Morgunblaðið - 02.09.1983, Síða 37

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 2. SEPTEMBER 1983
37
Að rótum tungunnar
Hugleiðingar vegna skrifa Ævars R.
Kvarans um réttan íslenzkan framburð
— eftir Skúla
Magnússon
í Lesbók Morgunblaðsins, 19da
tölublaði, mátti lesa grein ritaða
af Ævari R. Kvaran, er hann
nefndi „Heimspekideild hafnar
undirstöðunni". Grein Ævars
vakti mig mjög til umhugsunar
um þessi efni. Af ýmsum persónu-
legum ástæðum hefur tafizt að
ganga frá hugleiðingum mínum
unz nú.
Ævar hefur árum — ef ekki
áratugum — saman rætt og ritað
um þetta hugðarefni sitt — fram-
burð íslenzkrar tungu; en að því
séð verður fyrir daufum eyrum
landsmanna. Hann hefir verið
óþreytandi að tala í útvarp og
skrifa í blöð. En — einsog hann
sjálfur víkur að — hafa menn lát-
ið sér aðvaranir hans sem vind um
eyru þjóta.
Æðsta stofnun landsins í mál-
efnum tungunnar er Heimspeki-
deild Háskóla íslands. Hún skal
vera í fylkingarbrjósti hvað öll
þau málefni varðar er tunguna
snertir. Prófessorar deildarinnar
skulu fylgjast með öllu því er fram
kemur og ekkert láta sér óviðkom-
andi. Stórt orð Hákot. Kennarar
deildarinnar (hefi ég þá auðvitað í
huga þann hluta deildarinnar er
snýr að íslenzkukennslu og -rann-
sóknum) una vel í sínum fíla-
beinsturni. Einkum er þeim hug-
leikið að þegja flest það í hel er frá
utandeildar mönnum er komið, að
ekki sé talað um prófleysingja frá
deildinni. „Hrynjandi ísl. tungu"
Sig. Kristófers Péturssonar var
þöguð í hel (aumingja maðurinn
hafði ekki einusinni gagnfræða-
próf), þeir hafa rembzt sem rjúp-
an við staur að þegja Einar Páls-
son í hel (en án árangurs) og hví
skyldi Ævar ekki einnig bezt kom-
inn gleymdur og grafinn?
Þó er erindi Ævars sára-einfalt
og þess eðlis að naumast verður
um deilt. En — hann hefir ekki
próf frá deildinni. Málið kemur
samt við kaunin. Öllu því er fram-
burð varðar hefir deildin til
skamms tíma sneitt hjá. Hvað má
valda? Framburður varð snemma
hornreka — enda kennaraliðið
fámennt og ekki öllu hægt að gera
skil. Verulegur framburðarmunur
eftir heröðum óþekktur og vanda-
málin því ekki brýn úrlausnar.
En hvaða framburð skal kenna
útlendingum? Leikurum? Söngv-
urum? Skal kylfa ráða kasti?
Eitthvað bögglast þetta allt sam-
an fyrir brjósti „norrænumanna",
því fyrir nokkrum áratugum ritaði
Halldór Halldórsson, prófessor,
beinlínis gegn „samræmdum“
framburði. Af þeirri grein hans
varð heldur ekki séð að hann gerði
sér nokkra grein fyrir því hvað í
hugtakinu „framburður" felst. Og
leshraði skyldi slíkur að stjarn-
fræðilegur virtist — þá þyrfti ekk-
ert að óttast.
En í gær eða fyrradag talaði
Árni Böðvarsson um það hversu
sárlega okkur einmitt nú vantar
skynsamlega framburðarstefnu.
íslenzkufræðingar hafa unn-
vörpum lýst því yfir að þeir séu
ekki „sérfræðingar" í framburði
og sneiði því fremur hjá því að
gera slikum málum skil. Má t.a.m.
nefna til Helga Halldórsson —
sem lengst og bezt annaðist þátt-
inn Daglegt mál, eða Gísla Jóns-
son — þann er nú sér um íslenzku-
þátt Morgunblaðsins.
Hver er orsökin?
Hver önnur en sú að Háskólinn
vanrækir skyldur sínar?
Þegar Jónas Hallgrímsson og
aðrir Fjölnismenn hófu endur-
reisn tungunnar drógu þeir vatn
einkum úr tveim uppsprettulind-
um: íslenzkum fornbókmenntum
og mæltu máli af vörum alþýðu-
nnar. Þótt orðum og orðatiltækj-
um sé kappsamlega safnað, virðist
sú árátta fremur stjórnast af eins-
konar söfnunar-ástríðu en fegurð-
ar- eða stílsjónarmiðum. Sú hugs-
un virðist ekki enn kviknuð að
rætur tungunnar vökvist af þeim
safa er rennur fram af töluðu
máli. Þótt finna megi mál skrifuð
og lesin fremur en töluð (latína,
sanskrít og forn-kínverska), þá
heyrir slíkt til algjörra undan-
tekninga. Eða vill Heimspeki-
deildin máski að við ritum að vísu
hina fornu tungu feðranna, en töl-
umst síðan við á ensku, merkja-
máli, stofnana-íslenzku, reykvísku
eða hrognamáli? Hingað til hefir
allt bent í þá veru að einmitt
eitthvað slíkt sé ætlan deildarinn-
ar. Eða skal geyma íslenzkuna
uppí Árbæ eða í Sædýrasafninu
(þar er nú vonandi laust húsnæði).
Eg gef mér því þá forsendu að
íslenzkan skuli framvegis sem
hingaðtil vera hið mælta mál af
vörum fólksins. Ef svo er, verður
þá lengur spyrnt við fótum? Hví
er þá ekki kenndur framburður í
Kennaraháskóla íslands (hvað
ætti fremur að kenna?), að ekki sé
minnzt á höfuðbýlið „norrænu-
deildina"?
Það er regla og liggur í eðli máls
að einföldustu efnisatriði og um
leið þau þýðingarmestu hvers
viðfangsefnis liggja gjarnan í lág-
inni. Við tökum sízt eftir því sem
máli skiptir. Snilligáfa felst
ósjaldan í því að uppgötva það
sem var of nálægt. Einsog þegar
Newton sá eplið falla.
Því er sögð lítil dæmisaga af
litlum fiski er spurði stóra bróður
sinn: Hvar er þessi sjór sem allir
eru að tala um? Þvi er nú spurt:
Hvar er íslenzkur framburður?
Framburður er ekki einungis —
og alls ekki fyrst og fremst — ein-
stök málhljóð, sem við táknum (þó
ekki til fulinustu) með sérstökum
bókstöfum. Framburður er ekki
síður áherzlur. „Ásólfsstaðir"
breytast með röngum áherzlum í
„á só(fs)stöðum“ eða „á (s) úlfs-
stöðum". Jafnvel Áslauksstöðum
og svo frv. Oft skilur maður ekki
algeng orð í munni útlendings. Al-
gengasta orsökin eru rangar
áherzlur (og „ítónun"). í sumum
málum skilur áherzla milli merk-
inga orða. Á rússnesku er „’rab-
ota“ eitt „ra’bota" allt annað.
Hinn þjóðkunni ferðagarpur
Gunnlaugur Þórðarson leitaði
lengi dags (eða nætur) að hóteli
sínu í Nýju-Delhi forgefins.
Ástæða fyrir öllum flækingnum
var röng áherzla á orðinu „Him-
alaya" (endaþótt öll málhljóðin
væru rétt).
Fáir gera sér grein fyrir áherzl-
um. Enn færri fyrir öðru en samt
skyldu fyrirbæri sem „intonation"
nefnist á ensku. Þegar talað er er
hvert orð og hvert atkvæði sagt í
einhverri ákveðinni tónhæð. Þetta
er að nokkru leyti einstaklings-
bundið — meira að segja háð sál-
arástandi þess sem talar hverju
sinni. En sérhvert tungumál í
heiminum setur ákveðinn ramma
sem ekki má fara útfyrir í þessu
efni. Hver er þessi rammi í ís-
lenzku? Getur Heimspekideildin
svarað því? Svo nýtt er þetta fyrir
prófessorum norrænunnar að ís-
lenzkt hugtak yfir fyrirbærið er
nýyrði áður-nefnds Halldórs Hall-
dórssonar: „ítónun“ — hvernig
talandinn tónar í orðin.
Fleira kemur til, en nú skal gera
langt mál stutt.
Skúli Magnússon
„Eg gef mér þá forsendu
aö íslenzkan skuli fram-
vegis sem hingaötil vera
hiö mælta mál af vörum
fólksins. Ef svo er, verður
þá lengur spyrnt viö fót-
um? Hví er þá ekki
kenndur framburður í
Kennaraháskóla íslands
(hvar ætti fremur aö
kenna?), að ekki sé
minnzt á höfuðbýlið
„norrænudeildina“?“
Ævar R. Kvaran ræðir viss —
einföld en afar-mikilvæg — atriði
er varðar réttan íslenzkan fram-
burð. Þau eru þessi:
ÆRK telur að nauðsynlegt sé að
lesa íslenzkuna upphátt og einsog
hún er töluð af fólkinu í landinu
(eða var töluð áðren spilltist). En
svo undarlega vill til hér á landi
að menn tala á einn hátt, en lesa á
allt annan (einsog um latínu væri
að ræða). Það sem er skaðlegast
við þennan lestrarmáta er það að
upplesarinn hefir alrangar áherzl-
ur. Hvernig getur staðið áþessu?
Það stafar af því að öllum Islend-
ingum er og hefir verið kennt að
lesa á alrangan hátt, sem síðan
leiðir af sér aragrúa af röngum
áherzlum (og ítónun). Allt tengist
það því að lestrarkennsla í barna-
skóla er ruglað saman við veð-
hlaup einsog þekkjast hjá engil-
saxneskum. Upplesin íslenzka
hljómar ekki líkt neinu máli sem
nokkru sinni hefir verið talað hér
á landi — (eftir á að hyggja) það
væri þá helst í stólnum hjá tann-
lækninum með túlann fullan af
tólum. Ég þreytist ekki að hlusta á
ræðumann þótt hann þurfi að tala
svo klukkutímum skipti, en ég er
í byrjun voru þeir sakaðir um
ofbeldisverk, en ÁI telur að þær
ásakanir hafi ekki við nein rök að
styðjast. Nefnd á vegum AI fór til
Perú 1982 og heimsótti m.a. þá
þrjá þar sem þeir voru í Cuzco
Q’enccoro-fangelsinu í Perú, (en
núna eru þeir í Lurigancho-fang-
elsinu í Lima). Ásökunum var
breytt nú í ár þannig að nú eru
þeir sagðir hafa „æst til almenns
ófriðar" í verkfallinu. AI telur að
þeir hafi verið handteknir vegna
þess hve þeir standa framarlega í
sveitarmálum og samtökum smá-
bænda, og vegna þess að þeir voru
með þeim fyrstu af Quecha-
smábændum sem voru kosnir í
sveitarstjórn Acomayo. Einn
þeirra, Florencio, skrifaði AI bréf
og lýsir ásökunum á hendur þeim
sem hefndaraðgerðum af hálfu
hinna hefðbundnu yfirstétta í Ac-
omayo. Hann segir: „Yfirstéttin í
Acomayo á erfitt með að viður-
kenna þá staðreynd að smábóndi
sem yrkir fjórðung hektara af
vatnslausu landi og hefur tvær
kýr á beit geti orðið ráðgjafi í
sveitarstjórn. Fólkið vill ekki við-
urkenna það sem það sér. Það þol-
ir ekki að indiánar séu kosnir
fremur en það sjálft. Þetta er eina
raunverulega ástæðan fyrir hand-
töku okkar. Við höfum verið fang-
elsaðir fyrir þann „glæp“ að trúa á
jafnrétti allra manna.“
Allir fangarnir þrír þjást af
öndunarerfiðleikum, og Florencio
Torobeo er að auki sagður mjög
veikur vegna magasárs og nýrna-
veiki sem ágerist við hið lélega
fæði i fangelsinu. — Lagabreyt-
ingar, sem nýlega voru gerðar,
gera kleift að taka ræktunarland
eignarnámi, ef ekki er staðið i
skilum með greiðslur. Þetta þýðir
að Julian Choque á það á hættu að
missa sína jörð, þar sem hann sá
ekki ástæðu til þess að reyna að
greiða lán sem hann fékk stuttu
áður en hann var handtekinn og
átti að fjármagna vinnu hans árið
1982.
Vinsamlegast sendið kurteis-
lega orðað bréf og biðjið um að
þessir þrír indíánar, Julian
Choque Choquemamani, Florencio
Torobeo Mendoza og Roberto
Ayma Qiuspe, verði látnir lausir.
Skrifið til: President Fernando
Belaúnde Terry
Palacio Presidencial
Lima.
PERU.
Seble Desta og tólf aðrar konur —
Kþíópia
Um er að ræða 13 konur, úr fjöl-
skyldu Haile Selassies fyrrverandi
keisara og tveimur öðrum fjöl-
skyldum. Þær hafa verið í haldi
síðan í byltingunni 1974, án þess
að mál þeirra hafi verið tekið yrir.
f byrjun voru þær í stofufangelsi,
en síðan í júlí 1975 hafa þær verið
í haldi í Alme Bekagne-fangelsinu
í Addis Ababa.
Sebla Desta, sem er 51 árs og
dótturdóttir Haile Selassies fyrrv.
keisara, sem dó í varðhaldi 1975,
er haldið í litlu herbergi í fangels-
inu, ásamt móður sinni, Tenagn-
eworq Haile Selassie 69 ára, og
þremur systrum sínum, Aida, Hir-
ut og Sophia Desta, og fjórum
frændsystrum. í aðliggjandi her-
bergi eru fleiri konur, fjórar sem
voru hnepptar i varðhald 1974 og
aðrar síðar.
Engin umræddra 13 kvenna hef-
ur verið dæmd fyrir afbrot. Árið
1975 gáfu eþíópísk stjórnvöld þá
skýringu á varðhaldi þeirra að
þær væru „í gæsluvarðhaldi til
þess að vernda þær fyrir gremju
fólksins". Engin skýring hefur
verið gefin á því hvers vegna
varðhaldinu er haldið áfram.
Nokkrum öðrum háttsettum kon-
um og embættismönnum úr fyrr-
verandi keisarastjórn hefur nú
verið sleppt úr haldi, en þau voru
handtekin 1974.
Engin kvennanna þrettán hafði
neitt embætti í keisarastjórninni,
en talið er að þær hafi verið fang-
elsaðar vegna tengsla sinna við þá
stjórn, sérstaklega sjálfan keisar-
ann. Sagt er að aðstæður þeirra í
fangelsinu hafi farið batnandi hin
síðari ár. Fjölskylda þeirra fær þó
ekki að heimsækja þær nema
2—3svar á ári. Þær sofa á dýnum
á gólfinu, en hafa ekki rúm. Þær
geta fengið læknisfræðilega hjálp,
og eru fluttar í sjúkrahús ef með
þarf. Sebla Desta stundaði nám í
Oxford, Englandi, og var hún áður
varaforseti Kvenréttindasamtaka
Eþíópíu. Eiginmaður hennar,
Kassa Wolde Mariam, fyrrverandi
landbúnaðarráðherra, var einnig
handtekinn 1974, og er hann einn
af þeim sem „hurfu" í varðhaldi
1979, og hefur ekkert til hans
spurst síðan. Börn þeirra eru
fimm og eru þau öll flóttamenn.
Vinsamlegast sendið kurteis-
lega orðað bréf og biðjið um að
Sebla Desta og hinar konurnar
tólf verði látnar lausar. Skrifið til:
His Excellency Mengistu Haile
Mariam
Head of State of the Provisional
Military Government of Socialist
Ethiopia
PO Box 1013
Addis Ababa
Ethiopia.
uppgefinn ef ég neyðist tilað hlýða
barnaskólakennara (t.a.m.) stauta
af blaði þó ekki sé nema í fimm
mínútur.
Það þyrfti því að hefjast handa
um að kenna lestrarkennurunum
sjálfum að lesa nákvæmlega eins
og þeir tala (eða ættu að tala).
ÆRK hefir bent á aðalgallana á
þessu lestrarlagi og einnig hvernig
megi ráða þar bót á. Með því að
bera saman mælt mál annarsveg-
ar og upplesið hinsvegar hefir
hann fundið tvær reglur, sem eru
undantekningarlausar:
I: H-reglan
Þegar orð sem byrjar á „h“ er
áherzlulaust í setningu, þá fellur
„h“-ið niður í framburði. Eigi
hinsvegar að hafa áherzlu, verður
að bera „h“-ið fram. Dæmi: Ég
hitti hana. Segja skal og lesa
„jeg-hittana“ en alls-ekki ,jeg
hitti hana“ (hvaða hana?).
II: Þ-reglan
Þegar orð sem byrjar á „þ“ er
áherzlulaust í setningu, þá er „þ“-
ið borið fram mjúkt — þe. sem „ð“.
Eigi orðið hinsvegar að hafa
áherzlu, er „þ“-ið borið hart fram!
þ.e. sem „þ“. Dæmi: Far þú. Segja
skal og lesa „farðu". Sé sagt: „Far
þú“ (eða kannski „farð þú“) er
áherzla á ÞÚ af einhverjum sál-
rænum ástæðum. Verið að
skamma eða reka út með þunga.
Rangar áherzlur í lestri (þegar
lesið er upphátt) stafa fyrst og
fremst af því að fólki hefur verið
kennt að bera h-in alltaf fram (í
hvaða stöðu sem vera skal) og
sömuleiðis bera þ-in ævinlega
fram sem hörð hljóð. Þetta leiðir
til þess að í lestri venjulegs ís-
lendings hafa öll orð sem byrja á
„h“ eða „þ“ áherzlur. Allar áherzl-
ur brenglast. Öll hrynjandi máls-
ins er farin veg allrar veraldar.
Þetta mál ofhlaðið áherzlum hefir
aldrei verið talað nokkursstaðar
nokkurntímann.
En þessu væri hægt að kippa í
liðinn. En það verður aðeins gert
með því að mennta nýja kynslóð
barnakennara. Það útheimtir nýja
stefnu kennsluyfirvalda og Kenn-
araháskóla íslands.
Ég hygg að þessum tveimur
reglum ÆRK verði með engum
rökum mælt í gegn. Væri þeirra
gætt, yrði mikill vandi leystur.
Hvernig væri að einstaklingur
(burtséð frá prófgráðu) sem kann
framburð eins og t.d. Ævar yrði
ráðinn til að kenna kennarahá-
skólanemum réttan framburð?
Það skiptir ekki sköpum hvort
kennsluyfirvöld fást til þess að
nefna hlutina réttum nöfnum —
þe. kalla framburð framburð —
eða vilja fela skipbrotið með þvi
að flokka þetta undir heitið
„framsögn".
Rannsóknum Ævars þyrfti að
halda fram. Mig grunar að þriðja
reglan sé í sjónmáli. Fjalli hún um
brottfall sérhljóðs sem lendi sam-
an við annað sérhljóð (hugsanlega
breitt). Dæmi: Hann er inni í
gangi. Segja skal: „Hann er inní
gangi.“ Að minnsta kosti yrði „i“-
ið að verða afar-stutt eða snöggt:
„Hann er inn(i) í gangi.“
Benda mætti á þá staðreynd að
reglur Ævars eru beinlínis að
verki í málsögunni. Brottfall á h-i
er mjög algeng hljóðbreyting í ís-
lenzku einmitt vegna þess
áherzluleysis sem það hefir í mál-
inu. „Líkami" hét þannig tam.
áðurfyrr „líkhamur" eða “lík-
hami“, myndað af „líkur-líkt“ og
„hamur“ sem merkir gervi. Þ-
regla Ævars mun að ég bezt veit
vera að verki í breytingum sem
urðu á þátíðarendingum veikra
sagna í íslenzku (-ði, -aði, -tu)
sennilega (ef eg man rétt) á
frum-germönskum tíma.
Hyggjum að lokum að heilræði
listaskáldsins góða — Jónasar
Hallgrímssonar: Fegurðarinnar
skal leitað í hverjum hlut. En af
öllu því marga fagra sem finnst
umhverfis okkur, er tungan —
málfarið — fegurst og nákomnust.
Hún er ekki aðeins við höndina.
Hún er enn nær. Hún býr undir
tungurótum okkar allra.
Skúli Magnússon er Yoga-kennari
og nuddari ad atvinnu. Hann nam
kínverska heimspeki við Peking-
háskóla og Yoga og tengdar grein-
ar í Pondicherry á Indlandi.