Morgunblaðið - 24.10.1982, Síða 20

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. OKTÓBER 1982
+BW
Rætt vid Oskar Jónsson frá
Holtsmúla um veiðar í Veiðivötnum,
smalamennsku og útilegumenn
„Það vantaði margt fé úr Snjóöldunni þetta
haust og fengum við fyrirmæli um það frá
hreppsnefndinni að leita lengra inn í landið
en nokkru sinni hafði verið gert áður. Það
hafði aldrei í manna minnum verið smalað
lengra en að Tröllinu við Tungnaá — þar
höfðu menn alltaf snúið við. Við fórum allt inn
fyrir Hraunsvötn en þaðan til austurs milii
Hamrafells og Svartakambs, og svo niður
með Tungnaá. Þarna á þessu svæði urðu
sauðir úti, sérstaklega lömb, og sáust bein af
þeim víða. En þegar við erum komnir rétt
fram með Snjóöldufjallgarðinum finnum við
hrossbein og þykir það einkennilegt, því
þarna var ekki hrossa von. Við förum þá að
svipast um og komum auga á hleðslu uppund-
ir berginu — og reyndist þetta vera útilegu-
mannabæli. Var greinilega langt um liðið síð-
an það hafði verið yfirgefið og enginn maður
komið þarna um aldur — rústirnar voru fullar
af sandi og ekki önnur merki um mannvist en
þrjátíu berghöld í hamraveggnum sem slútir
þarna fyrir ofan hreysin. Sex árum síðar fann
ég svo þarna steinker sem útilegumennirnir
hafa gert, til hvers svo sem þeir hafa notað
það. Það fundum við í brekku alllangt fyrir
neðan útilegumannahreysin, og bárum við
Jón Oddsson frá Lunansholti, sem þá var með
mér, steinkerið upp að rústunum. 1‘jóðminja-
safnið lét svo rannsaka þessar rústir ein-
hverntíma um 1950 — en ég held að það hafi
ekki verið gert nærri nógu rækilega.“
20
VIÐTAL: BRAGI ÓSKARSSON
ÍJtilegumannabústaðurinn
við Snjóöldu
Þannig segir Óskar Jónsson frá
Holtsmúía í Landsveit frá því þeg-
ar þeir Ingvar Árnason í Bjalla
fundu útilegumannabústaðinn í
Snjóöldu haustið 1936. Óskar er
fæddur 1908 og ólst upp hjá for-
eldrum sínum að Holtsmúla, en
þar var hann lengst af til heimilis
unz hann fluttist til Reykjavíkur
1945. Óskar er gagnkunnugur á
hálendinu við Veiðivötn og
Snjóöldufjallgarðinn — stundaði
veiðimennsku í vötnunum árin
1926 til 1943, jafnframt því sem
hann smalaði svæðið við þriðja
mann mörg áranna. Eg spyr
Óskar hvort hann telji fullvíst að
þarna hafi verið útiiegumanna-
bæli — en sú tilgáta hefur komið
fram að þarna hafi veiðimenn
hafst við.
„Já, þetta hefur áreiðanlega
verið bústaður útilegumanna. Það
þarf enginn að segja mér að veiði-
menn hafi nokkru sinni sest þarna
að — þeir voru ekki svo blankir að
þeir hefðu farið að hírast þarna
fjarri öllum vötnum og þar sem
ófært er með hesta. Veiði-
mennirnir héldu sig á bezta staðn-
um — í Tjarnarkoti við Tjaldvatn.
Þaðan var tvímælalaust bezt að
stunda veiðarnar."
En hefurðu heyrt einhverjar
sagnir af útilegumönnum þarna?
Bjó Fjalla-Ey-
vindur þarna?
„Nei, þær munu engvar til.
Persónulega held ég að það hafi
verið Fjalla-Eyvindur sem þarna
bjó. Það er haft eftir honum að
hann vildi engum óvini sínum svo
illt, að hafast við á Austuröræfun-
um — sem bendir til þess að hann
hafi haft dvöl þar. Þetta er versta
veðravíti og hlýtur að vera hrika-
legt að hafast þarna við að vetrin-
um. En það er tiltölulega skammt
frá útilegumannabústaðnum til
vatnanna — varla nema klukku-
stundar gangur vestur að Græna-
vatni en þaðan er ekki nema spöl-
ur yfir í Fossvötn, þar sem veiðin
var að jafnaði bezt.
Það er vitað að þau Fjalla-Ey-
vindur og Halla lifðu mikið á
hrossaketi, þótt trúin bannaði
hrossaketsát í þeirra tíð. Þarna
hefur verið auðvelt að stela hross-
um frá Þóristungu og ekki sérlega
langt að fara. Staðurinn var því
kjörinn að því leyti að þarna kom
aldrei nokkur maður því aldrei var
smalað á þessu svæði — það hefur
því verið gott að leynast þarna.
Nú töldu þeir sem framkvæmdu
rannsóknina fyrir Þjóðminjasafn-
ið að útilegumannahreysin væru ^
um 300 ára gömul, en það er auð-
vitað löngu fyrir daga Eyvindar.
En ég held að þeir hafi misreiknað
sig og tekið of mikið mið af því
hversu mikill sandur hafði setzt
fyrir í rústunum — en sandfok er
þarna svo mikið að sandurinn hef-
ur verið fljótur að setjast í hreysin
eftir að útilegumennirnir yfirgáfu
þau. Þeir miðuðu við öskulagið frá
Óskar Jónsson frá Holtsmúla.
Ljó—nynd: ólafur K. RAagnússon.
Skaftáreldum, en mikill sandur
var undir því.
Sé tilgáta mín rétt, að Fjalla-
Eyvindur hafi hlaðið þessi hreysi,
er ekki ólíklegt að hann hafi verið
þarna um 20 árum fyrir Skaftár-
elda, sem urðu 1783, en farið síðan
norður í land. Það væru þá liðlega
tvöhundruð ár frá því að hann bjó
þarna, ef tilgáta mín er rétt.“
Þar með látum við Óskar útrætt
um útilegumannabústaðinn við
Snjóöldu en snúum okkur að veið-
unum í Veiðivötnum, og spyr ég
hann út í tilhögun veiðiferðanna
þangað hér áður fyrr.
Veiðar í Veiðivötnum
„Það var farið í vötnin vor og
haust hér áður fyrr. Ég fór fyrst í
Veiðivötn árið 1926, en þá voru
veiðiferðir að hefjast aftur eftir
nokkurra ára hlé. í Kötlugosinu
1918 féll aska á öllu Veiðivatna-
svæðinu og virðist hún hafa drepið
allan fisk í vötnunum, því það litla
sem veiddist voru allt grindhorað-
ir og illa haldnir fiskar. Veiðin fór
ekki að glæðast fyrr en eftir 5 eða
jafnvel sex ár, en hún var aftur
orðin sæmileg þegar ég fór uppeft-
ir í fyrsta skipti 1926.
Það var ekki auðhlaupið að því
að komast þarna inneftir á þess-
um tímum og vorum við venjulega
á þriðja dag á leiðinni. Við vorum
yfirleitt 10 saman og höfðum ailir
tvo trússhesta undir silung. Leiðin
var venjulega farin í þrem áföng-
um. Neðan af landi og upp í Galt-
arlæk var 5 tíma lestarferð, frá
Galtarlæk að Landmannahelli var
10 tíma lestarferð og 7 tíma lest-
arferð þaðan og inn að vötnum.
Svona gekk ferðalagið þegar veður
var gott en í ótíð gat þetta gengið
verr.
Farið var yfir Tungnaá á Bjalla-
vaði — hún var mikill farartálmi
og varð stundum að snúa þar til
baka þó sárt væri, ef mikið var í
ánni. Það var ekki hægt að sundr-
íða Bjallavað, til þess var straum-
urinn of mikill. Reyndar voru
fleiri vöð á ánni, en þau voru slæm
og mikið úr leið, og því sjaldan
farin. Ampi — Arnbjörn Guð-
brandsson, sá mikli vatnamaður,
fór t.d. allt inn í Svartakrók og fór
þar yfir ána. Það var einmitt son-
ur hans, Guðjón Arnbjörnsson,
sem fann Bjallavaðið og var það
alltaf farið síðan. Vegagerð ríkis-
ins lét svo setja þarna báta árið
1933.
Veiðiferðin tók aldrei minna en
12 daga því alltaf var dvalið a.m.k.
sex daga uppfrá. Veiðimennirnir
höfðu aðsetur í Tjarnarkoti við
Tjaldvatn, en þaðan fórum við svo
tveir og tveir til veiða í vötnunum.
Áður hafa veiðimenn haft aðsetur
á Skálatanga við Skálavatn, því
þar eru rústir eftir þá. Þeir hafa
svo flutt sig að Tjaldvatni — það
er miklu betri staður og einhver sá
veðursælasti þarna uppfrá.
Á minni tíð var veitt í Fossvötn-
unum báðum, Skálavatni, Langa-
vatni, Eskivatni, Kvíslarvatni,
Breiðavatni, Nýjavatni og Snjó-
ölduvatni. Einhverntíma lögðu
þeir í Litlasjó, heyrði ég pabba
segja, en þar fengu þeir ekkert. Nú
hefur fiskur verið settur í vatnið
og hef ég frétt að þar veiðist ágæt-
lega.“
Fleytti sér í land
á skrokknum
En hvernig var tilhögun veið-
anna á þessum tíma og verkun
fisksins?
„Veiðarfærin voru net og lína.
Netin voru lögð frá landi en hafð-
ur í þeim langur strengur þar sem
útgrynni var mikið. Við höfðum
mjög lélega og litla báta og urðum
oft að draga þau í land í stað þess
að fara með þeim þegar veður var
vont. Það mátti oft litlu muna að
illa færi þegar við vorum að sull-
ast á þessum kænum og furðulegt
að aldrei yrði slys. Reyndar höfðu
orðið slys þarna við veiðar — t.d.
drukknuðu tveir menn sem voru á
kænu á Skálavatni 1884. Það vissi
enginn hvernig það gerðist en lík-
legast var talið að þeir hefðu verið
að elta álftarunga. Þeir fundust
aldrei en báturinn fannst rekinn á
vatnsbakkanum.
Já, blessaður vertu — þetta
voru harðindaár og allt étið sem
til náðist, en það var löngu hætt
að veiða álftarunga þegar ég kom
til sögunnar. Við veiddum ekkert
þarna nema urriða, en nú veiðist
þar einnig bleikja hef ég frétt.
Þá var Ampi eitt sinn hætt
kominn þegar hann var að eltast
við álftarunga á litlu vatni sem
eftir það hefur verið kallað Ampa-
pollur. Hann var á fylfullri meri
og sundreið henni út í vatnið og
ætlaði að ná álftarunganum þann-
ig. Eltingaleikurinn reið hins veg-
ar skepnunni að fullu og sprakk
hryssan úti á miðju vatninu — það
vildi Ampa til lífs að hún var fyl-
full og flaut því undir honum og
gat hann fleytt sér á skrokknum í
land. Á meðan á þessu gekk stóð
Guðjón sonur hans, sá sami og síð-
ar fann Bjallavaðið, einn á vatns-
bakkanum og horfði á en Guðjón
var þá aðeins 11 ára.“
Landnám Ampa
Hver var hann þessi Ampi?
„Arnbjörn Guðbrandsson er
sögufrægur maður á þessum slóð-
um því hann hefur einn allra ís-
lendinga gert tilraun til að setjast
að við Veiðivötn. Árið 1880 fluttist
hann þarna uppeftir með kerlingu
sinni. Hann hlóð sér kofa framan
við hellisskúta í hól sem er við
Tjaldvatn, og síðan er kallaður
Ampahóll. Það er ennþá eitthvað
uppistandandi af þessu hreysi
hans og þarna sáust lengi söltun-
Veiðímannakofinn „Tjarnarkot“ við Tjaldvatn. Við kofavegginn sjáat Jón faðir Óskars ríður Bjallavað með trússhest hlaðinn silungi og netum.
skrínur, sem silungurinn var saltaöur í, en uppi á veggnum eru klibb-
erar.