Morgunblaðið - 07.08.1983, Page 8
56
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. ÁGÚST 1983
Erabbameinsleit í neðsta
hluta meltingarfæra
Samtal við Ásgeir Theodórs lækni
Krabbameinsfélag íslands hefur nú um aldarfjórðungs
skeið rekið leitarstöð til greiningar á krabbameini á byrjun-
arstigi. í upphafi var gerð tilraun með almenna læknisskoð-
un, þar sem einnig var gerð leghálsskoðun, tekið blóð til
rannsóknar, hægðir rannsakaðar fyrir blóði og gert einfalt
sýrupróf. Þessi rannsókn var
var skoðað fólk á öllum aldri
þótti árangur ekki nægilega
þessari starfsemi var hætt.
Um skeið var rekin leitarstöð,
þar sem gerð var endaþarmsspegl-
un á þeim, sem þess óskuðu, eða
sem læknar sendu í slíka skoðun.
Einnig var gerð tilraun með leit að
krabbameini í maga.
Aðalstarf leitarstöðvanna hefur
verið leit að krabbameini í leg-
hálsi og í sambandi við þá leitar-
starfsemi var bætt við leit að
krabbameini í brjóstum. Þessi
krabbameinsleit hefur gefið góða
raun og hefur stjórn Krabba-
meinsfélags íslands fyrirætlanir
um að auka enn starf við leit að
leghálskrabbameini og brjóst-
krabbameini.
Á næsta ári hyggst Krabba-
meinsfélag íslands hefja forrann-
sókn meðal 5—7500 karlmanna og
leita að krabbameini (illkynja
æxlum) í ristli og endaþarmi.
Niðurstöður forrannsóknarinnar
munu síðan ráða úrslitum um það,
hvort farið verður út í almenna
krabbameinsleit í þessum líffær-
um. Blaðamaður Morgunblaðsins
rabbaði við Ásgeir Theodórs melt-
ingarsérfræðing um fyrirhugaða
forrannsókn Krabbameinsfélags-
ins. Ásgeir starfar á Borgarspítal-
anum í Reykjavík og St. Jósefs-
spítalanum í Hafnarfirði. Hann
hefur aflað sér sérþekkingar á
greiningu og meðferð illkynja
æxla í meltingarvegi, bæði á
Cleveland Clinic Foundation og
Memorial Sloan Kettering Cancer
Center í Bandaríkjunum. Hitt-
umst við Ásgeir nokkrum sinnum
í húsi Krabbameinsfélags íslands
í Suðurgötu og tókst að lokum að
koma saman viðtali í Morgun-
blaðshúsinu, eftir að Ásgeiri hafði
tekist að smeygja sér þangað í
leiðinni frá St. Jósefsspítala í
Hafnarfirði til Borgarspítalans.
Ekki fór hjá því, að mér fyndist
álagið á lækninn keyra úr hófi
fram og hugsaði með mér, að það
væri eins gott að heilbrigðisstéttin
væri heilsuhraust til þess að anna
því starfi, sem henni er falið.
„Krabbameinsfélag íslands
skipaði nefnd til þess að kanna leit
að öðru krabbameini en verið er
að leita að nú og skipuðu hana,
auk mín, Ólafur Örn Arnarson og
Tómas Á. Jónasson," sagði Ásgeir
Theodórs, er ég spurði hann um
undirbúning forrannsóknar í
meltingarfærum karla á næsta
ári. „Við litum á nokkur krabba-
mein, sem að tíðni til hafa gefið til
kynna nauðsyn til leitar. Urðum
við nefndarmenn sammála eftir
ítarlega athugun, að beina ætti at-
hyglinni að leit í ristli og enda-
þarmi. Við töldum rétt að gera
ætti forrannsókn, áður en endan-
leg ákvörðun um viðtækari
krabbameinsleit yrði tekin og ger-
um við okkur vonir um, að hægt
verði að byrja eftir ár eða svo.
Undirbúningsvinnu er enn ekki
lokið að fullu. Væntanlega verður
gert ráð fyrir húsnæði undir þessa
forrannsókn í hinu nýja húsi
Krabbameinsfélagsins við Reykja-
nesbraut. Byggingu þess er enn
ekki lokið að fullu."
— En hvers vegna leit í ristli og
endaþarmi?
„í fyrsta lagi virðist krabba-
opin öllum, er þess óskuðu og
, Við uppgjör eftir 15 ára starf
góöur, miöað við kostnað og
meinsleit í ristli og endaþarmi
uppfylla flest þau skilyrði, sem
Alþjóða heilbrigðisstofnunin setur
fyrir slíkri leit. I öðru lagi þekkj-
um við forstig krabbameins í þess-
um líffærum, sem eru hin góð-
kynja slímhúðaræxli. Við höfum
allar þær rannsóknaraðferðir, sem
þarf til greiningar krabbameins í
ristli og endaþarmi. Þá er hér um
að ræða fjórða algengasta krabba-
meinið í konum og körlum, en rúm
60 æxli eru að jafnaði greind hér-
lendis á ári hverju og eru þau um
10% af öllu greindu krabbameini
á íslandi. Á fimm árum, 1976—
1980, létust 176 tslendingar úr
krabbameini í ristli og endaþarmi,
eða um 35 að meðaltali á ári, sem
er svipaður fjöldi og deyr í um-
ferðarslysum. Heildarfjöldi
dauðsfalla á þessu tímabili var
7219, þ.e. þessi tvö krabbamein
voru dauðaorsök 2,4% þeirra sem
létust eða fertugasta hvers þess,
sem lést á tímabilinu. í fimmta
lagi eru horfur sjúklinga með ill-
kynjað æxli í meltingarvegi yfir-
leitt slæmar. Þegar sjúkdómurinn
greinist, hafa þessi æxli gjarnan
náð að breiðast út, þ.e. skurðað-
gerðir einar sér eru ófullnægjandi.
Hefur þetta leitt til flókinna og
umfangsmikilla meðferða, þar
sem skurðaðgerð, lyfja og/eða
geislameðferð er beitt saman.
Þrátt fyrir markvissar framfarir
innan þeirra greina læknisfræð-
innar, sem mest mæðir á í með-
ferð á krabbameini í ristli og
endaþarmi, hefur lítill árangur
náðst og dánartíðni (mortality)
verið næsta óbreytt síðustu 20 ár-
in. Það er og áhyggjuefni, að ný-
gengi (incidence) sjúkdómsins fer
vaxandi meðal þjóða hins vest-
ræna heims.
Það er talið, að þegar sjúkdóm-
urinn greinist, hafi nær 60%
sjúklinga ífarandi æxlisvöxt í
nærliggjandi vefi, meinvörp í eitl-
um eða fjarlægari líffærum (lifur,
lungum eða beinum). Útbreiðsla
sjúkdómsins hefur megináhrif á
horfur sjúklinganna. Aðeins 42%
þeirra eru á lífi eftir 5 ár, ef með
eru talin öll hin fjögur útbreiðslu-
stig (A, B, C og D).“
— Hver eru hin fjögur útbreiðslu-
stig?
„Ef æxli er eingöngu bundið við
slímhúð og innri lög garnaveggjar
(útbreiðslustig A), lifa um 95%
sjúklinga í 5 ár. Vaxi æxlið í gegn-
um garnavegginn (útbreiðslustig
B), lifa um 80% sjúklinga í 5 ár.
Ef æxlisvöxturinn er ífarandi í
nærliggjandi vefi eða eitla (út-
breiðslustig C), lifa um 50% sjúkl-
inga í 5 ár. Nái æxlið til fjarlægari
líffæra (útbreiðslustig D) er líf-
tími sjúklinga enn styttri (um
10% sjúklinga lifa í 5 ár).
Lífshorfur sjúklinga með
krabbamein í ristli eða endaþarmi
eru því háðar því, hvort sjúkdóm-
urinn er staðbundinn eða út-
breiddur, þegar hann greinist.
Vænlegasta leiðin til að hafa áhrif
á horfur þessara sjúklinga er að
greina sjúkdóminn á byrjunarstigi
eða forstigi hans. Forstig hans eru
velþekkt eins og forstig legháls-
krabbameins. Nokkrar stórar
Ásgeir Theodórs meltingarsérfræðingur. Myndin er tekin í speglunarher-
bergi Borgarspítalans. MorpinbiaAi4/ Emiiía.
rannsóknir hafa verið fram-
kvæmdar og nú bendir ýmislegt til
þess, að hópskoðanir í leit að
krabbameini í ristli og endaþarmi
séu vænlegar til árangurs, þó svo
að nægur tími hafi enn ekki liðið
til að hægt sé að meta að fullu
árangur þeirra. Enn er erlendum
rannsóknum ólokið, en þær munu
varpa enn frekara ljósi á árangur
leitar að þessum krabbameinum."
— Eru orsakir sjúkdómsins
þekktar?
„Orsakir krabbameins í ristli
hafa verið tengdar ákveðnum um-
hverfisþáttum. Margt þykir benda
til þess, að ákveðnar fæðutegund-
ir, s.s. kjötmeti, dýrafita og sykur,
og lítil neysla annarra, s.s. trefja-
ríkrar fæðu, geti leitt til aukinnar
tíðni þessa krabbameins. Hvort
orsök krabbameins í endaþarmi er
að öllu leyti sú sama, er enn
ágreiningsefni. Það er talið, að
aukin trefjaefni (fiber) í fæðu
fyrirbyggi ýmsa sjúkdóma í ristli
og neysla ákveðinna trefjaefna
hefur verið tengd lækkaðri tíðni
ristilkrabbameins. Vísindamenn á
alþjóðlegri ráðstefnu, sem nýlega
var haldin í Boston um fyrirbyggj-
andi aðgerðir og greiningu
krabbameins í ristli og enda-
þarmi, töldu, að nú lægju nægar
upplýsingar fyrir til þess að unnt
væri að gefa almennar leiðbein-
ingar eða ráðleggingar varðandi
fæðuval."
— Hvenær og hvaða fólki er
hættast við að fá krabbamein í ristil
og endaþarm?
„Fólki er skipt niður eftir
áhættuþáttum í tvo megin hópa.
Annars vegar er sá hópur, sem
nefna mætti meðaláhættuhóp
(standard risk, average risk). Til
hans telst þáð fólk, sem komið er
yfir fertugt, en hefur ekki neina
augljósa áhættuþætti. Hins vegar
er sá hópur, þar sem fólk hefur
þekkta áhættuþætti — hinn svo-
kallaði há-áhættuhópur. Til þessa
hóps teljast þeir einstaklingar,
sem hafa bólgusjúkdóma í ristli
(sérstaklega colitis ulcerosa), ein-
staklingar með fyrri sögu um
krabbamein eða góðkynja slím-
húðaræxli (adenomatous polyps) í
ristli svo og þær konur, sem hafa
krabbamein í legi, eggjastokkum
og brjósti. Til þessa hóps teljast
einnig þeir einstaklingar, sem eiga
ættir að rekja til fólks, sem þjáðst
hefur af krabbameini (inherited
colon cancer syndrome), en þeim
má einnig skipta í tvo hópa: ann-
ars vegar þá, sem hafa góðkynja
slímhúðaræxli (familial polyposis,
Gardner’s syndrome, Turcot’s
syndrome, Peutz-Jegher’s syndr-
ome eða juvenile polyposis) og
hins vegar þá, sem ekki hafa slík
æxli (site specific colon cancer,
gastrocolonic cancer, adenocarcin-
omarosis og Muir syndrome).“
— í hve mikilli hættu eru ein-
staklingar í há-áhættuhópnum?
„Það er vel kunnugt, að aukin
hætta er á myndun krabbameins í
bólgusjúkdómum í ristli og því er
nauðsynlegt að fylgja þessum ein-
staklingum vel eftir, hafi þeir haft
sjúkdóminn í ákveðinn árafjölda.
Hættan á krabbameini er allt að
þrítugföld í bólgusjúkdómnum
colitis ulcerosa. Þá er augljóst, að
góðkynja slímhúðaræxli (adenom-
atous polyps: tubular-, tubulovil-
lous- og villous adenomas) geti
verið forstig krabbameins í ristli
„Á síðustu áratugum hafa
læknar og ráðamenn heilbrigð-
ismála lagt vaxandi áherslu á
mikilvægi forvarna (fyrirbyggj-
andi aðgerða gegn sjúkdómum -
primary prevention). Jafnframt
hefur verið til umræðu fjölda-
rannsóknir eða sjúkdómaleit í
þeim tilgangi að finna sjúkdóma
á því stigi sem gefi mðguleika á
meðferð með bættum árangri.
Um þetta hafa fjallað heilbrigð-
isstjórnir ýmissa landa en fram-
kvæmdir víðast verið takmark-
aðar.
Alþjóðaheilbrigðismálastofn-
unin (WHO) hefur sett fram
leiðbeiningar um slíka starfs-
emi, t.d. í riti sem gefið var út í
Genf 1968: Principles and Pract-
ice of Screening for Disease, eft-
ir Wilson og Jungner, og Screen-
ing Activities in the European
Region, WHO 1975.
Alþjóðakrabbameinsfélagið
(IUCC) hefur einnig fjaliað um
fjöldaleit að krabbameini og má
til dæmis benda á ýtarlegar
leiðbeiningar í bók sem gefin var
út um sérfræðigafund í Toronto
1978, þar sem fjallað var um
þessi mál.
Svipaðar leiðbeiningar má
finna í greinum eftir David
Eddy. í nýlegu hefti af tímarit-
inu World Health, sem gefið er
út af Alþjóðaheilbrigðismála-
stofnuninni, setur hann fram 9
atriði sem huga þarf vandlega
að, áður en hafin er leitarstarf-
semi.
Þessi atriði fara hér á eftir í
lauslegri þýðingu:
(1) Gerð sé úttekt á líkamleg-
um árangri, áhættu og kostnaði
við leitarstarfsemi hjá þeim hópi
einstaklinga, sem valinn hefur
verið.
(2) Starfsemin sé skipulögð
sem hluti af heildaráætlun um
heilbrigðisþjónustu.
(3) Leitarstarfsemi verði
takmörkuð við eftirfarandi
kringumstæður:
— Sjúkdómurinn sem leitað
er að, hefur í för með sér veruleg
sjúkdómseinkenni og dauðsföll.
— Sjúkdómsgangurinn er vel
þekktur.
— Til er rannsóknaraðferð,
sem gerir mögulegt að greina
sjúkdóminn áður en einkenni
segja til sín.
— Möguleiki er á meðferð
sem gefur góðan árangur.
— Sannað er, að greining á
byrjunarstigi og viðeigandi með-
ferð dregur úr sjúkdómsein-
kennum og dánartíðni.
— Væntanlegur ávinningur af
greiningu á frumstigi er meiri en
áhætta og kostnaður.
(4) Leitarstarfseminni sé
beint sérstaklega að þeim ein-
staklingum sem eru líklegastir
til að hafa af henni ávinning.
Val einstaklinga getur verið
byggt á aldri, kyni, sjúkrasögu,
starfi, fjölskyldusögu, kynþætti
eða öðrum þáttum.
(5) Skylt er að upplýsa þátt-
takendur um áhættur og vænt-
anlegan ávinning af leitinni.
Með áhættum telst bæði mögu-
legir fylgikvillar rannsóknarinn-
ar og möguleiki á röngum niður-
stöðum, jákvæðum eða neikvæð-
um.
(6) Skipulag rannsóknarinnar
þarf að tryggja gæði starfsins.
(7) Starfið þarf að skipuleggja
svo að kostnaður verði sem
minnstur.
(8) Aðstaða sé fyrir hendi,
sem tryggi að greining og með-
ferð einstaklinga verði í sam-
ræmi við niðurstöður rannsókn-
arinnar.
(9) Nákvæmt eftirlit sé með
gæðum og árangri starfsáætlun-
arinnar."
Úr skýrslu Krabbameinsfélags
íslands um fyrirhugaða for-
rannsókn á næsta ári.