Morgunblaðið - 09.01.1983, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. JANÚAR 1983
Lítið sjáum aftur
en ekki fram
stendur í frægum brag. Ára-
mótaræðurnar endurspegla það.
Flestum þykir öruggara að líta
aftur en fram. En árið er liðið og
aldrei það kemur til baka,
syngja menn á gamlárskvöld. Og
sitja svo uppi með nýtt ár. Auk
nýárssálmsins notaði Gáruhöf-
undur að þessu sinni tækifærið
og kyrjaði við hvert tækifæri
með útvarpi og sjónvarpi
„Ó-guð-vors-lands“-ið fullum
hálsi. Svona til vonar og vara.
Enda forsjál kona. Á þvísa ári
1983 og öllum hinum sem á eftir
koma, getur maður nefnilega allt
eins átt á hættu að lenda sakir
vanhæfni í fangelsi fyrir svoleið-
is — tala nú ekki um ef sungið er
opinberlega. Fyrir Alþingi ligg-
ur frumvarp til laga um þjóð-
söng íslendinga, sem alþingis-
menn eiga kannski til að sam-
þykkja snarlega strax og þing
kemur saman — meðan þeir bíða
aðgerðarlausir eftir brýnustu
málunum, eins og fyrri hluta
þessa vetrar.
I þessu frumvarpi stendur:
„Þjóðsönginn skal ekki flytja eða
birta í annarri mynd en hinni
upphaflegu gerð höfunda hans
(Matthíasar Jochumssonar og
Sveinbjörns Sveinbjörnssonar
frá 1874). Á það jafnt við um
ljóð, laggerð, hljómsetningu og
hljóðfall þjóðsöngsins." Og svo
síðar: „Brot gegn ákvæðum laga
þessara varða sektum eða varð-
haldi.“ Nú hefur Gáruhöfundur
varla komist í meiri vanda en að
syngja þjóðsönginn sinn rétt.
Einkum ef honum hefur verið
gert að leysa slíkt af hendi í út-
löndum. Þegar kemur íslands
þúsund ár og nálgast eilífðar-
smáblómið fer að vandast málið.
Sé notaður þessi venjulegi Es-
dúr fer lagið upp í G, og getur
jafnvel sveiflað sér upp í A. Að
vísu er öruggast að þagna bara
andartak, og láta erfiða tóninn
fram hjá sér fara. En þegar allir
gera það í einu, verður það dálít-
ið skondið. Því er raunar ekki til
að dreifa í útlöndum, þegar hver
er beðinn um það á fætur öðrum
að syngja þjóðsöng síns lands.
Alltaf hefi ég verið þakklát
honum Guðna rektor fyrir að
vera til hér um árið og staddur á
sama báti í norska skerjagarðin-
um í hópi blaðamanna frá Nató-
löndunum. Um miðnætti á logn-
blíðu vorkvöldi uppdagaði einn
þeirra að 17. júní væri þjóðhátíð-
ardagur íslendinga. Fáni var
dreginn að húni og nú skyldu
þegnar þessa lands standa í
stafni og syngja þjóðsönginn
sinn. Þá var gott að vera með
söngmanni með svo háværa ten-
órrödd, sem barst út í bjarta
nóttina, meðan Gáruhöfundur
slapp með að raula og bæra var-
irnar án hljóðs þegar hæst bar.
Ekki hefi ég þó alltaf orðið fyrir
slíkri heppni. Reynslan hefur
land ögrum skorið" eða jafnvel
„Yfir kaldan eyðisand", í trausti
þess að enginn viti betur. Aðrir
Islendingar hafa farið flatt á
„Eldgömlu ísafoldinni" við slík-
ar aðstæður. Setið uppi með
„That was lovely. Svo ísland til-
heyrir breska heimsveldinu?
Sami þjóðsöngur."
Okkur vantar eiginlega vara-
þjóðsöng fyrir vanhæfa. Sem
betur fer stendur í frumvarpinu
að ráðherra og þá forsætisráð-
herra geti veitt undanþágu frá
ákvæðum greinarinnar, sem að
ofan er tilfærð, „þegar sérstak-
lega stendur á“. Ætli vanhæfni
sé „að sérstaklega standi á“?
Vonandi þarf ekki prófmál upp i
Hæstarétt til að fá skorið úr því.
Annars getur maður bara sótt
um undanþágu. Kannski næst
verði ekki svona músíkalskur
forsætisráðherra. Varla mundi
ég þora að prufusyngja fyrir
þann sem við nú höfum — tón-
skáld með meiru. Alla vega söng
ég um áramótin til vonar og vara
fullum hálsi þjóðsönginn með
útvarpi og sjónvarpi, ef illa fer.
Annars er það kannski ekki
svo slæmur kostur að þegja und-
ir þjóðsöngnum í sjónvarpinu
upp frá þessu. Þótt tekið geti á
taugar.
Svona standa sakir hér,
sýnist vandi þig art beygja,
nú er andinn yfir mér,
er því fjandi hart að þegja.
sagði Hjálmar á Hofi, þegar
honum lá á og var neitað um
orðið. Læt stökuna fylgja hér
með, hvött af ummælum forsæt-
isráðherra í áramótaræðunni, að
ef brageyrað glatast, þá sé farið
forgörðum merkasta menningar-
sérkenni okkar íslendinga. Og
vitanlega vill Gáruhöfundur
verja islenzka menningu með
forsetanum okkar.
Raunar er hreinasti unaður að
horfa þegjandi — ef maður getur
— á litasjónvarpsmyndirnar á
skjánum undir þjóðsöngnum.
Þarna er Island komið í sinum
fegursta vetrarham. Notalegt að
horfa úr hægindastólnum sín-
um í hitaveitumollustofunni á
vetrarríkið, þar sem sindrar á ís
og hjarn og snjórinn dregur
fram útlínur fjallanna. Þá sjáum
við að þetta land á skilið góðan
lofsöng fyrir þjóðsöng — jafnvel
þótt þurfi góða söngvara til að
koma honum svo á framfæri að
ekki liggi við fangelsisvist.
Vetrarríkið tekur að vísu á sig
dálítið annan blæ, þegar vinnu-
dagar hefjast eftir hátíðarnar og
krefjast þess að hver maður geri
skyldu sína, berjist gegn hrið-
arkófi og kafi skafla til vinnu og
skóla, og elski landið sitt. En
eins og Kristján frá Djúpalæk
sagði (svo ég nuggi mér enn utan
í menninguna):
l*ó ad andi Kári kalt
— krýni landið fonnum
þér mun standa þúsundfalt
þyngri vandi af mönnum.
Og hefði allt eins getað-verið
ort til þjóðarinnar eða ríkis-
stjórnarinnar um þessi áramót,
eftir ailt það klúður sem við er-
um búin að koma okkur í.
Og nú leggjum við út á „ár
greiðari samgangna og fjar-
skipta þjóða í milli". Líklega
ekki það átaksár Sameinuðu
þjóðanna, sem minnst er um
vert, þótt það kunni að safna
færri þrýstihópum í búkett sinn
en mörg önnur. Óhindruð kynni
og persónuleg samskipti á milli
venjulegra borgara þjóðanna eru
vænlegri til að eyða tortryggni
og efla frið en flest annað. Þ.e. ef
fólkið fær þá að hafa skoðun og
láta hana í ljósi. Og er ekki frið-
ur í heiminum takmarkið sem
við keppum öll að nú um þessi
áramót?
er hann lék aðalhlutverkið í fyrsta
íslenzka leikritinu sem tekið var
upp fyrir sjónvarp, Jóni gamla.
Valur Gíslason er einn af fáum
núlifandi leikurum, sem enga
menntun hefur hlotið í list sinni
aðra en þá menntun, sem líf hans
og starf hefur tryggt honum. Um
það segir hann í samtalsbók
þeirra Jóhannesar Helga:
„Ég hefði auðvitað gjarnan vilj-
að fara utan á leikskóla. Ég segi
það úr því þú spyrð. En ástæðan
til þess, að úr því varð ekki, var
ofur einföld. Ég hafði blátt áfram
ekki efni á því.
Ég var að vísu að gæla við þessa
hugmynd einhvern tíma upp úr
1930. Það reyndust bara ekki vera
aðstæður til þess. En ég hef reynt
að hagnýta mér alla þá tilsögn og
reynslu annarra, sem til boða hef-
ur staðið. Ég aflaði mér t.d. svo
margra bóka um leikhúsmál, sem
ég hafði framast tök á. Slíkar
bækur var auðvitað ekki að hafa í
bókabúðum hér þá. Ég pantaði
þær erlendis frá. Bækurnar voru
flestar frá ensku forlagi sem sér-
hæfði sig í leikbókmenntum og
öllu sem varðaði leiklist; merki-
legt forlag. Ég viðaði að mér heil-
miklu af þessum bókum á löngum
tíma. Meðal þessara bóka var t.d.
hin fræga bók Stanislavskis „An
Actor Prepares", sem þá var nán-
ast biblía leikara um allan hinn
vestræna heim, þótt hún sé líklega
ekki í sömu hávegum höfð nú. Eg
man nú lítið úr henni en ein setn-
ing situr enn í mér: Love the art in
yourself but not yourself in the
art. (Dýrkaðu listina í sjálfum þér
en ekki sjálfan þig í listinni). Og
hefur Stanislavski sjálfsagt með
þessum orðum verið að vara leik-
araefnin við „stjörnudýrkuninni",
bæði inn á við og út á við.“
Þau viðhorf til listarinnar, sem
fram koma í þessum orðum Vals
Gíslasonar, eiga áreiðanlega er-
indi til margra í dag, ekki aðeins
leikara og annarra listamanna
heldur fjölmargra þeirra, sem láta
til sín heyra og sjást á opinberum
vettvangi.
Árin dásamlegu
Fyrir rúmum 10 árum var höf-
undur þessa Reykjavíkurbréfs á
ferð í Tékkóslóvakíu og birtist
frásögn af því ferðalagi á þessum
vettvangi. Þar sagði m.a. hinn 27.
ágúst 1972:
„Á fjölmennum samkomustað í
Prag tóku ferðalangar tali nokkra
unga Tékka, en fljótlega kom í
ljós, að tungumálakunnátta var
ekki slík, að hægt væri að halda
uppi líflegum samræðum. Rússn-
eskumælandi íslenzk kona gerði
þá tilraun til þess að tala við hin
tékknesku ungmenni á rússnesku.
Kom þá í ljós, að allir skildu þeir
rússnesku, enda skyldunám í
skóla, en hins vegar vildu þeir ekki
tala það tungumál. Gefur það
nokkra vísbendingu um þann hug,
sem ungt fólk í Tékkóslóvakíu. ber
til hinnar sovésku herraþjóðar.
Við annað tækifæri gafst kostur
á að ræða við þrjá unga háskóla-
stúdenta á að gizka 25 ára að
aldri, tvo karlmenn og eina konu.
Spurningum um innrásina í
Tékkóslóvakíu 1968, örlög Dubceks
og annað varðandi atburðina í
um var mætt með nánast algjörri
þögn. Þetta unga fólk kvaðst ekki
hafa áhuga á stjórnmálum, Dub-
cek hefði verið lélegur stjórnmála-
maður og gaf heldur í skyn, að það
hefði andúð á þeim skoðunum,
sem fyrirspyrjandinn lét í ljósi á
framvindu mála í Tékkóslóvakíu
frá árinu 1968. Þegar komið var
fram yfir miðnætti og þessar sam-
ræður höfðu lítinn árangur borið
og ferðamenn gerðu sig líklega til
að snúa til síns heima, brá svo við
að stúdentarnir þrír vildu endi-
lega bjóða hinum erlendu gestum
heim til sín og var það boð þegið.
Þegar komið var í lítið og gamalt
hús í fallegum hæðum, sem hinn
þekkti Hradchany-kastali stendur
í, opnuðust allar flóðgáttir hjá
þessu unga fólki. Höfundur þessa
Reykjavíkurbréfs hefur ekki í
annan tíma orðið vitni að jafn-
miklu hatri, reiði, beiskju og al-
gjöru vonleysi og í ljós kom hjá
stúdentunum þremur þessa næt-
urstund í Prag. Spurningu um,
hvernig væri að lifa í alþýðulýð-
veldinu Tékkóslóvakíu svaraði
unga konan með nákvæmlega
sömu orðum á þýzku og áður
höfðu verið notuð til þess að lýsa
lífinu í Austur-Þýzkalandi: „Kein
Leben" — ekkert líf. Með þessum
tveim orðum lýsti hún lífinu í
Tékkóslóvakíu undir sósíalisma og
sovésku hernámi. „Þið komið frá
íslandi hingað til Prag, hvers
vegna getum við ekki farið frá
Prag til íslands?"
Þessar ferðaminningar rifjuð-
ust upp við lestur bókar, sem út
kom hjá Almenna bókafélaginu
skömmu fyrir jól eftir þýzka rit-
höfundinn Reiner Kunze, og nefn-
ist Árin dásamlegu. Bók þessi hef-
ur að geyma sögur úr hversdags-
lífinu fyrir austan járntjald. Hér
skal fullyrt, að raunsærri lýsing á
lífi almúgafólks í þessum löndum
hefur ekki fyrr birzt á prenti á
íslenzku. Árin dásamlegu gefur
allt aðra og raunverulegri mynd af
lífinu í hinum sósíalísku löndum,
en það mikla magn blaðagreina
sem skrifað hefur verið um þessi
mál á Vesturlöndum áratugum
saman. Það er fyllsta ástæða til að
hvetja fólk, ekki sízt ungt fólk, til
að kynna sér frásagnir Reiner
Kunze. Bókin kom út í Vestur-
Þýzkalandi árið 1976 og í formáls-
orðum segir þýðandi: „Hún varð
strax vinsæl og seldist í hundruð-
um þúsunda eintaka. Reiner
Kunze, kona hans og dóttir á
menntaskólaaldri urðu fyrir að-
kasti og ofsóknum. Þeim var nauð-
ugur einn kostur að yfirgefa
heimaland sitt og flytjast til
Vestur-Þýzkalands í apríl 1977.“
Á Café Slavia
í Prag
í bók þessari birtist m.a. eftir-
farandi frásögn:
„Konan í fatahenginu lét frakk-
ann minn í lyftu og sendi hann
síðan niður í hengið, og ég gekk
inn í kaffihúsið.
Loksins áttaði ég mig aftur á
staðháttum: Að einni af stóru
gluggarúðunni þar sem ég ætlaði
að fá mér sæti hafði verið beint
fallbyssuhlaupi eins skriðdrek-
anna og það stefndi einnig á mig.
Ég var í Prag.
Ég hafði á vegum útgefanda í
Hamborg þýtt ljóð Vladímírs Hol-
ans „Nótt með Hamlet", og ég gat
ekki afhent bókina til prentunar
fyrr en ég hafði rætt við höfund-
inn um þýðinguna. Þar sem ríkis-
bankinn fékk af þessu gjaldeyris-
tekjur, hafði ég fengið vegabréfs-
áritun til Tékkóslóvakíu, en þessa
stundina var bannað að ferðast
þangað.
Hér, í Café Slavia, ætlaði ég að
skrifa nokkur póstkort. í blaðasöl-
unni var til nóg af stórum póst-
kortum prýddum listaverkum —
gamlar koparstungur sem sýndu
Prag í herkví á miðöldum, eða
loftmynd af Hvítfjallaorrustunni
1620 sem leiddi til þess, að Bæ-
heimi var að nýju þröngvað til
katólskrar trúar og mikill hluti
tékkneskra menntamanna flúði
land.
Prag 9. desember 1968.
Þjónustustúlkan lét mig bíða
eftir sér, en ég var alls ekki óþol-
inmóður. Ég drekk te, og listin við
að laga te er eina listgreinin, sem
ekki hefur enn náð að blómstra í
þessu landi.
Ég skrifaði til Máhren og sendi
tvö kort, sem ég hafði valið af
stakri kostgæfni, til Moskvu, en
síðasta vor höfðu vinir mínir þar
boðið mér á veitingastaðinn Prag:
Við höfðum skálað fyrir Tékkó-
slóvakíu.
Þegar fjörutiu mínútur voru
liðnar og ég hafði ekki enn fengið
tækifæri til að panta, gaf ég stúlk-
unni hæverskt merki — mér þótti
kurteisin krefjast þess. En ég
hafði greinilega ekki áttað mig á
því hvert hún leit. Næsta bending
mín, sem ég var sannfærður um,
að hafði vakið athygli hennar,
reyndist einnig árangurslaus.
Ég fór að óttast, að ef til vill
væri ekki unnt að fá neina af-
greiðslu við mitt borð. Gesturinn,
sem kom inn rétt á eftir mér, og
settist andspænis mér, hafði ekki
fengið tóm til að fletta úr blaðinu
sínu áður en þjónustustúlkan
spurði hann hvað hann vildi. Hún
tók ekki við pöntun minni. Hún
sneri í mig bakinu og fór.
Allt í einu varð mér ljóst, að
innrásarsveitir í Tékkóslóvakíu
höfðu komið frá því landi þar sem
ég átti heima.
2.
„Léstu frakkann í geymslu í
kaffihúsinu?" Vinir mínir gutu
augunum hver á annan. Ég hafði
aldrei tekið eftir framleiðslu-
merkinu á fóðrinu: INFORM. Og
með rússneskum bókstöfum: Isgo-
towljeno w GDR.
„Jafnvel áður en þú settist vissu
þjónarnir allt um þig,“ sagði
starfssystir mín sem hellti kaffi í
bollana. Annar spurði: „Og hvað
gerðir þú þarna?“
„Skrifaði kort.“
„Þó ekki til Sovétríkjanna?"
Þegar ég jánkaði, svelgdist hon-
um á. „Þér er þó ljóst, að enginn
ungur félagi frá Don er nú á
skemmtiferð í Prag — ekki án
herfylkis."
„Við verðum að taka upp sér-
stök skírteini fyrir vini,“ sagði
starfssystirin. Og: „Drekktu. Við
hellum upp á meira."
3.
Fréttin um, að ég hefði ekki
fengið afgreitt kaffi í Slavka —
eins og Café Slavia er kallað í
Prag — barst út um allt á 'undan
mér. Hvar sem ég kom var mér
gefið kaffi.
í þrjá daga og þrjár nætur
drakk ég svo sterkt kaffi, að kraft-
urinn í því — ef unnt hefði verið
að beisla hann til hernaðar, mundi
það hafa dugað til að koma úr um-
ferð öllum skriðdrekunum, sem
enn voru í landinu: Hermennirnir
hefðu farið glaðvakandi heirn."