Morgunblaðið - 05.08.1983, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 5. ÁGÚST 1983
25
átta danska þingmenn í árlegri
ferð þeirra um grænlenzkar
byggðir.
Hverrar þjóðar?
Fulltrúar danska hersins segja
að hægt sé að útiloka að þarna
hafi verið á ferðinni kafbátur frá
ríkjum Atlantshafsbandalagsins,
og flest bendir til þess að hér hafi
verið á ferðinni sovézkur kafbát-
ur.
Þá er um þá möguleika að ræða
að hér hafi verið á ferðinni
strandkafbátur af Tango-gerð, eða
kjarnorkuknúinn úthafskafbátur
af Victor-III eða Charlie-gerð.
Victor-bátarnir eru engin smá-
skip, 6.000 smálestir af stærð,
búnir tundurskeytum og kjarn-
orkueldflaugum, og tveimur
kjarnorkuknúnum vélum, sem
framleiða 30.000 hestöfl og knýja
bátinn áfram á 30 sjómílna hraða.
Þá er báturinn búinn rafeinda-
tækjum til að hlusta fjarskipti, og
er talið hugsanlegt að hann hafi
verið í slíkum erindum við Græn-
land. Báturinn er með 90 manna
áhöfn og getur kafað niður á 400
metra dýpi og haldið kyrru fyrir á
hafsbotni í margar vikur.
Charlie-bátarnir eru örlítið minni.
Hvert er erindið?
Fyrst og fremst er spurt í hvaða
erindum sovézkur kafbátur eða
kafbátar voru að gera við Græn-
land. Reyndar eru þetta ekki
fyrstu ferðir óþekktra kafbáta inn
á grænlenzka firði, því vitað er að
æfð hefur verið landganga oftar
en einu sinni úr kafbátum, líkleg-
ast sovézkum, inni á grænlenzkum
fjörðum á síðasta áratug, þar sem
bæði hefur sézt til mannaferða af
þessu tagi og óyggjandi spor eftir
þær fundist.
Ýmsar kenningar hafa verið
settar fram um ferðir kafbátanna
nú. Ein er sú að Rússar séu að
leita að felustöðum meðfram
Grænlandsströndum, hvaðan þeir
gætu athafnað sig í ófriði á
Norður-Atlantshafi. Þar væru
þeir vel settir með tilliti til sigl-
ingaleiða er binda myndu Evrópu
og Norður-Ameríku saman á
ófriðartímum. Þaðan gætu þeir
gert úthlaup án nokkurrar hættu
á að eftir þeim yrði tekið í tæka
tíð.
Þá yrðu Rússar komnir býsna
nálægt Bandaríkjunum og gætu
auðveldlega gert eldflaugaárásir á
þau frá grænlenzkum fjörðum.
Kjarnorkuflaugar kafbátanna
geta auðveldlega dregið á skot-
mörk hvar sem er í Bandaríkjun-
um, Kanada, eða Evrópu. Varnir
Dana miðast ekki við leit eða
bardaga við kafbáta í Grænlandi.
Auðvelt að feiast
Fróðir menn segja að auðvelt sé
sovézkum kafbátum að felast við
strendur Grænlands, þar sem eng-
in dýptarkort eru til af grunnsævi
þar eða fjörðunum fjölmörgu.
Hins vegar er það stór spurning
hvers vegna kafbáturinn fór ekki
um með meiri leynd. Samkvæmt
lýsingum sjónarvotta má ætla að
skipherra hafi beinlínist ætlast til
að sjómenn tækju eftir sjónpíp-
unni og á stundum var siglt með
turninn ofansjávar, t.d. í nágrenni
rækjubátsins Elias Kleist, en talið
er að þá hafi þeir verið að láta vita
að þeir væru farnir frá Diskó-flóa.
Ein kenningin er sú að Rússar
hafi ætlast til að eftir bátnum yrði
tekið, þeir hafi verið að sýna Vest-
urveldunum mátt sinn, að þeim
verði ekki haldið auðveldlega í
skefjum. Rússar séu montnir yfir
því hversu langt þeir komist á
kafbátum sínum. Fjölmörg tilvik í
norskri og sænskri lögsögu hafi
fært þeim sönnur fyrir því að
margfalt örðugara sé að leita uppi
kafbáta og granda þeim en al-
mennt var talið, jafnvel við að-
stæður þar sem athafnasvigrúm
bátanna sé óverulegt.
-ágás.
(Byggt i frásögnum danskra blaða.)
D/sko 0EM ^
GODHAVKl
JAKDB&HAVN
CHRISTIANSH^B
EGEDESMIWDE^j
SAAQAKOlt/T-
Þannig hugsar
teiknari sér atvikið
þegar kafbáturinn
skaut upp turnin-
um í aðeins 25
metra færi frá
sýslumanninum í
Akúnaaq á vestur-
strönd Grænlands.
Hér kom kafbáturinn upp,
aðeins örfáa metra frá
kænu sýslumannsins í Ak-
únaaq.
Tegning: Erling Nederland
að ræðan vekti andmæli og um-
ræður og mér gæfist þá tilefni til
að skýra mál mitt betur. En það
hefur ekki orðið fyrr en nú, og
fagna ég því, þó að seint sé.
Öllu er snúið öfugt þó
Einar Pálsson hefur það eftir
mér að reglan um frelsi háskóla
standi ofar þeim boðum sem ríkis-
valdið setji háskólakennurum um
trúnað og hlýðni. „Hvað þýðir
þetta?“ spyr svo Einar. „Það þýðir,
að Gunnar Karlsson telur sig eiga
skyldur við annað markmið og
æðra en það sem hugsjón Háskóla
íslands segir fyrir um.“ Hér er
hlutunum heldur betur snúið við.
Ég var einmitt að segja að æðstu
skyldur háskólakennara væru við
hugsjón háskóla. Og til að sýna
fram á að þessi hefði verið hug-
sjón Háskóla íslands frá upphafi
vitnaði ég orðrétt í ræðu Björns
M. ólsen háskólarektors sem hann
hélt þegar hann setti Háskólann í
fyrsta sinn, 17. júní 1911:
„í þessu sambandi get ég ekki
bundist þess að drepa á afstöðu
háskólanna við landstjórnina eða
stjórnvöldin í hverju landi fyrir
sig. Reynslan hefur sýnt að full-
komið rannsóknarfrelsi og fullkom-
ið kennslufrelsi er nauðsynlegt
skilyrði fyrir því að starf háskóla
geti biessast.“ Ég get fullvissað
ykkur um að Björn M. Ólsen setti
þessa frelsiskröfu ekki fram til
þess að „gera víghreiður sovét-
skipulags úr deildum háskólans".
Hvers vegna ætlar Einar Pálsson
mér þá slíkar hvatir með ná-
kvæmlega sömu stefnu?
Sögunni er ekki lokið
Jú, Einar tilfærir ummæli mín:
„... hlutverk okkar (háskóla-
manna) er að leita að nýjum leið-
um til breytinga og ryðja þeim
braut. Hvert þjóðfélag þarf á að
halda slíkum breytingaöflum, og
góður háskóli er eitt þeirra. Hlut-
verk hans er ekki að auka magn
þess sem fyrir er, hvort sem það er
þekking, tækni eða framleiðsla,
heldur að breyta eiginleikum þess
þjóðfélags sem hann starfar í.“
Á þessi orð brestur Einar baga-
lega skilning, því þegar hann
heyrir talað um að breyta eigin-
leikum þjóðfélags eins og okkar,
dettur honum ekkert annað í hug
en Pólland og Afganistan, sovét-
skipulag og Síbería. Hann virðist
ganga út frá því að mannkyns-
sögunni sé í raun og veru lokið,
framþróun mannsins sem félags-
veru sé á enda. Þeir sem láti í ljós
óánægju með þá þjóðfélagsgerð
sem þeir búa við, hljóti að vilja
eitthvað sem eigi sér stað annars
staðar í heiminum nú, framtíðin
geti ekki búið yfir neinu nýju. Ef
þið viljið ekki auðvaldið, hljótið
þið að vilja sovétskipulagið.
Þessi dapurlega lífsskoðun er
algerlega andstæð viðhorfi rann-
sóknarmannsins. Sá sem helgar
sig rannsóknum, hlýtur að eiga
sér trú á að heimurinn búi yfir
möguleikum sem menn hafi ekki
enn uppgötvað og nýtt. Öll sönn
rannsókn er leit að slíkum mögu-
leikum. Þó að Einar Pálsson hafi
lokið prófi frá Háskóla Islands, er
eins og honum hafi mistekist að
skilja og tileinka sér þetta nauð-
synlega rannsóknarviðhorf.
Rannsóknir eru
tæki háskóla
í skilningsleysi sínu á eðli rann-
sókna hamrar Einar Pálsson á því
að ég vilji ekki að háskólamenn
stundi vísindastörf. Hann gerir
mér upp orð: „Við krefjumst þess
að vera látin í friði, meðan við
vinnum að því „að brjóta auð-
valdskerfið niður" — ekki meðan
við vinnum að vísindalegum rann-
sóknum." Og síðar segir hann að
slíkir menn eins og ég lýsi því yfir
„að hlutverk háskóla sé EKKI að
auka magn þekkingar — þ.e.
EKKI að stunda vísindastörf...“
Hér sést Einari í fyrsta lagi yfir
að þekkingarsöfnun er í sjálfri sér
engin vísindi, þótt hún sé oft
nauðsynleg forsenda og undirbún-
ingur vísindalegra niðurstaðna.
Þeir sem vinna við að safna efni í
Símaskrána auka þekkingu alveg
gífurlega og vinna hið gagnlegasta
verk, en þeir stunda ekki vísinda-
starf og mundu ekki fá doktors-
nafnbót fyrir rit sitt við neinn há-
skóla. I öðru lagi hefur Einar ekki
tekið eftir því, sem kemur þó
glöggt fram hjá mér, að ég ætlast
auðvitað til að háskólar þrói þjóð-
félag sitt áfram með vísindum.
Rannsóknir eru tæki þeirra. Því
sagði ég um háskóla í lokaorðum
ræðu minnar: „... með frjálsri
hugsun og fordómalausri sann-
leiksleit hlýtur hann að stuðla að
því að brjóta auðvaldskerfið niður
og reisa eitthvað betra á rústum
þess.“
Þetta, að frjáls hugsun og for-
dómalaus sannleiksleit eru einu
baráttutæki háskóla, skiptir
miklu máli í umræðunni um frelsi
þeirra. Það er einmitt þess vegna
sem lýðræðislega kjörin stjórn-
völd geta leyft sér að veita háskól-
um rannsóknarfrelsi og kennslu-
frelsi. Alkunnugt er, að frjáls-
hyggjumenn hafa löngum velt
fyrir sér nauðsynlegum takmörk-
um frelsisins, og það hefur al-
mennt verið viðurkennt að ekki
mætti veita mönnum frelsi til að
hefta frelsi annarra. Því geta lýð-
ræðisleg stjórnvöld ekki þolað, að
her eða lögregla hafi nema mjög
takmarkað athafnafrelsi. Um há-
skóla gegnir allt öðru máli vegna
þess að þeir hafa engin tæki til að
beita valdi eða ofbeldi. Það er
hverfandi lítil hætta á að frelsi
háskóla til rannsókna og kennslu
geti heft frelsi nokkurs annars.
Þess vegna hafa stjórnvöld ailra
ríkja þar sem mest er stundað út í
persónufrelsi (þótt með misjöfn-
um árangri sé) komist að sömu
niðurstöðu og Björn M. ólsen, að
það fari best á að háskólarnir ráði
sér sjálfir. Það er auðvitað alger
fjarstæða að háskóli gæti heft
tjáningarfrelsi nokkurs manns,
jafnvel þótt hann vildi, auk þess
sem vandséð er hvers vegna há-
skólastarfsmenn ættu yfirleitt að
finna hjá sér hvöt til slíks.
En hvers vegna frelsi?
Nú kynni einhver að spyrja
hvers vegna lýðræðislega kjörin
stjórnvöld eigi að virða frelsi há-
skóla. Hvers vegna eiga þau ekki
að hafa stjórn á því að háskóla-
menn rannsaki það sem vert er að
rannsaka og kenni það sem rétt er
að kenna? Við því er aðeins eitt
svar: Til starfa í háskólum er leit-
ast við að ráða hæfustu sérfræð-
inga sem kostur er á hverju sinni.
Þangað eiga ekki að veljast aðrir
en þeir sem hafa sýnt sig í hæfni
og vilja, mér liggur við að segja
ólæknandi áráttu, til rannsókna
og fordómalausrar sannleiksleit-
ar. Og þá geta engir aðrir en há-
skólamenn verið dómbærari en
þeir á það hvað sé vert að rann-
saka og rétt að kenna.
Auðvitað geta orðið mistök í há-
skólum eins og annars staðar þar
sem vandasamar ákvarðanir eru
teknar. Hjá sumum kann rann-
sóknaráráttan að dofna þegar þeir
eru sestir í kennarastólana. Éin-
stöku menn staðna kannski i
ófrjórri þekkingarsöfnun eða úr-
eltum hugmyndum um eðli og
hlutverk fræðigreinar sinnar.
Sumir fyllast ofurvandvirkni og
koma því engum rannsóknum frá
sér. Allt eru þetta þekktir kvillar í
háskólum. En ég þekki líka þó-
nokkra háskólakennara sem vinna
mikla, ómælda, óborgaða og litt
þakkaða eða virta yfirvinnu við að
koma frá sér rannsóknum í fræði-
grein sinni.
Þegar við metum hættuna á þvi
að háskólamenn misnoti frelsi
sitt, verðum við líka að taka með í
reikninginn hvernig tekst til þeg-
ar yfirvöld fara að segja vísinda-
mönnum fyrir verkum og ákveða
fyrir þá hvaða rannsóknir séu
réttar og þarfar. Frumkvöðlar
náttúruvísinda, menn eins og
Galileo Galilei stríddu við það að
yfirmenn kirkju og ríkis töldu
rannsóknir þeirra á náttúrunni
óþarfar af því að sannleikurinn
um heiminn væri opinberaður í
Guðs orði og þekkingar bæri helst
að leita í ritum klassískra heim-
spekinga. Frá þeirrar tíðar sjón-
armiði var það fullkomlega
ófræðilegt að rýna í stjörnur til að
komast að því hvernig stjörnur
gengju. Um það las maður í bók-
um. Við getum líka tekið dæmi af
manni sem er talsvert til umræðu
þessi misserin vegna afmælis. Ég
þykist vita að kaþólskum yfirvöld-
um Þjóðverja hafi þótt nákvæmar
rannsóknir Marteins Lúthers á
Biblíunni næsta óþarfar og gróf-
lega óvísindalegar.
Nú veit ég vel að núverandi
stjórnvöld Vesturlanda mundu
aldrei meina stjörnufræðingum að
rannsaka stjörnur eða guðfræðin-
gum að draga ályktanir af orðum
Biblíunnar. Þau mundu hefta
þekkingarleitina á einhvern allt
annan hátt. Engu að síður mundu
þau hefta hana við núgildandi
hugmyndir um hvað séu réttar
vísindalegar aðferðir og niður-
stöður. Þar með væru þau viss
með að stöðva leitina að nýjum
aðferðum til þekkingar- og skiln-
ingsleitar. Ef einhver þykist vera
hafinn yfir skammsýni af þessu
tagi, stafar það ekki af öðru en
óvenjumikilli sjálfsblekkingu.
Stjórnvöld sem vilja kallast
frjálslynd, geta ekki gert neitt
annað en veita háskólamönnum
starfsaðstöðu og láta þá svo um að
velja sér rannsóknarefni og rann-
sóknaraðferðir. Frjálslyndi þeirra
verður ekki metið eftir því hve vel
þau umbera rannsóknarmenn sem
styðja og hylla núverandi stjórn-
kerfi. Á það reynir fyrst þegar há-
skólamenn gera sig líklega til að
komast að niðurstöðum sem koma
sér illa fyrir valdhafa.
Frelsinu munum
við halda
Það er dálítið undarlegt hlut-
verk fyrir mig sem hef meira verið
orðaður við sósíalisma en frjáls-
hyggj u að þurfa að standa uppi
sem málsvari gamallar frjáls-
hyggjukenningar. Ég geri það
samt með glöðu geði og af heilum
hug, því að ég sætti mig ekki við
að missa neitt af því persónufrelsi
og þeirri mannhelgi sem borgara-
legt þróunarstig mannsins hefur
fært okkur. Frjáls hugsun og for-
dómalaus sannleiksleit mun vissu-
lega eiga þátt í að brjóta auð-
valdskerfið niður. Ég sný ekki til
baka með það. En það sem rís á
rústum þess á að taka í arf virð-
ingu fyrir frelsi manna til að
hugsa og tjá sig. Aldrei skulum við
sætta okkur við annað.
Gunnar Karlsson er forseti heim-
spekideildar Háskóla íslands.