Morgunblaðið - 19.10.1983, Blaðsíða 8

48
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 19. OKTÓBER 1983
Um framtíð biskupsembætta í kirkjunni:
Biskupinn í Reykja-
vík - Biskup íslands
Eftir séra Sigurð
Sigurðarson
Ekki tel ég mér fært að gefa
neina tæmandi lýsingu á störfum
biskups íslanus, enda er það ekki
tilgangur minn með þessu riti að
sýna fram á að hann vinni til
launa sinna. Hverjum þeim, sem
vita vill, er fullljóst, að hann hlýt-
ur að vera önnum kafinn maður.
Allir vita, að hann vígir presta og
kirkjur og kemur opinberlega
fram við mörg tækifæri, bæði í
safnaðarsamhengi og í fjölmiðlum
frammi fyrir þjóðinni allri. Hann
sér um framkvæmd prestskosn-
inga og gerir tillögur um setn-
ingar í prestaköll. Hann visiterar
söfnuði landsins einhvern sumar-
part. Biskup á setur í mörgum
nefndum og er þá oft formaður
þeirra. I sumum tilfellum er þessi
nefndaseta ákvörðuð í lögum.
Hann stjórnar öllum störfum á
biskupsskrifstofu, þar sem séð er
um framkvæmd margvíslegra um-
svifa, sem varða kirkjuna alla.
Hann ber ábyrgð á fjármálastjórn
sjóða, sem eftir stofnskrám eru í
vörzlu hans. Stundum er vanda-
málum presta og safnaða skotið til
biskups, og þarf hann þá að fjalla
um þau. Þannig má áfram telja.
Ekki læt ég hér staðar numið
vegna þess, að ekki væri fróðlegt
að tæma listann, heldur vegna
hins, að ég hef ekki tíma, rúm eða
þekkingu til að gera slíkt að svo
stöddu. Það, sem ég ætla að fjalla
um hér á eftir, er staða þessa emb-
ættis gagnvart ríkinu annars veg-
ar og kirkjunni hins vegar.
Biskup og ríkisvald
Islenzk stjórnvöld hafa kosið að
líta á biskup sem fulltrúa kirkj-
unnar í einu og öllu og taka orð
hans sem hið síðasta orð frá kirkj-
unni. Þetta fyrirkomulag er ekk-
ert séríslenzkt fyrirbæri, heldur
hegðar ríkisvald flestra landa sér
á nákvæmlega sama hátt, einnig
þar sem ekki eru þjóðkirkjur. I
þessu telur ríkið sig gera rétt og í
þessu er fólginn styrkur fyrir
kirkjuna víðast hvar, og sýnir
þetta eitt með öðru styrk biskups-
embætta í þeirri heimsskipan,
sem við búum við. Ef litið er á
þetta viðhorf ríkisins til biskupa
frá alveg kirkjulegu sjónarhorni,
er þetta styrkur kirkjunnar allrar,
að því leyti, sem biskupar eru i
lifandi tengslum við söfnuði sína.
Hérlendis liggja ákveðnir hlutir
í augum uppi um viðskipti biskups
við ríkisvaldið, en aðrir virðast
nokkuð á huldu. Árlega gengur
biskup á fund fjárveitinganefndar,
eins og svo margir, og gerir grein
fyrir fjárhagsáætlunum sínum. í
sambandi við veitingar embætta
hefur hann samskipti við ráðu-
neyti á mjög formlegan hátt. Þeg-
ar svo kemur að málefnum eins og
meðferð kirkjueigna eða fram-
gangi kirkjulegrar löggjafar, verð-
ur allt þokublandið um hvort bisk-
up er nokkur valdamaður gagn-
vart ráðuneyti og Alþingi, og
hvort hann er einu sinni tekinn
þar sem marktækur ráðgjafi. Nú
tala ég nokkuð óljóst vegna þess,
að of margt í samskiptum ríkis og
kirkju er óljóst og óskilgreint í
lögum og reglugerðum. Sérstak-
lega tel ég þetta eiga við um allt
það efni, sem varðar eignir og
fjármuni. Slík orð má e.t.v. reyna
að gera léttvæg með einfaldri yfir-
lýsingu einhvers ráðuneytis-
starfsmanns eða starfsmanns
biskupsskrifstofu í þá átt, að þetta
séu óraunhæfar grunsemdir og
hugarórar um þessi mál, allt séu
þetta opinber samskipti sem öllum
geti verið ljós og fari eftir laga-
ákvæðum. Slík yfirlýsing mun þó
ekki breyta þvf, að oft heyrast
menn meta líkurnar á framgangi
kirkjulegra málefna eftir því,
hvernig biskupi og nýjum ráð-
herra verði til vina. Ef að t.d.
prestar eru haldnir hugarórum
um ráðuneytið, er alls ekki útilok-
að, að ráðuneytismenn séu haldnir
hugarórum um kirkjuna. Ýmislegt
bendir til að samskiptin þurfi
skýringa við. Hvað sem þessu líð-
ur, er ljóst, að ríkisvaldið á íslandi
ætlast til þess, að biskup tjái því
sannferðuglega vilja og þörf kirkj-
unnar. Ekki skal tortryggður
heiðarleiki þeirra og góður ásetn-
ingur í þessu efni, þó að dregið sé í
efa, að heildarviðhorfið til kirkj-
umála sé þeim jafn skýrt eins og
t.d. til heilbrigðis- og mennta-
mála.
Málsvari kirkjunnar
Eins og ég sagði hér að framan,
er biskup álitinn málsvari kirkj-
unnar gagnvart rfkisvaldinu, en
það á einnig við um fleira. Þjóð-
„Þjóðkirkjan á við fleiri
öfl að skipta en ríkisvald-
ið. Það geta menn t.d. séð
af ályktunum síðustu
prestastefnu. Þar er m.a.
ályktað um friðarmál,
mannréttindamál og
áfengismál. Allar þessar
ályktanir spretta af því, að
einhverju leyti, að hreyf-
ingar um þessa mála-
flokka hafa leitað stuðn-
ings sérstaklega hjá þjóð-
kirkjunni. Þannig vitna
þessar ályktanir um það,
að þó kirkjan hefði ekkert
nýtt til málanna að leggja,
er hún krafín um sam-
stöðu eða andstöðu við
ótal mörg málefni.“
Síðari grein
Hér á íslandi, sem annars stað-
ar, fer æ meira af tíma biskups í
það, að koma fram fyrir kirkjuna
gagnvart ýmsum borgaralegum
stofnunum og félögum. Enn eykst
það álag, sem embættinu fylgir í
þeim efnum.
Starf biskups inn á
við í kirkjunni
Biskup íslands sinnir að ein-
hverju leyti öllu því, sem ég fyrr
taldi sem hina nauðsynlegu þætti
biskupsþjónustunnar. Eitt af því
er skipulags- og stjórnunarstörf,
sem hafa orðið fyrirferðarmikill
þáttur í starfi hans. Flestir Is-
lendingar gera ráð fyrir því, að
biskup hafi verulegt vald í hinum
innri málum kirkjunnar. Þeir
virðast yfirleitt líta á kirkjuna
sem „hierarkiska" stofnun fremur
en lýðræðislega. Á síðari árum er
oft rætt um nauðsyn á þátttöku
leikmanna í störfum kirkjunnar.
Ekki er alltaf jafn ljóst, hvað
menn eiga við með þessu. Er mein-
ingin sú, að leikmenn þurfi að
standa sig betur i því að bera
Ljósmyndir Mbl. Kristján örn.
Biskupinn yfir íslandi, herra Pétur Sigurgeirsson, við skrifborð sitt á Biskupsstofu.
kirkjan á við fleiri öfl að skipta en
ríkisvaldið. Það geta menn t.d. séð
af ályktunum sfðustu presta-
stefnu. Þar er m.a. ályktað um
friðarmál, mannréttindamál og
áfengismál. Allar þessar ályktanir
spretta af því, að einhverju leyti,
að hreyfingar um þessa mála-
flokka hafa leitað stuðnings sér-
staklega hjá þjóðkirkjunni. Þann-
ig vitna þessar ályktanir um það,
að þó að kirkjan hefði ekkert nýtt
til málanna að leggja, er hún kraf-
in um samstöðu eða andstöðu við
ótal mörg málefni. Þetta er eitt af
einkennum nútímans, og mæðir
þessi tilhneiging ekki sízt á bisk-
upi. Hann á að segja hvað kirkj-
unni finnst, t.þ.a. leiðbeina sam-
vizku fjöldans. Biskupar hafa
brugðist misjafnlega við þessari
kröfu. Sumir hafa svarað af-
dráttarlaust slíkum spurningum,
og hafa þeir hlotið misjafna dóma
fyrir. Aðrir hafa kosið að segja
ekki neitt í hasti, og áður en þeir
hafa svarað, er yfirleitt búið að
stimpla þá afturhaldsseggi og
andstæðinga. Þannig hafa biskup-
ar nútímans búið við nokkurn
þrýsting og þvinganir úr ýmsum
áttum. Þessir erfiðleikar eru hins
vegar augljós afleiðing þess að
tengsl biskups og safnaðar eru
ekki nógu náin. Þá kynni einhver
að spyrja sem svo, hvort þau þurfi
að vera náin, þar sem hver söfnuð-
ur hefur sinn prest, og hann á að
geta tjáð biskupi hvað söfnuður-
inn er að hugsa. Það má líka með
sanni segja, að biskup hafi varla
nokkuð að segja söfnuðinum og
um söfnuðinn, sem presturinn
ekki veit. Sá megin munur er á
afstöðu biskups og prests í söfnuð-
inum, að biskupinn er ekki
skriftafaðir og sálusorgari safn-
aðarmanna. Hann getur því sagt
margt, sem presturinn getur
ógjarnan sagt. Hann getur áminnt
án þess að særa og án þess að
mönnum finnist hann vera að
snerta þeirra einna sár. Biskup er
því færari um að tala af spá-
mannlegum krafti til kirkju sinn-
ar og um hana en aðeins ef honum
er raunveruleiki safnaðarlífsins
nógu ljós.
stóla, halda skemmtikvöld og
byggja kirkjur, eða er átt við, að
þeir þurfi að axla meiri ábyrgð og
eiga fullgilda aðild að ákvörðun-
um innan safnaða og kirkjunnar
allrar? í kirkjuskipan okkar er
gert ráð fyrir því, að söfnuðir axli
slíka ábyrgð, og má í því sambandi
minna á hið mikla vald safnaðar-
funda. Hins vegar bregður svo við,
að fólk sækir þessa fundi ekki að
neinu verulegu leyti og hafnar
þannig þátttökunni í ákvörðunum
um framtíð safnaðarins og verk-
efni. Útkoman verður sú, að fá-
mennum hópur, með prestinn í
broddi fylkingar, ræður öllu og
gerir flest af því, sem gert er.
Þannig geta prestar orðið eins
konar einræðisherrar í söfnuðun-
um, án þess að hafa nokkurn tím-
ann eftir því óskað. Slíkt hlýtur að
flokkast undir stjórnunarleg mis-
tök, ef ekki má skýra það út með
því, að misræmi sé á milli laga-
ramma safnaðarstarfsins og hins
raunverulega kirkjuskilnings
fólksins. Þessi mistök eða mis-
skilningur virðist mér að gangi
svo upp í gegnum kirkjuskipanina
alla.
I kirkjustjórn sinni hefur bisk-
up Islands stofnanir sér við hlið til
ráðuneytis og samráðs. Þessar
stofnanir eru prestastefna, kirkju-
þing og kirkjuráð. Biskup kveður
saman prestastefnu og stýrir
henni, hann er forseti kirkjuþings
og formaður kirkjuráðs. Þannig
stýrir hann öllum þessum sam-
kundum sjálfur, en hann gerir
fleira. Með nánasta starfsliði sínu
undirbýr hans alla þessa fundi og
ákvarðar sjálfur að mestu leyti
dagskrá þeirra. Engin þessara
stofnana hefur neina sjálfstæða
stöðu gagnvart biskupi, ekkert
eigið fjármagn eða starfslið. Þetta
felur í sér, að ekki stjórnar biskup
einungis fundum þessara stofn-
ana, heldur hefur hann og á valdi
sínu öll þeirra gögn og gæði. Hann
ræður því nánast, hvað kemur upp
á borð þessara funda. I ljósi þessa
má álykta sem svo, að hann geti
ráðið því að verulegu leyti, hvað út
úr þessum fundahöldum kemur.
Varla er hægt að hugsa sér hægari
aðstöðu til að ráðskast með þessar
lýðræðislega uppsettu samkundur.
Ekki er ég að segja að biskupar
hafi yfirleitt gert það, en aldrei
hefur verið búist við því að út
kæmi bróðurlegt (kollegial) sam-
ráð tveggja aðila, þar sem annar
hefur allt ráð hins í hendi sér. fs-
lenzkir biskupar eru eflaust ekki
haldnir neinni einræðiskennd, en
þeir búa við skipulag, sem upphef-
ur þá yfir kirkjuna, þannig að ekki
er gert ráð fyrir að þeir mæti
nokkurn tíma jafningja sínum
innan kirkjunnar. Þá er líka alveg
sama hversu elskuverðar og vand-
aðar manneskjur þeir eru, hver
um sig, að þeim er þrýst til eins
konar alræðisstöðu. Þetta skipu-
lag og tiltöluleg einangrun ís-
lenzku þjóðkirkjunnar verður til
þess að gera biskup Islands að eins
konar páfa, í þeirri merkingu, sem
sá titill hlaut á ákveðnu skeiði
miðalda, og mótmælendur mót-
mæltu á siðaskiptatímanum. Af
þessum fullyrðingum mínum er
ljóst, að ég álít embætti biskups
statt í nokkurs konar kreppu.
Slíkt valdaembætti hlýtur að
verka jafnmikið til sundrungar og
flótta og það nokkurn tímann get-
ur verkað til einingar.
Hér er rétt að ítreka það, að
biskup hefir ekki vald á öllu, sem
kirkjuna varðar. Ráðuneyti og Al-
þingi taka þátt í kirkjustjórninni
við okkar aðstæður. Oft vekur það
gremju kirkjunnar manna, hve
áhrifalítill biskup virðist vera
gagnvart þessum aðilum, eins og
t.d. í kjaramálum presta, fjár-
hagsgrundvelli safnaða og réttind-
um til kirkjueigna. Fróðlegt væri
að vita, hvað mikið af því áhrifa-
leysi stafar hreint og beint af
tímaskorti biskups. Virðist mér
raunar að allt of margt afdrifaríkt
gerist í kirkjunni án þess að bisk-
up viti nokkurn tímann um og án
þess að hann taki þátt i að móta
þar nokkra stefnu. Fer nú að blasa
við, að það er ekki öfundsverð
staða að vera biskup Islands. I þvi
felst að hafa mikið vald í stefnu-
mótun stofnunar, sem nær yfir
allt landið, og vera sífellt krafinn
um frumkvæði á því sviði án þess
að búa yfir öllu því sem til þarf til
að veita næga forystu. I því felst
einnig að þurfa að sækja undir
ríkisvaldið fjölmarga hluti, án
þess að staðan gagnvart þvi sé
nógu skýr. Þetta hvort tveggja
krefst nákvæmrar yfirsýnar yfir
allan hinn flókna raunveruleika
stofnunarinnar. Vandséð er,
hvernig biskup á að afla sér þess-
arar yfirsýnar, þar sem starfstími
hans er nánast fullsettur tíma-
frekum opinberum embættisstörf-
um, sem eru lögboðin og svo dag-
legri afgreiðslu hinna sundurleit-
ustu viðfangsefna, sem bisk-
upsskrifstofan verður að láta sig
varða. Þarna er því ofhlaðið emb-
ætti, sem er í hættu með að slitna
úr tengslum við kirkjuna og
raunveruleika safnaðarlífsins.
Hvernig á að breyta
til bóta?
Ef við veltum því fyrir okkur,
hvernig megi bæta og endurreisa
biskupsþjónustu í þjóðkirkjunni,