Morgunblaðið - 15.06.1983, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 15. JÚNÍ 1983
íslensk miðaldahandrit
HELGASTAÐABÓK
Einn mesti kjörgripur handrita heilagra manna sagna
Hinn 6. desember 1982, á Nikulásmessu, kom út
annað bindi í ritröðinni Islensk miðaldahandrit,
Helgastaðabók, sem hefur að geyma sögu Nikulás-
ar erkibiskups, en hann er meðal þeirra dýrlinga
kaþólsku kirkjunnar, sem hvað mest helgi hefur
hvflt á hérlendis. Helgastaðabók er ríkulega lýst
eða skreytt, og er talin einn mesti kjörgripur ís-
lenskra handrita heilagra manna sagna. Svo sem
frá var skýrt í Morgunblaðinu er bókin kom út,
hefur verið vandað til útgáfunnar eftir föngum,
bæði hvað varðar ytra útlit og fræðilega umfjöllun.
SkII Nikulás reisir upp af dauða þrjá menn. Þessi jartein er eitt kunnasta
kraftaverk sæls Nikuláss. í Nikuíássögu Bergs Sokkasonar eru þetta þrír
kaupmenn, en almennust er sagan þannig að þetta hafi verið skólaklerkar. í
þeirri gerð hefur breska tónskáldið Benjamin Britten þekkt söguna og samiö
eftir henni fagran hymna.
Framan við ljósprentun hand-
ritsins eru þrír ítarlegir formálar,
fræðilegar ritgerðir, sem ekki
hafa birst fyrr, og eru samdar sér-
staklega vegna útgáfunnar. Sverr-
ir Tómasson cand. mag. ritar um
íslenskar Nikulássögur; Stefán
Karlsson mag. art. um uppruna og
feril Helgastaðabókar, og dr.
Selma Jónsdóttir, forstöðumaður
Listasafns íslands, skrifar um lýs-
ingar (skreytingar) í Helgastaða-
bók, og fylgja ritgerðinni margar
skýringamyndir.
Formálar eru allir á íslensku og
ensku. Þá eru birtir í bókinni tutt-
ugu og sex valdir kaflar úr hand-
ritinu, prentaðir með nútímastaf-
setningu, og hafa þeir ekki áður
verið gefnir út hér á landi.
Fleiri útgáfur
í bígerð
Helgastaðabók er sem fyrr segir
annað bindið í ritröðinni íslensk
miðaldahandrit, þar sem birtar
eru ljósprentanir handrita í rétt-
um litum. Fyrsta bindið var
Skarðsbók Jónsbókar, sem út kom
1981. íslensk miðaldahandrit
koma út á vegum Stofnunar Árna
Magnússonar á íslandi og bóka-
forlagsins Lögbergs. Fleiri rit eru
væntanleg að sögn Sverris Krist-
inssonar í Lögbergi, og sagði hann
meðal þeirra handrita, sem fyrir-
hugað væri að gefa út vera Stjórn,
Konungsbók Eddukvæða, Flateyj-
arbók og fleiri.
Útgáfa Skarðsbókar á sínum
tíma sætti talsverðum tíðindum,
og sagði Sverrir hinar góðu mót-
tökur er bókin fékk, sýna að eins
vel hefði tekist með útgáfuna, sem
vonir stóðu frekast til. Kvað
Sverrir ánægjulegt að geta nú
boðið fólki annan dýrgrip, Helga-
staðabók með hinum fögru mynd-
um og stafaskrauti. Á sama hátt
og Jónsbók tengist meginþætti ís-
lenskrar löggjafar og réttarfars,
er Nikulássaga tengd íslenskri
kirkjusögu og trúarlífi, enda fjall-
ar hún um einn þeirra dýrlinga,
sem næstir stóðu átrúnaði íslend-
inga á miðöldum.
Hcilagur Nikulás
á íslandi
í kynningarriti um Helgastaða-
bók segir svo um heilagan Nikul-
ás:
Heilagur Nikulás var verndar-
dýrlingur sjófarenda. Það var því
eðlilegt að hann yrði einn þeirra
dýrlinga sem mestrar helgi nutu á
íslandi. Kemur það fram í því að
hann var samkvæmt heimildum
nafndýrlingur 39 kirkna hér á
landi og verndardýrlingur 13
kirkna annarra. Aðeins María
mey, Pétur postuli og ólafur helgi
áttu ítök í fleiri kirkjum hér á
landi. Meðal þeirra kirkna, sem
helgaðar voru heilögum Nikulási,
var Bessastaðakirkja, og því er
mynd dýrlingsins nú í einum
hinna steindu glugga í kirkju for-
setasetursins. Áðrar kirkjur, sem
helgaðar voru honum, stóðu m.a.
að Brautarholti á Kjalarnesi, Fitj-
um í Skorradal, Gilsbakka í Hvít-
ársíðu, Stafholti, Kolbeinsstöðum,
Bjarnarhöfn f Helgafellssveit,
Hvoli í Saurbæ, Haga á Barða-
strönd, Söndum í Dýrafirði, Und-
irfelli í Vatnsdal, Holtastöðum í
Langadal, Goðdölum og Mælifelli í
Skagafirði, Glæsibæ og Saurbæ í
Eyjafirði, Illugastöðum í Fnjóska-
dal, Ljósavatni, Lundarbrekku í
Bárðardal, Grenjaðarstað í Aðal-
dal, Eiðum og Vallanesi á Héraði,
Núpsstað og Kálfafelli í Fljóts-
hverfi, Skógum undir Eyjafjöllum,
Kirkjubæ í Vestmannaeyjum,
Skarði á Landi og Odda á Rang-
árvöllum. Enn er ótalin kirkjan á
Helgastöðum í Reykjadal, en þar
varðveittist um aldir sú bók með
Nikulás sögu sem hér er gefin út
og nú er kennd við þann stað.
Bergur Sokkason ábóti
á Munkaþverá
Klaustur var sett á Munkaþverá
í Eyjafirði árið 1155. Þar var
Benediktsregla. Fyrsti ábóti
klaustursins var Nikulás Berg-
þórsson er bar heiti dýrlings sem
frá segir í Nikulás sögu. Hann
hafði ferðast víða um lönd og
samdi m.a. ritið Leiðarvísir og
borgaskipan, en það er lýsing á
leið norrænna pílagríma suður til
Rómar og þaðan austur til Jerú-
salem. Á fyrra hluta 14. aldar var
ábóti á Munkaþverá Bergur
Sokkason, en hann setti saman þá
sögu af heilögum Nikulási sem
varðveitt er í Helgastaðabók. Um
Berg Sokkason er fátt vitað með
fullri vissu. Hann er talinn fædd-
ur eigi síðar en aldamótaárið 1300
og sótti nám að Munkaþverá hjá
Lárentíusi Kálfssyni er síðar varð
Hólabiskup. Bergur gerðist 1316
eða 1317 munkur á Þingeyrum, en
þar var einnig Benediktsklaustur.
Hann var skipaður príór á Munka-
þverá 1322 og kjörinn til ábóta-
sætis á staðnum 1325, en hvarf frá
því níu árum síðar „fyrir lítillætis
sakir" að því er segir í annál. Síðar
er þess getið að hann hafi tekið við
ábótavaldi að nýju 1345. Um dán-
arár hans er ókunnugt. Þegar
Bergi var fengið ábótastarf sat
Lárentíus Kálfsson á biskupsstóli,
og kemur Bergur ábóti við sögu
hans. Þar er honum svo lýst: „Var
hann fornmenntur maður umfram
flesta menn þá á íslandi um klerk-
dóm, letur, söng og málsnilld;
saman setti hann margar heilagra
manna sögur í norrænu sem birt-
ast mun og auðsýnast meðan þetta
land er byggt."
Handritið sannkallaður
kjörgripur
í formála sinum að Helgastaða-
bók segir dr. Selma Jónsdóttir
meðal annars:
Handritið Perg, 4to nr. 16 af
Nikulás sögu Bergs Sokkasonar er
sérstætt meðal íslenskra handrita
vegna óvenjulega mikilla lýsinga.
Á þrem heilum myndsíðum og í
fimmtán sögustöfum er lýst at-
burðum úr lífi og dauða Nikulásar
erkibiskups af Mýru og krafta-
verkum hans lífs og liðins. Birta
þessar lýsingar mjög lifandi
myndir af þeim þáttum sögunnar,
sem listamaðurinn hefur tekið til
meðferðar, hvort sem hann hefur
valið efnið sjálfur eða verið falið
það á hendur af manni þeim, sem
hefur kostað þessar miklu og
gullskreyttu lýsingar.
Handritið Perg, 4to nr. 16 er
sannkallaður kjörgripur, og hefur
ekkert verið til sparað að gera lýs-
ingarnar sem glæsilegastar. Þegar
handritinu er flett blasir við mik-
ill fjöldi lýsinga, heil málverk,
sögustafir, upphafsstafir skreyttir
með mannsandlitum, dýrum og
kynjaverum og stílfærðum rósum
og formum ásamt miklu blaða-
skrauti, sem er á fleygiferð upp og
niður síðurnar, hringandi sig inn-
an í upphafsstöfum og utan
þeirra. Bókin hefur ljómað af gló-
andi gulli, einkum í bakgrunni
myndanna, en einnig í klæðum
persónanna, jafnvel í hári þeirra.
Myndsíðurnar þrjár fyrir fram-
an sjálfa söguna eru einsdæmi í
íslenskum handritum, sem varð-
veist hafa. f þeim lýstu handritum
íslenskum, sem enn eru til, er yfir-
leitt aðeins ein heilsíða lýst, og er
þá annaðhvort fremst í bókinni
eða á mótum efnisþátta; þó geta
slíkar bækur einnig státað af
sögustöfum. Annars er það ekki
algengt, að íslensk handrit séu
lýst með sögustöfum, en hins veg-
ar eru þau oft með skreyttum upp-
hafsstöfum.
Svo skemmtilega vill til að þrjú
altarisklæði með refilsaumi, sem
sýna atriði úr ævi dýrlinga á svip-
aðan hátt og í Nikulás sögu, hafa
varðveist og munu vera frá líkum
tíma, svo að ætla má að hér á
landi hafi verið tíðkað að segja
sögur dýrlinga í myndum. Senni-
lega hafa þessi verk verið gerð
fyrir kirkjur, vígðar þeim dýrlingi,
sem listaverkið var helgað.
Svíar sóttust eftir
ísl. handritum
Stefán Karlsson fjallar um upp-
runa og feril handritsins í formála
sínum, og segir þar meðal annars:
Það handrit Nikulás sögu erki-
biskups, sem hér birtist ljósprent-
að í litum, mun hafa verið skrifað
og lýst á ofanverðri 14. öld og var
um langan aldur eign kirkjunnar
á Helgastöðum í Reykjadal; það er
því réttnefnt Helgastaðabók, þó
að það muni ekki hafa borið það
nafn fyrr en nú. Á 17. öld barst
handritið til Svíþjóðar og á nú
heima í Konungsbókhlöðu í
Stokkhólmi, þar sem það ber
safnmarkið Perg, 4to nr. 16 meðal
íslenskra handrita safnsins.
Með vaxandi áhuga á norrænum
fornfræðum á 17. öld fóru Svíar að
sækjast eftir íslenskum handrit-
um. Árangursríkasta aðgerð í
þessum efnum var sendiför Jóns
Eggertssonar til íslands 1682—83