Morgunblaðið - 18.12.1982, Blaðsíða 2

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 1982
Mikill
andi í breyskum
umbúðum
50
fremur. Eyrir kum að ég andmælti
honum á kunnarafundum, sem
raunar fæstir nerðu, tók hann því
ekki illa, en auðvitað var aldrei
neitt samþykkt þar annað en það,
sem hann- lajjði sjálfur fram, en
svo nat hann sajft að fundinum
loknum: „Það var nokkuð til í því,
sem þú varst að sejya, við skuium
lala hetur um það,“ og svq kallaði
hann mann á skrifstofu sína
na'sta daR, on var málið þá rætt
fram on aftur.
Ilann tók að hjóða mér ekki síð-
uren oðrum kennurum í kveldboð,
sem hann hélt alloft, on eftir að ég
kva-ntLst þáði hann hoð okkar
hjóna, <>g var þar hrókur alls fajjn-
aðar. Enda var hann að eðlisfari
veisluj'laður, oj; nestrisni hans oj>
veilingar a'tíð svo af bar.
Það nuin hafa verið sumarið
l!H.r>, sem Sigurður kom til mín
daj> nokkurn <>n hafði það eitt er-
indi að sejya mér, að hann ætlaði
að sejya af sér þá um haustið. En
þá var það ákVæði í löj;um að emb-
a'ttismenn, sem orðnir voru 65 ára
urðu að sa*kja um það til ráðu-
neytis, ef þeir vildu sitja lenj;ur.
Kvaðst hann eins oj; hann hafði
raunar ofl saj;t áður, vera orðinn
þreytlur oj; hefði lönj;um huj;sað
s<'*r að eij;a nokkur starfsár í næði,
er hann léti af skólameistaraemb-
a*tti. En undir niðri þóttist éj;
finna, að það, s(*m úrslitum réð
var að hann hafði ekki j;eð í sér að
sa*kja um framlenj;inj;u til þáver-
andi menntamálaráðherra, Brynj-
ólfs Hjarnasonar. En því kom
hann að sejya mér þetta, að hann
óttaðist um hver kynni að verða
eftirmaður sinn, en hann vissi að
éj; átti j;oða að innan ríkisstjórn-
arinnar, þá Einn Jónsson oj; Emil
Jónsson. Saj;ði hann að éj; skyldi
leita til þeirra um stuðninj; til að
hafa þau áhrif á menntamálaráð-
herra að hann veitti mér embættið
ef éj; siekti. Til þessa kom þó ekki,
því að Sij;urður hætti við að sejya
af sér fyrir eindregna áskorun
kennara oj; annarra velunnara
skólans, oj; veitti Brynjólfur hon-
um framlenj;inj;una fúslej;a.
Mér kom þessi ábendinj; Sij;urð-
ar um skólameistaraembættið
mjöj; á óvart. Bæði éj; oj; aðrir
höfðu þá um skeið talið víst, að
hann tmindi ætla Þórarni Björns-
syni að taka við af sér, eins oj;
síðar kom á daj;inn. Enda skipað-
ist veður fljótt í þvi lofti.
Þej;ar Sij;urður nálj;aðist sjö-
tuj;t var uppi ýmislegt umtal um
hverjir mundu sækja um embætt-
ið. var éj; vafalaust tilnefndur ekki
síður en aðrir. En nú brá svo við,
að líkra fáleika fór að gæta í við-
móti Sij;urðar við mig og í upp-
hafi. Margir voru tilnefndir og
meðal þeirra var Richard Beck.
Sigurður hafði ætíð talað hlýlega
um hann, en nú brá svo við, að
hann fann honum allt til foráttu,
notaði hvert tækifæri sem gafst á
kennarastofunni til að niðra hann.
Má fara nærri um hver ummæli
hann hefir haft um okkur hina,
sem tilnefndir voru og sóttu um
embættið, því að allar tilgátur um
Beck voru einskært slúður.
Eftir að opinbert var að við
Brynleifur sæktum um embættið,
mátti sejýa, að hann virti okkur
varla viðlits. Mig þó öllu síður.
Var það næsta furðulegt, því lítil
hætta var á, að framsóknarráð-
herrann Eysteinn Jónsson mundi
veita mér starfið, hvað sem Bryn-
ieifi liði. Hinsvegar gekk sú saga,
sem ég sel ekki dýrara en ég
keypti, að Sigurður hefði ekki
treyst áhrifum sínum og meðmæl-
um betur en svo, að hann hefði
sagt Eysteini, a<) Þórarinn hefði
við einhverjar kosningar kosið
með Eramsókn. Með því fengi
hann nokkurn plús umfram okkur
hina, því að enginn vændi okkur
Brynleif um slíkt athæfi. En nátt-
úrulega hefir Eysteinn verið í
vandræðum með veitinguna, þar
sem enginn umsækjandanna var
framsóknarmaður. Engu breytti
það í viðhrögðum Sigurðar gagn-
vart mér, þó að embættið væri
veitt. Varð það til þess, að ég tók
ekki þátt í kveðjusamsæti því, sem
honum var haldið. Enda hugsaði
ég mér að það væri kaup kaups,
hann heilsaði mér ekki þegar ég
kom að skólanum, og ég kvaddi
hann ekki við brottför hans. Ég
var á ferðalagi, þcgar kennarar
síðar um vorið 1948 fylgdu honum
úr garði.
Eg sá Sigurð aðeins einu sinni
eftir þetta sumarið 1949. Mætt-
umst við í anddyrinu á Hótel Borg.
Eg hcilsaði honu.m að venju en
hann tók kveðju minni fálega, og
urðu það okkar síðustu samfundir.
Ég hefi rakið persónusamskipti
okkar Sigurðar Guðmundssonar
svo nákvæmlega, af því að þar valt
á ýmsu, og þau lýsa honum ef til
vill betur en margt annað. Margt
hofir verið um hann skrifað og
skrafað. Elestir, sem um hann
hafa ritað hafa gert úr honum
hálfgerðan dýrling, en marga mis-
jafna dóma hlaut hann sem aðrir í
samtíð sinni. Voru margir þeir
dómar ómaklegir með öllu og
hann lastaður fyrir margt það, er
hann gerði best og af mestri
skynsemd.
Engum, sem nokkur kynni hafði
af Sigurði skólameistara, gat
blandast hugur um, að hann var
bæði margsamsettur og sterkur
persónuleiki, svo að ég hefi fáum
kynnst merkilegri, og mun svo um
fleiri. Andstæðurnar í skaphöfn
hans og allri gerð voru miklar, og
oft furðumikið ósamræmi milli
orða hans og framkvæmda. Má
þar til nefna, að engan mann hefi
ég heyrt hylla lýðræði og persónu-
frelsi af meiri orðgnótt og sann-
færingu en hann. En í aliri sinni
skólastjórn og raunverulega í inn-
sta eðli sínu var hann fullkominn
einræðisherra. Þar var vilji hans
og skoðun ein, sem ríktu. Það var
ekki að ófyrirsynju að strákarnir
sneru vísuorðunum í skólakvæði
Davíðs Stefánssonar svo:
AUl skal luta cinuni vilja.
rtnum \ilja nx'istarans.
allir M*m viA skólann akilja
skulu s> n^a layió hans.
Mjög vildi Sigurður innræta
nemendum sínum hlutlægni, og
fór um það mörgum áhrifaríkum
orðum ekki síður en lýðræðið. En
sjálfur var hann sá skapmaður, að
hlutlægnin kom oft lítt til greina í
skiptum hans við nemendur. Hann
hafði þar sína hvítu og svörtu
sauði, og hagaði sér eftir því.
Þetta hcfði verið náttúrulegt ef
mátt hefði rekja það til framkomu
og atferlis nemenda í skólanum,
en svo var hvergi nærri ætíð. Oft
þurfti ekki annað en ætterni
manna til að ráða þvi í hvern dilk-
inn þeir voru dregnir. Kom það
jafnvel fram í einkunnajgöf. Einn
alvarlegasti áreksturinn í því efni
varð einu sinni út af meðmælum
með nemanda. Þá var regla að
Menntamálaráð veitti einum nem-
anda stóra styrkinn svo nefnda,
sem var til nokkurra ára og ætlað-
ur til utanfara. Var það orðin við-
tekin hefð, að dúx skóians hlyti
styrkinn, ef hann sótti. Þegar
Ólafur Jóhannesson síðar ráð-
herra varð stúdent hafði hann
mjög hug á utanför, og hafði hann
lengstum verið dúx bekkjarins. En
svo gerðist það, að Ólafur missti
dúxsætið í 6. bekk fyrir Hámundi
Arnasyni, geysimiklum náms-
manni en lítillar ættar, og hafði
hann aldrei notið hylli Sigurðar
enda þótt hann rækti nám sitt og
skólaskyldur af mestu prýði. Ólaf-
ur hafði hinsvegar frá öndverðu
verið eftirlætisgoð, enda hvorki
hægt að setja út á námsferil hans
né hegðan. Að loknu prófi fór Há-
mundur til skólameistara og bað
hann um meðmæli til Mennta-
málaráðs. Sigurður tók honum
fálega og harðneitaði honum um
meðmælin, enda hafði hann fyrir
löngu verið búinn að heita Ólafi
þeim og ákveða að hann skyldi fá
styrkinn. Hámundur leitaði nú
ásjár hjá dr. Kristni, þótti honum
sem von var næsta ómaklegt, að
dúx skólans skyldi vera neitað um
meðmæli frá skólanum. Hafði
Kristinn síðan samráð við mig, og
gáfum við Hámundi meðmæli í
sameiningu og hlaut hann styrk-
inn. Hver veit hvaða áhrif þetta
hefir haft á söguna. Ef Ólafur
hefði gerst málvísindamaður má
vel vera að þjóðin hefði aldrei öðl-
ast stjórnmálaforystu hans.
Nokkru eftir að kunnugt var um
styrkveitinguna kallaði Sij^irður
saman kennarafund, þar sem
hann veitti okkur Kristni þungar
ávítur og krafðist þess, að kenn-
arafundur samþykkti, að enginn
kennari mætti gefa slík meðmæli
án samþykkis skólameistara. Við
svöruðum fúllum hálsi, og kváð-
umst gefa piltum meðmæli, ef
okkur sýndust þeir meðmæla
verðir, hvað sem hann segði. Varð
ekki úr nokkurri samþykkt. Síðar
heyrði ég á Barða Guðmundssyni,
að Menntamálaráð hefði furðað
sig mjög á þessari afstöðu Sij^irð-
ar að neita skóladúxinum um með-
mæli, og talið það óheyrt. Fleiri
dæmi þessu lík mætti nefna.
Á hinn bóginn er skylt að geta
þess, að Sigurður hjálpaði mörg-
um nemanda, var þó oft teflt á
tæpasta vað með einkunnir, ef
greiða þurfti fram úr því að nem-
andi næði prófi, sem þó tókst ekki
ætíð, því að oft stóð á kennurum
að breyta einkunnum.
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
SKLI) NORDIIRLJÓS
Björn Th. Björnsson ræðir við fjór-
tán fornvini Kinars Benediktssonar.
Mál og menning 1982.
Meðal viðmælenda Björns Th.
Björnssonar í Seld norðurljós er
Aðalbjörg Sigurðardóttir. Þáttur
hennar nefnist því eftirminnilega
nafni: „Skuggarnir gera myndina
ennþá stærri og skýrari." Aðal-
björg Sigurðardóttir kynntist Ein-
ari Benediktssyni á tímabili í lífi
hans sem kalla mætti niðurlæg-
ingu, hann var þá mjög drykk-
felldur og eiginlega bjargað frá al-
gerri eymd af Hlín Johnson. Meðal
þess sem Aðalbjörg segir um Ein-
ar er: „Hann var fyrir mér aldrei
ncinn maður. Ég hugsa aðeins um
hann sem skáld." Að lokum leggur
Aðalbjörg áherslu á að „allir
menn eru breyzkir, en þegar frá
líður, sem betur fer, þá minnist
fólkið vonandi helzt þess, sem
menn stóðu hæst, en gleymir öll-
um breyzkleikanum. Og þannig
eigum við vitanlega að geyma Ein-
ar Benediktsson og munum
geyma."
Það er þetta sem Björn Th.
Björnsson kallar „mikinn anda í
breyzkum umbúðum". Sífellt er
þess minnst í Seld norðurljós hve
breyskur Einar var eins og það sé
nauðsynlegt til að varpa ljósi á
manninn og skáldið. Ljóst er eftir
viðtölunum að dæma að Einar eld-
ist snemma, hann er að mestu orð-
inn skugginn af sjálfum sér þegar
hann flyst til Herdísarvíkur. Þar
hefur hann verið að mestu utan-
gátta þótt einstaka sinnum brái af
honum og hvöss tilsvör birti hans
innsta eðli. Það kemur m.a. í ljós í
því sem Þorvaldur Ólafsson frá
Arnarbæli hefur til mála að
leggja. í Herdísarvík þótti Einari
að hann hefði aðeins ort eitt
kvæði, Útsæ, og það er þar sem
hann lætur hin eftirminnilegu orð
falla um fórnina sem skýringu á
Ijóðlínunni: „þitt verðmæti gegn-
um lífið er fórnin." Séra Ólafur,
faðir Þorvalds, spyr skáldið hvort
hann trúi þessu. Einar svarar: „Já,
herra prófastur minn. Þessu trúi
ég, þó að ég hafi aldrei verið mað-
ur til að lifa eftir því.“
Athafnamaðurinn Einar Bene-
diktsson er dálítið í lausu lofti í
Seld norðurljós. Það er greinilegt
að Einar stefndi hátt og kom
mörgu óvenjulegu til leiðar, en úr
þessu öllu varð lítið sem ekkert.
Stundum gæti maður trúað að
hann hefði ráðið yfir heilli skrif-
stofubyggingu í London á upp-
gangstímum sínum, en svo hvarfl-
ar það líka að manni að húsnæðið
hafi í raun verið aðeins ein kompa.
Stundum er hann með vasana
fulla af peningum, en svo þarf
hann að síá menn í þjónustu sinni,
Kinar Benediktsson. Eftir málverki
Gh. Ilenrida.
jafnvel menn sem hann hafði ráð-
ið til snúninga.
Það sem Seld norðurljós helst
gerir er að afhjúpa goðsögnina um
Einar Benediktsson í meginatrið-
um. Þetta gildir einkum um ver-
aldleg umsvif hans. Skáldið lifir
eins og Aðalbjörg Sigurðardóttir
færir rök fyrir. Glæsileiki hans og
gáfur slógu vopnin úr höndum
manna svo að þeir fylgdu honum í
blindni eða að minnsta kosti tign-
uðu hann.
En það er oftar en einu sinni
sem við erum minnt á hve erfitt
hann átti uppdráttar, tómleika
lífs hans bak við gervið. Seld norð-
urljós er eiginlega minnisvarði um
niðurlægingu Einars Benedikts-
sonar, þrátt fyrir alla jodlinguna á
persónu hans glittir í eyðinguna
sem hann var vígður.
Það er með ólíkindum hve Birni
Th. Björnssyni hefur tekist vel að
fá viðmælendur sína til að segja
„allan" hug sinn um Einar Bene-
diktsson.
Félagi ORÐ
ENNEÍTT
8ÓKMENNTAAFKEK
MATTHIASAR JOHANNESSEN
í þes.sari bók, Félagi orð, eru greinar, samlöl og Ijjk) frá ymsum
tímum sem höfundur hefur nú safnað saman í eina bók. Sumt af
þessu efni hefur áður birst á prenti, en annað ekki. í bókinni eru
greinar um bókmenntir og stjórnmál, og m.a. áður óbirtar frásagnir
af sovésku andófsmönnunum Brodský, Búkovský og Rostropovits,
sem allir hafa komið hingað til lands, en eru heimsþekktir hver á sínu
sviði. Fjölmargir íslenskir og erlendir menningar- og stjórnmálamenn
koma við sögu í bókinni. Kaflaheitin gefa nokkra hugmynd um
verkið: Af mönnum og málefnum, I ndir „smásjá hugans" (af
Buckminster Fuller), Rispur, Bréf til Gils (Guðmundssonar fyrrum
alþingismanns sem vöktu mikla athygli á sínum tíma), Andóf og
öryggi og Vetur á næstu grösum, en þar eru áður óbirt Ijóð Matthías-
ar sem tengjast efni bókarinnar með sérstökum hætti.
ÞJÓÐSAGA
ÞINGHOLTSSTRÆTI 27 — SÍMI 13510