórs
Whiteheads í bók hans, Ófriði í að-
sigi, um tilraunir Þjóðverja til að
gera Islendinga háða sér, er mjög
fróðlegur) eða Bresnéf í
Ráðstjórnarríkjunum.
Margar fleiri fróðlegar greinar
eru í heftinu, og það ber ánægju-
legt vitni um lifandi áhuga
sagnfræðinema á sögu okkar, um
kredduleysi þeirra og gagnrýni í
hugsun.
mynd okkar af íslandssögunni?"
— og bendir á fjögur dæmi um
það. Eitt er, að Islendingar hafa
tilhneigingu til að kenna útlend-
ingum um allt, sem miður fer, og
landráðsbrigsl eiga því auðveldari
aðgang að þeim en flestum öðrum.
Annað er, að þeir hafa lagt
áherslu á hlut stjórnmálamanna
að þróuninni, en ekki hirt um hlut
framkvæmdamanna, og þeir hafa
ekki heldur greint skilyrðin, sem
sagan, náttúran og nágrannarnir
setja tilveru okkar. (Þetta er enn
áberandi. Dagblöðin hafa löng við-
töl við lífsþreytta stjórnmála-
menn, en segja aldrei frá þeim
ævintýrum sem gerast úti í at-
Arnljótur Ólafsson skrifaði bók sína,
Auðfræði, upp úr bók eftir franska
frjálshyggjumanninn Bastiat. En
hann var ekki sjálfum sér sam-
kvæmur.
vinnulífinu, frá hávaðalausum til-
raunum manna til að fullnægja
þörfum hvers annars á markaðn-
um). Þriðja dæmið um þetta er, að
þeir hafa einblínt á fornöldina, en
ekki haft yfirsýn yfir alla okkar
sögu, og hið fjórða er síðan, að
þeir hafa sagt sögu okkar í ein-
angrun, en ekki með hliðsjón af
því, sem var að gerast annars
staðar.
Ástæða er til að geta tveggja
annarra greina. Þorleifur
Óskarsson segir frá frumvarpi
íhaldsflokksins um varalögreglu
1925 og telur, að því hafi verið
stefnt gegn verkalýðshreyfing-
unni. Þetta er mjög villandi. Sann-
Dr. Þór Whitehead prófessor nefnir
nokkur dæmi um það, að þjóðernis-
hyggja hafi ruglað dóma Islendinga
um fortíð og samtíð.
leikurinn er sá, að ríkisvald var og
er enn mjög veikt á íslandi, miklu
veikara en i nágrannalöndunum,
og hafa valdsmenn stundum haft
af því miklar áhyggjur, eins og sjá
má í skjölum. I þau þrjú skipti,
sem öflug varalögregla hefði kom-
ið í góðar þarfir, í „Drengsmálinu"
1921, í „Gúttóslagnum" 1932 og í
óeirðunum við Alþingishúsið 1949,
var ekki um árekstur ríkisins við
verkalýðshreyfinguna að ræða,
heldur árekstur þess við ofbeld-
ismenn, sem fóru ekki að lögum.
„Gúttóslagurinn" var alvarlegast-
ur, því að í honum tapaði lögregl-
an og bæjarfulltrúar Sjálfstæðis-
flokksins voru beittir ofbeldi.
Það er mjög villandi, sem sagt er í
einni greininni, að stjórn Ihalds-
flokksins hafi ætlað að berja á
verkalýðshreyfingunni með frum-
varpi sínu um varalögreglu 1925. Jón
Þorláksson var formaður íhalds-
flokksins.