Morgunblaðið - 15.06.1983, Blaðsíða 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 15. JÚNÍ 1983
8,10%

u
#
1
1-des.
1978
SAMTALS SKERÐING
VERÐBÓTAVÍSITÖLU
FRÁ 1.DES. 1978:
NÁLÆGT 50%
8,37%
4,40%
1,53% 1,55%
1,34%
l.mars l.júní l.sept. I.des.
1980
7,71%
4,29%
2,20%
0,54%
joj Lli
l.mars l.júnf l.sept.
1982
13
l.des.
Verðbólgan og
stjórn Seðlabankans
eftir Hauk Helgason
hagfræðing
í.
Það hefur lengi verið sKo.
mín að stjórn Seðlabankans,
bankastjórnin sjálf og bankaráðið,
eigi mjög drjúgan þátt í þeirri
verðbólgu sem þrúgað hefur okkur
íslendinga um langt árabil og
aldrei meira en nú um stundir.
Ég geri mér vel ljóst að með
þessum orðum er mikið sagt, að í
þeim felst mikil ákæra á hendur
stjórn bankans.
Mörgum kann að þykja þessi
ádrepa mín furðuleg, ekki síst
vegna þess að hingað til hefur það
verið talin goðgá að gagnrýna að-
gerðir stjórnar bankans. Og meira
en það. Um langt skeið hafa ríkis-
stjórnir og alþingismenn, flestir
hverjir, og raunar mikill hluti
landsmanna hlustað með djúpri
andakt á hinar árlegu ræður aðal-
bankastjórans, dr. Jóhannesar
Nordal, á aðalfundum bankans svo
og önnur þau orð er hann hefur
látið falla i fjölmiðla við ýmis
tækifæri.
Og enn liggur meira undir
steini. Sjálfur veit ég dæmi þess
að þegar ágreiningur hefur orðið á
milli ríkisstjórnar eða meirihluta
ráðherra annarsvegar og stjórnar
bankans hinsvegar, svo sem varð
stöku sinnum í tíð ríkisstjórnar
dr. Gunnars Thoroddsen, þá var
það stjórn bankans sem gekk með
sigur af hólmi; ríkisstjórnin lét í
minni pokann og hafðist ekki að.
Þetta aðgerðarleysi ríkisstjórnar
dr. Gunnars tel ég vera eina meg-
inástæðuna fyrir því að hún varð
að láta af völdum og þá við lítinn
orðstír.
í raun var hér um að ræða brot
á anda og bókstaf laganna um
Seðlabanka íslands, en þar segir
svo í 4. grein:
„í öllu starfi sínu skal Seðlabank-
inn hafa náið samstarf við ríkis-
stjórnina og gera henni grein fyrir
skoðunum sínum varðandi stefnu í
efnahagsmálum og framkvæmd
hennar. Sé um veruiegan ágrein-
ing við ríkisstjórnina að ræða, er
Seðlabankastjórn rétt að lýsa hon-
um opinberlega og skýra skoðanir
sínar. Hún skal engu að síður telja
það eitt meginhlutverk sitt að vinna
að því, að sú stefna, sem ríkisstjórn-
in markar að lokum, nái tilgangi sín-
um.“ (Auðkennt af HH.)
2.
Verðbólgan hér á fslandi á sér
langa sögu. En í og upp úr síðari
heimsstyrjöldinni þróaðist hún á
þann veg að allar þær ríkisstjórn-
ir sem síðan hafa setið að völdum
hafa talið það forgangsverkefni að
ráða niðurlögum hennar.
í ársbyrjun 1968 var ákveðinn
nýr grundvöllur að vísitölu vöru
og þjónustu og var þá miðað við
grunntöluna 100. Nú — rúmum 15
árum síðar — er þessi vísitala
komin upp í 10.875 stig, hefur
m.ö.o. meira en hundraðfaldast.
Á þessu 15 ára tímabili hafa sex
ríkisstjórnir setið á valdastóli.
Hin fyrsta þeirra var ríkis-
stjórn Sjálfstæðisflokksins og Al-
þýðuflokksins undir forsæti
Bjarna Benediktssonar/Jóhanns
Hafstein. Þegar hún lét af völdum
í júlí 1971 var framfærsluvísitalan
komin upp í 162 stig.
Næsta ríkisstjórn var sam-
stjórn Framsóknarflokksins, Al-
þýðubandalagsins og Samtaka
frjálslyndra og vinstri manna
undir forsæti Olafs Jóhannesson-
ar. Þessi ríkisstjórn sat að völdum
í þrjú ár, sagði af sér í júlí 1974, og
var vísitalan þá komin upp í 318
stig — hafði sem næst tvöfaldast.
Þriðja ríkisstjórnin var sam-
stjórn Sjálfstæðisflokksins og
Framsóknarflokksins og var Geir
Hallgrímsson forsætisráðherra.
Stjórnin var við völd þar til í sept-
ember 1978 og var vísitalan þá
komin upp í 1.319 stig, hafði fer-
faldast og vel það á fjórum árum.
Fjórða ríkisstjórnin var sam-
stjórn Framsóknar, Alþýðubanda-
lagsins og Alþýðuflokksins og enn
varð Ólafur Jóhannesson forsæt-
isráðherra. Þegar þessi ríkisstjórn
lét af völdum í október 1979 var
vísitalan komin upp í 2.086 stig.
Fimmta stjórnin var minni-
hlutastjórn Alþýðuflokksins og
var Benedikt Gröndal forsætisráð-
herra. Þessi ríkisstjórn sat fram í
febrúar 1980 og var vísitalan þá
komin upp í 2.458 stig.
Loks kemur svo ríkisstjórn dr.
Gunnars Thoroddsen sem hvarf úr
valdastóli nú á dögunum og var
vísitalan þá komin upp í 10.875
stig, hafði ferfaldast á rúmum
þrem árum.
Það skal strax tekið fram að
hinar mismunandi hækkanir á
Haukur Helgason
tímum ríkisstjórnanna sex segja
ekki alla söguna. Ein stjórnin sat
að völdum í nokkra mánuði, aðrar
lengur og aðeins ein þeirra var við
völd í heilt kjörtímabil.
Annað kemur líka til. Á þessum
15 árum urðu ýmsar mikilvægar
breytingar á ytri aðstæðum sem
höfðu veruleg áhrif á þróun verð-
bólgunnar hér á landi. Sem dæmi
má nefna að verðbólgan í við-
skiptalöndum okkar fór vaxandi,
olíuhækkanirnar miklu sem urðu
1973/74 og 1979/80, skreiðarmark-
aðurinn í Nígeríu lokaðist, en
veigamest eru að sjálfsögðu hin
misjöfnu aflabrögð landsmanna,
einkum á síðustu árum þegar
loðnan hvarf og samdráttur varð á
þorskafla.
3.
Nú skulum við athuga lítillega
þetta fyrirbæri sem við köllum
verðbólgu.
Fróður maður hefur sagt að
verðbólga ætti sér ekki neina eina
meginorsök, heldur væri hún niður-
staða af samspili margra þátta, bæði
efnahagslegra og félagslegra.
Þetta sem hinn vísi maður sagði
er hverju orði sannara. Orsakir
verðbólgu eru margslungnar, ekki
síst hér á íslandi því um margt
búum við íslendingar við nokkra
sérstöðu.
Það sem fyrst og fremst ein-
kennir hagkerfi okkar er að við
þurfum að flytja til Iandsins
margskonar varning, bæði hráefni
og neysluvörur, til þess að halda
við góðum lífskjörum.
í annan stað er útflutningur
okkar ákaflega einhæfur, um það
bil 80% af verðmæti útflutnings
okkar er andvirði fisks og fiskaf-
urða.
Þetta tvennt veldur því að hag-
kerfi okkar er óvenju næmt fyrir
sveiflum sem kunna að verða í
aflabrögðum og fyrir verðbreyt-
ingum, sem verða á fiski og fiskaf-
urðum á erlendum mörkuðum.
En sem sagt: Verðbólgan er
niðurstaða af samspili efnahags-
legra þátta og skulum við huga að
þrem þeirra, sem mestu hafa vald-
ið í þróun verðbólgunnar hér á
landi, sem sé laununum, vöxtunum
og gengislækkunum.
Ef frá eru talin utanaðkomandi
áhrif, sem þegar hefur verið
minnst á, þá eru það þessir þrír
þættir sem sameiginlega eru megin-
valdurinn að verðbólgunni hér á ís-
landi.
f samspili þessara þátta er ekki
hægt að tala um upphaf eða endi,
að einn þátturinn sé orsök verð-
bólgu og annar afleiðing, öllu
heldur er hægt að tala um gagn-
verkandi áhrif, hver þátturinn
magnar annan, einna helst er
hægt að tala um vítahring.
Tökum dæmi:
Þegar gengi krónunnar er lækk-
að hækkar allur innflutnijigur í
krónum talið, m.ö.o. verðlag'ið hér
innanlands hækkar, verðbólgan
vex.
Samkvæmt því vísitölukerfi sem
hér hefur verið notað í áratugi til
þess að halda við kaupmætti laun-
anna hækka þau um ákveðna pró-
sentu fjórum sinnum á ári. Þessar
launahækkanir hafa að sjálfsögðu
þau áhrif að verðbólgan vex.
Stjórn Seðlabankans tekur
ákvarðanir um vaxtahækkanir. Að
vísu er sagt í tilkynningum bank-
ans að þær séu gerðar „í samráði
við ríkisstjórnina", en hér er að
mestu um formsatriði að ræða.
Vaxtahækkanir Seðlabankans
hafa nákvæmlega sömu áhrif á
þróun verðbólgunnar og launahækk-
anirnar. Þeir aðilar sem þurfa að
inna af höndum hina hærri vexti
greiða þá ekki úr eigin vaxa, vext-
irnir fara út í verðlagið, verðbólg-
an vex.
Það gefur augaleið að við ís-
lendingar erum. í stöðugri sam-
keppni við aðrar fiskveiðiþjóðir á
heimsmarkaðnum. Þessvegna
verðum við að halda framleiðslu-
kostnaði okkar á svipuðu stigi og
er hjá þessum þjóðum.
Þegar framleiðslukostnaður
okkar hækkar umfram þetta stig,
vegna hinna gagnverkandi áhrifa
frá hækkunum á launum, frá
hækkunum á vöxtum, frá lækkun-
um á gengi krónunnar — þá er
enn á ný gripið til gengislækkunar
og svo koll af kolli, verðbólgan vex
í sífellu.
4.
Rétt er að fara nokkrum orðum
um margnefnda þrjá efnahagslega
þætti.
Ekki þarf að segja mikið um
gengislækkanir krónunnar. Öllum
er ljóst að þær hækka verðlagið í
landinu, magna verðbólguna.
Sem kunnugt er eiga laun að
fylgja breytingum á vísitölu fram-
færslukostnaðar sem reiknuð er út
fjórum sinnum á ári. Ekki þarf að
orðlengja um þá staðreynd að
þessi vísitala hefur hækkað í sí-
fellu á undanförnum áratugum og
launin hafa því hækkað um
ákveðna prósentutölu á þriggja
mánaða fresti. Þessi prósentutala
er miðuð við þær hækkanir sem
orðið hafa á ákveðnum vörum og
þjónustu á undanfarandi þrem
mánuðum.
Hitt er svo önnur saga að
stjórnvöld hafa með valdboði og æ
ofan í æ skert þessa prósentutölu,
lækkað hana og alltaf undir því
yfirvarpi að verið væri að berjast
gegn vaxandi verðbólgu. Þetta
hafa stjórnvöld gert um langt ára-
bil og er nýjasta dæmið sem kunn-
ugt er nokkurra daga gamalt.
Samkvæmt ákvæðum kjara-
samninga og í samræmi við nýút-
reiknaða vísitölu áttu laun að
hækka um 22% hinn 1. júní sl.
Vísitalan hafði hækkað svo mikið
vegna þess að vörur og þjónusta
höfðu hækkað um þessa prósentu-
tölu á þrem undanförnum mánuð-
um, í marz, í apríl, í maí. Tuttugu
og tvö prósentin áttu að bæta upp
þær hækkanir sem þegar höfðu átt
sér stað.
Ríkisstjórnin nýja ákvað með
bráðabirgðalögum að laun skyldu
hækka um 8% og auðvitað var
sagt: Við í ríkisstjórninni ætlum
okkur að ganga á milli bols og höf-
uðs á verðbólgudraugnum.
Og rétt er það. Átta prósent
hækkun launa hefur minni áhrif á
verðbólguna en tuttugu og tveggja
prósenta hækkun.
Vextir hér á íslandi eru með
þeim hæstu sem til eru í víðri ver-
öld. Þessir vextir eru mjög mikil-
vægur þáttur í framleiðslukostn-
aðinum hérlendis alveg eins og
launin.
f þessu sambandi vil ég leyfa
mér að fara þess á leit við Morg-
unblaðið að það endurprenti mynd
af hlutfallslegri skiptingu á helstu
kostnaðarliðum úr síðustu árs-
reikningum fyrirtækis sem virðist
vera mjög vel rekið, Eimskipafé-
lags íslands. Ársreikningurinn
birtist í blaðinu 22. mars sl.
Eins og sést á myndinni nam
launakostnaður 11% af heildar-
útgjöldum félagsins, en fjár-
magnskostnaðurinn — vextirnir
— nam 12%.
Ég veit með vissu að hlutfalls-
lega svipaðar tölur eru í reikning-
um velflestra fyrirtækja í landinu,
útgerðarfyrirtækja, fiskvinnslu-
stöðva, verslana.
Auðvitað eru á þessu undan-
tekningar — fáeinar trúi ég — en
ef litið er yfir heildina myndi
koma í ljós að ekki er ýkja mikill
munur á launakostnaðinum ann-
arsvegar og vaxtakostnaðinum
hinsvegar.
Þessi óskaplegi vaxtakostnaður
á mjög drjúgan þátt í verðbólg-
unni, hann eykur framleiðslu-
kostnaðinn sem aftur leiðir til
gengisfellingar.
Eins og áður segir er það Seðla-
bankinn sem tekur ákvarðanir um
vaxtahækkanir og er því einkar
fróðlegt að kynnast viðhorfum dr.
Jóhannesar Nordal til vaxta. Vísa
ég í ummæli hans í Tímanum 4.
maí sl., en þar segir svo m.a.:
„ ... en það er alveg ljóst mál að
vextir hafa alltaf hækkað á eftir
verðbólgu, en ekki á undan henni,
þannig að þeir geta ekki verið að-
alverðbólguvaldurinn. Það eru því