Morgunblaðið - 07.08.1983, Side 9
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. ÁGÚST 1983
57
Sjúklingur f ristilspeglun. Hann liggur á hliðinni og Uetur fara vel um sig í góðri umsjá læknis og hjúkrunarkonu.
og endaþarmi. Það er jafnframt
talið, að ákveðinni gerð (villous
adenomas) svo og ákveðinni stærð
góðkynja slímhúðaræxla (adeno-
matous polyps, meira en 1 cm. í
þvermál) sé sérstaklega hætt við
myndun illkynja æxla (illkynja
breytingar í góðkynja slímhúðar-
æxli geta tekið frá 5 og upp í 20
ár). Misjafnlega stór góðkynja
slímhúðaræxli finnast í 2—17%
þeirra, sem leitað er hjá.
Þá er einnig mikilvægt að gera
sér grein fyrir því, að 3—6%
þeirra sjúklinga, sem greinst hafa
með krabbamein í ristli hafa
krabbamein annars staðar í ristl-
inum samtímis (synchronous). Þá
hafa einnig tæp 2% sjúklinga með
nýgreint krabbamein áður haft
krabbamein í ristli og endaþarmi
(metachronous). Finnist eitt slíkt
æxli hjá sjúklingi, þarf vissulega
að skoða endaþarm og allan ristil-
inn vandlega, því miklar líkur
(45—50%) eru á því, að eitt eða
fleiri slík séu til staðar.
Svonefndar krabbameinsfjöl-
skyldur (cancer families), þar sem
krabbamein í mörgum líffærum
eins og legi, eggjastokkum, brjóst-
um og ristli virðist fara saman,
hafa nú verið auðkenndar. Afkom-
endur krabbameinssjúklinga (í 1.
ættlið), sem hafa haft ristil-
krabbamein eru í þrefalt meiri
hættu á að fá krabbamein í sama
líffæri en sjúklingar, sem ekki
hafa þennan áhættuþátt. Þeir eru
venjulega yngri, auk þess, sem
æxlið er gjarnan staðsett ofar í
ristlinum.
Það er því augljóslega mikil-
vægt að bera kennsl á það fólk,
sem telst til há-áhættuhópsins.
Krabbameinsleit og reglulegt eft-
irlit þarf að byrja fyrr meðal
þessa fólks. Oft þarf einnig að
beita öðrum leitaraðferðum en
notaðar eru við leit hjá einstakl-
ing, sem telst til meðaláhættu-
hópsins."
— í hverju verður krabbameins-
leitin hjá Krabbameinsfélagi íslands
fólgin?
„Ef farið verður af stað með
hópskoðun á vegum Krabbameins-
félags íslands, verður hún í gróf-
um dráttum tvíþætt. Annars veg-
ar leit að staðbundnu krabbameini
í ristli og endaþarmi. Mögulegt
verði á þennan hátt að beita
skurðaðgerð í von um fulla lækn-
ingu á einkennalausu krabbameini
í þessum líffærum. Hins vegar
mun leitin beinast að góðkynja
slímhúðaræxlum (adenomatous
polyps). Tengsi þeirra og illkynja
æxlisvaxtar eru nú augljós og með
greiningu þessara sepa og brott-
námi þeirra má vafalítið koma í
veg fyrir myndun illkyjna æxla
hjá þessum sjúklingum og forða
þeim frá umfangsmiklum skurð-
aðgerðum. Þessir separ yrðu' fjar-
lægðir með endaþarms- eða ristil-
speglunartæki. Mörg hinna góð-
kynja slímhúðaræxla eru á stilki.
Separnir byrja sem góðkynja æxli,
en vegna áreitni verða frumu-
breytingar á yfirborði þeirra —
krabbamein verður til. Það kann
að vaxa inn í sepann, síðan inn í
stilkinn. í þessum sepum eru sog-
æðabrautir og æðar. Krabbamein-
ið getur vaxið inn í æðarnar og
sogæðabrautirnar og breiðst frek-
ar út til eitla og fjarlægari líf-
færa. Langmestur hluti krabba-
meins í ristli kemur frá þessum
sepum, eða um 75%.“
— Hvaða rannsóknaraðferðum er
beitt við rannsókn á ristli og enda-
þarmi?
„Fyrst skulum við nefna ein-
földustu leitaraðferðina, sem er
ómissandi þáttur í góðri líkams-
skoðun, en það er þreifing á enda-
þarmi. Hún getur leitt til grein-
ingar á um 15% allra þeirra ill-
kynja slímhúðaræxla, sem mynd-
ast í ristli og endaþarmi. Næst ber
að nefna endaþarmsspeglun (sig-
moidoscopy). Rétt er að taka fram,
að endaþarmsspeglun leysir ekki
þreifingu á endaþarmi af hólmi.
Þá vísa ég sérstaklega til grein-
ingar á æxlum, sem kunna að
leynast neðarlega á afturvegg
endaþarmsins og í endaþarms-
gangi (anal canal). Til eru tvenns
konar endaþarmsspeglunartæki.
Annað er stíft (rigid sigmoido-
scope), en hitt er sveigjanlegt
(fiberoptic sigmoidoscope). Að
undanförnu hefur áhugi vaknað á
því síðarnefnda. Við höfum lengst
af notað það stífa hér á landi til
speglunar á endaþarmi, en það er
um 25 cm. langt. Um 50% góð- og
illkynja æxla (adenomas og aden-
ocarcinoma), er myndast í ristli og
endaþarmi, finnast á fyrstu 25 sm.
frá endaþarmsopi. Rannsóknir
hafa þó sýnt, að tækið nær ekki að
skoða að meðaltali ofar 16 sm. frá
endaþarmsopi. Því er hætt við, að
æxli (á bilinu 16—25 sm. frá enda-
þarmsopi) greinist ekki með þess-
ari aðferð.
Hliðarverkanir af endaþarms-
speglun eru fáar. Aðeins
0,002—0.007% sjúklinga verða
fyrir rofi í þarmavegg. Hins vegar
er rannsóknin stundum óþægileg
fyrir sjúklinginn og reynist því
gjarnan erfitt að fá hann í endur-
teknar speglanir, sem rýrir nota-
gildi rannsóknaraðferðarinnar."
— Hefur sveigjanlegt speglunar-
tæki marga kosti umfram hið stífa?
„Sé notkun sveigjanlegs enda-
þarmsspeglunartækis borin sam-
an við notkun stífa tækisins, virð-
ist hið fyrra hafa mikla yfirburði.
Margir hafa gengið svo langt að
telja stífa speglunartækið óáreið-
anlegt við leit að einkennalausum
æxlum í endaþarmi og neðsta
hluta ristils. Gallinn er þó sá, að
speglunin er helmingi tímafrek-
ari, um 10 mínútur í stað 5 með
hinu stífa.
Til eru tvenns konar sveigjanleg
speglunartæki. Annað er um 60
sm. langt og krefst sérþjálfunar.
Aukaverkanir eru svipaðar og
þær, sem fylgja stífa tækinu. Það
er talið, að mögulegt sé að skoða
allt að 50 sm. af vinstri hluta rist-
ils, þar sem finna má um 85% góð-
og illkynja æxla. Hitt sveigjanlega
tækið er um 30 sm. langt og hefur
þá kosti, að auðvelt er að skoða
upp í ristilinn að 30 sm. frá enda-
þarmsopi. Það hefur sömu kosti og
hið lengra. Rannsóknin með þessu
tæki er næsta óþæginda- og
hættulaus fyrir sjúklinginn, sem
er einn af stærstu kostunum. Þá
gefur það einnig meiri möguleika
þar sem notkun þess krefst ekki
mikillar sérþjálfunar. Búast má
við, að í náinni framtíð verði ein-
göngu þessi tæki notuð til skoðun-
ar endaþarms og neðsta hluta
ristilsins."
— En hvernig er ristillinn sjálfur
skoðaður?
„Við getum speglað hann eins og
endaþarm, eða tekið ristilmyndir.
Aðallega er um tvær útgáfur rist-
ilmyndatöku að ræða. í fyrsta lagi
er hin sígilda baríum-rannsókn
(single contrast). Um áreiðanleika
þessarar gerðar myndatöku hafa
staðið nokkrar deilur. í öðru lagi
er loft-ristilmynd (air contrast,
double contrast). Flestir eru sam-
mála um það, að hún sé nákvæm-
ari í greiningu smærri æxla í
ristli. Sýnt hefur verið, að með
loft-ristilmynd sé unnt að greina
um 90% góðkynja slímhúðaræxla
(rangar, jákvæðar niðurstöður um
3,5%). Það hefur verið deilt um
það, hvor aðferðin við ristil-
myndatöku sé nákvæmari við
krabbameinsleit hjá einkenna-
lausum sjúklingum. Menn eru þó
sammála um ágæti myndatöku við
krabbameinsleit hjá sjúklingum
með jákvætt saurpróf fyrir blóði."
„Með ristilspeglunartæki er í
85—90% tilfella unnt að skoða all-
an ristilinn. Það er hægt að taka
sýni eins og með endaþarmsspegl-
unartæki. í gegnum tækið má
þræða snöru og fjarlægja á þann
hátt slímhúðaræxli, sem ég ræddi
um áðan, hvort heldur þau eru á
stilk eða ekki. Ef greining og
brottnám góðkynja slímhúðar-
æxla er möguleg, getur slík aðgerð
gjörbreytt horfum sjúklings. Þeg-
ar ekki er unnt að útiloka æxli
með ristilmynd, er ristilspeglun
þýðingarmikil. Hún er þó dýr,
tímafrek og krefst góðrar þjálfun-
ar auk þess sem undirbúningur
sjúklings er viðamikill. Þess vegna
hefur hún ekki verið talin til þess
fallin að hún sé notuð sem fyrsta
rannsókn í hópleit. Rangar, nei-
kvæðar niðurstöður ristilspeglun-
ar eru fáar (5—8%). Sennilega
fæst bestur árangur í vafatilfell-
um með beitingu bæði ristilspegl-
unar og ristilmyndatöku. Sé það
gert, eru litlar líkur taldar á því,
að minnstu æxli finnist ekki. Hlið-
arverkanir eru fáar. Við fyrstu
2000 ristilspeglanir á Cleveland
Clinic í Ohio-ríki í Bandaríkjunum
SJÁ NÆSTU SÍÐU
KRABBAMEIN í MELTINGARFÆRUM
HUNDRAÐSHLUTFALL ÞEIRRA SFM LIFÐU
í FIMM ÁR OG VORU GREINDIR 1970-74
Karlcir Konur
Endaþarmur .. 25% 38%
Ristill 32% 29%
Magi 12% 11%
Vélinda 8% 0%
Briskirtill . . •. 0% 2%
Lifur 0% 0%
Upplýsingar úr Krabbameinsskránni
Staölaö nýgengí
miöaö viö 100.000
-60 -65 -70 -75 -80
Hemoccult-prófið. Sjúklingur setur saursýni í reiti spjaldanna, lokar þeim og
sendir í rannsókn.
Dauðsföll vegna krabbameins í ristli og endaþarmi
Ristill karlar konur Endaþarmur karlar konur
1976 16 12 2 6
1977 9 12 7 6
1978 15 15 0 3
1979 7 14 9 3
1980 13 16 4 7
o 00 I co 60 + 69 ~129 22 + 25 = 47
Útbreiöslustig
A Æxli viö vegg garnarinnar
B Æxli vaxiö gegnum garnarvegginn
C : Æxli hefur borist til nærliggjandi eitla
D Æxli hefur borist til fjarlægra líffæra
Leit að krabbameini í ristli og endaþarmi
Forrannsókn (Pilot study)