Morgunblaðið - 18.09.1983, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1983
65
Á friðarráðstefnunni í París 1919
hitti hann Boris Savinkov sem
hafði mikla reynslu í hryðjuverk-
um, var ágætur skáldsagnahöfund-
ur og hermálaráðherra í síðustu
stjórn í Rússlandi á undan bolsév-
ikum. Reilly og Savinkov urðu hat-
römmustu andstæðingar bolsév-
ismans og lögðu hvor um sig pen-
inga í hinar og þessar áætlanir sem
miðuðu að því að steypa stjórninni
í Sovétríkjunum.
Fyrsta ríkisstjórn Verkamanna-
flokksins í Bretlandi undir forsæti
Ramsey Macdonalds viðurkenndi
Sovét-Rússland. Viðbrögð í Moskvu
einkenndust af varfærni. En sættir
voru í aðsigi og Savinkov barst boð
frá nokkrum leiðtogum Sovétríkj-
anna um að snúa aftur til Rúss-
lands. Reilly sem þá var staddur í
New York, ferðaðist sérstaklega til
Parísar til að vara Savinkov við að
þiggja boðið.
En Savinkov fór. OGPU, fyrir-
rennari KGB, handtók hann í
Minsk, haldin voru gegn honum
réttarhöld, hann gerði algera játn-
ingu um „andsovéskt athæfi" og
var dæmdur til 10 ára fangelsis-
vistar. (Seinna stökk hann eða ein-
hver ýtti honum út um glugga á
fangaklefa hans og hann hlaut
bana þegar hann lenti í fangelsis-
garðinum.)
Zinoviev-bréfið
Skömmu seinna barst Reilly
bréf, sem falsað hafði verið af út-
lægum hvítliðum í Berlín. Bréfið
átti að hafa verið ritað af Zinoviev,
þá yfirmanni Komintern, til
Verkamannaflokksins í Bretlandi.
Markmið bréfafölsunarinnar var
að koma í veg fyrir að ensk-sovésk-
ar samningaumleitanir næðust.
Bréfið hafði borist um meðal and-
stæðinga bolsévika í Evrópu, senni-
lega í þeirri von að það myndi á
endanum ná athygli bresku leyni-
þjónustunnar. Reilly hefur vafa-
laust séð bréfið fyrstur manna í
þjónustunni og hóf þegar að bæta
það um betur.
Hvernig bréfið, sem birt var með
risafyrirsögnum í blöðum í Bret-
landi á laugardegi 25. október 1924,
aðeins fjórum dögum fyrir kosn-
ingar, átti þátt í að fella stjórn
Verkamannaflokksins er vel þekkt.
Það hefur einnig verið vitað hin
síðari ár að Reilly hafi átt einhvern
þátt í gerð bréfsins, en það er ekki
fyrr en núna sem höfundur bókar-
innar um Reilly, Michael Kettle,
hefur uppgötvað raunverulegan
þátt hans í bréfinu. Endanleg út-
gáfa bréfsins var skrifuð að Reilly
sjálfum. Hann skrifaði það á
rússnesku eigin hendi.
Kettle sýndi bréfið rithandarsér-
fræðingi, Johan A. Conway, hjá
réttarrannsókardeild bresku vís-
indaakademiunnar, sem bar það
saman við síöasta bréfið sem Reilly
sendi konunni sinni. Conway skrif-
ar: „Ég hef borið saman þessa tvo
texta og ég er þess fullviss að þeir
eru skrifaðir af sama manninum."
Affdríf Reillys ókunn
Enginn veit fyrir víst hver urðu
afdrif Sidney Reillys, meistara-
njósnara bresku leyniþjónustunn-
ar. Víst er að hann var ginntur
aftur til Moskvu af „Hringnum",
gagnnjósnaframkvæmd OGPU,
sem komið var á fót í þeim tilgangi
að gera óvirka alla andspyrnu gegn
bolsévikastjórninni, en „Hringur-
inn“ átti að vera hópur konungs-
sinna í Mið-Rússlandi og áhrifa-
mikil undirheimahreyfing innan
Sovétríkjanna. Var hún dyggilega
studd af útlagasamtökum um alla
Evrópu og Reilly hafði helgað starf
sitt í þágu „Hringsins", enda komst
hann ekki að raunverulegu hlut-
verki samtakanna fyrr en hann fór
til Sovétríkjanna í siðasta sinn og
hvarf. Ef hann hefur þá nokkurn
tíma komist að því.
Ein sagan segir að Reilly hafi
Verið fluttur í Lubyanka-fangelsið
og skotinn í bakið á Lenín-hæðum.
Önnur segir að hann hafi í raun-
inni verið útsendari Sovétmanna
og að hann væri enn á lífi og hefði
það gott í Moskvu 1945.
(Byggt á The Sunday Times
Sidney Reilly — The True Story,
eftir Michael Kettle. Útgef. Gorki.)
— ai.
uð laun sín í banka þegar inn rudd-
ist Cheka foringi með skammbyssu
í báðum höndum og öskraði: „Rooki
werkh, rooki vverkh!" Upp með
hendur, upp með hendur.
Cromie hóf skothríð með sinni
eigin skammbyssu og drap einn
Cheka-mann og særði annan.
Cheka-mennirnir skutu á móti og
Cromie féll niður særður til ólífis.
Múgurinn utandyra ruddist nú inn
og bar Cromie upp á aðra hæð
hússins og fleygði honum út um
glugga þar. Reilly sem leyndist í
fólksmergðinni sá líkama kollega
síns fljúga út um gluggann og
skella í gangstéttina og heyrði
bolsévikana reka upp gleðihróp.
Hann gerði sér grein fyrir því að
Cheka-mennirnir væru að leita að
honum og flýði því til Moskvu í
þeirri von að geta leynst hjá einum
eða öðrum af njósnurum sínum.
En því var ekki til að dreifa, því
þeir höfðu allir verið handteknir.
Ráðagerð hans hafði verið lögð í
rúst og Reilly faldi sig í hóruhúsinu
þar til George Hill, einasti leyni-
þjónustumaðurinn sem enn gekk
laus, tókst að koma honum á flótta-
leiðina sem kom honum til Hels-
inki og seinna til öryggisins í Bret-
landi.
Bolsévikahættan
Þegar hann kom til London var
hann sæmdur Herkrossinum fyrir
störf sín í Rússlandi og hann reit
nokkur skjöl fyrir utanríkisráðu-
neytið um hvernig bregðast ætti
helst við bolsévikahættunni. Skjöl
þessi eru enn til og í þeim stendur
m.a.: „Hverjar svo sem skoðanir
manna eru á eflingu hers og fjár-
hagslegri aðstoð til Rússlands, get-
ur aðeins verið til ein skoðun á
nauðsyn þes að stunda áróður um
heim allan gegn bolsévikum sem
almestu hættu sem menningar-
samfélög hafa nokkurn tíma staðið
andspænis."
Eftir heimkomuna snéri Reilly
sér að því verkefni að skipuleggja
meiriháttar aðgerð en kjarni henn-
ar beindist að því að ná undirtök-
unum á rússneskum efnahag.
Áætlunin stóð og féll með hernað-
arlegum sigri á bolsévikum.
Trotsky tókst hinsvegar á endanum
að koma á fót Rauða hernum og
hægt en örugglega braut hann á
bak aftur hvítliðana og flæmdi úr
landi innrásarheri, sem í voru
menn sem voru ekkert áfjáðir í að
berjast hvort sem var. Breska
leyniþjónustan gaf upp alla von á
lausn, hernaðarlegri eða annars-
konar á bolsévikavandamálinu. En
ekki Reilly.
Hópur byltingarmanna streymir inn í Vctrarhöllina í St. Pétursborg í okt. 1917.
stundaði njósnir og vopnaviðskipti
en vorið 1918 tókst hann á hendur
stærsta verkefnið á ferli sínum.
Allt frá byltingu bolsévika í nóv-
ember 1917 höfðu Bretar verið tvö-
faldir í roðinu gagnvart Rússum.
Annars vegar hafði forsætisráð-
herrann, Lloyd George, sent sér-
stakan fulltrúa sinn, Robert Bruce
Lockhart, fyrrum ræðismann Breta
í Moskvu, til bolsévika. Hins vegar
hafði hermálaráð Breta lagst gegn
því að bolsévikastjórnin fengi við-
urkenningu og lagði áherslu á inn-
rás bandamanna í Rússland. Ráðu-
neytið vildi koma í veg fyrir að
Þjóðverjar kæmust yfir dýrmætan
herbúnað bolsévika, sem vildu ekki
lengur taka þátt í styrjöldinni.
Fréttir frá Rússlandi voru rýrar
og mótsagnakenndar. Það sem
breska stjórnin þarfnaðist var full-
trúi sem skýrt gæti stöðuna á
staðnum og ráðlagt hvað til bragðs
ætti að taka.
Lloyd George bað yfirmann
leyniþjónustunnar, Mansfield
Cumming, um að senda sér sinn
besta mann og Cumming sendi
Reilly. Llyod George lagði fyrir
hann línurnar og virðist sem helsta
verkefni hans utan að senda heim
skýrslur um stjórnmálaástandið í
Rússlandi hafi verið að vinna
skemmdarverk á Eystrasaltsflota
Rússa.
Hugmynd Reillys
Reilly þóttist vera bolséviki sem
vildi flytjast til Rússlands og fékk
vegabréf hjá Maxim Litvinov, óop-
inberum fulltrúa bolsévika i Bret-
landi.
Þegar til Rússlands kom hóf
Reilly, sem þóttist vera kaupmað-
ur, að byggja á laun upp njósna-
kerfi andstæðinga bolsévika, sem
þekktu hann ekki undir öðru nafni
en „Konstantín, grískur kaupmað-
ur“.
Einn besti njósnari hans var
ballettdansmær að nafni Dagmara
og það var á heimili hennar í
Moskvu sem Reilly hitti Marie
Friede, sem var systir ofursta í
lettneskri herdeild. Reilly kom á
fundi með þeim og hlýddi dáleiddur
á ofurstann lýsa yfir hatri sínu á
hinni nýju stjórn. Það rann fljót-
lega upp fyrir Reilly að á meðan
Trotsky væri í óða önn að reyna að
koma saman nýjum Rauða her
yrðu bolsévikar að treysta á tvo að-
alheri, upprunalegu Rauðu varðlið-
ana, sem í voru aðallega verka-
menn og sjómenn, og lettnesku
herdeildina sem bolsévikar höfðu
meira eða minna fengið til að þjóna
sem lífvarðasveit.
Lenin á líkbörum í Moskvu 1924.
Hugmynd Reillys var, að ef tæk-
ist að múta þessum málaliðum til
að snúast gegn yfirboðurum sínum,
gætu fyrrum foringjar keisarans
tekið stjórn landsins i sínar hendur
og farið aftur í stríð við Þýskaland.
Reilly og flotamálafulltrúi breta,
Francis Cromie kapteinn, höfðu
safnað saman einni milljón punda í
gulli til að vinna skemmdarverk á
rússneska Eystrasaltsflotanum, en
nú sá Reilly að þessa peninga væri
betra að nota til að undirbúa valda-
rán.
Ráðagerðin var á þá leið að Lett-
ar tækju fasta þá Lenin og Trotsky
og til að láta þá líta sem fáránleg-
ast út, skyldu þeir látnir ganga
buxnalausir um göturnar. Fyrrum
foringjar keisarans yrðu settir í
gang, herinn tæki völdin og mynd-
aði bráðabirgðastjórn og brýrnar í
Petrograd og á Petrograd-
Vologda-járnbrautinni yrðu
sprengdar í loft upp til að hindra
að Þjóðverjar kæmust í gegn. Allt
þetta mistókst hrapallega.
Franskur blaðamaður, Réné
Marchand við Figaro, heyrði á tal
Reillys og franska ofurstans á
fundi í bandarisku ræðismanna-
skrifstofunni, þar sem þeir voru að
ræða um eyðileggingu járnbrauta-
brúnna. Marchant gerði bolsévik-
um þegar viðvart. Öryggislögregl-
an Cheka hafði áður fengið veður
af ráðagerð Reillys í gegnum
njósnara sína meðal Letta og þeir
létu til skarar skríða. Lögreglan
gerði árás á skrifstofu frönsku
leyniþjónustunnar í Moskvu og
handtók alla njósnara hennar. Hún
handtók Friede og umturnaði íbúð
Dagmara í leit að Reilly.
Umsátur við
breska sendiráðið
Hann var í Petrograd að hitta
Cromie og áður en tókst að gera
honum viðvart hafði ráðagerð hans
farið af stað. Foringi Cheka í
Petrograd var skotinn í höfuðið
fyrir framan aðalstöðvar sínar af
rússnesku foringjaefni, sem komst
undan á vélhjóli. Að kvöldi sama
dags, eftir fund í verksmiðju í
Moskvu, var Lenin skotinn niður af
Dora Kaplan, félaga í Byltinga-
flokki sósíalista. Hann var borinn
alvarlega særður í burtu, og svo
virtist sem hann myndi deyja.
Hve mikinn þátt Reilly átti í
þessu er ekki vitað til fulls. Það er
Ííklegt að hann hafi ekki átt þátt í
skotárásinni á Lenin. En leyniþjón-
usta Breta viðurkenndi að hann
hefði átt þátt í tilræðinu og reyndi
að hylma yfir með honum í bresku
stjórninni. Bolsévikar töldu skot-
árásina alvarlega tilraun til bylt-
ingar og hófu mikla herferð gegn
fyrrum herforingjum og „gagnbylt-
ingarmönnum", handtóku þá og
skutu. Reilly hringdi í Cromie og
ákvað fund með honum daginn eft-
ir á kaffihúsi. Þegar Cromie lét
ekki sjá sig, hélt Reilly til breska
sendiráðsins og kom að því um-
kringdu Rauðum varðliðum. Sam-
kvæmt frétt í The Times var
starfslið sendiráðsins að fá útborg-