Morgunblaðið - 19.10.1983, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 19. OKTÓBER 1983
49
Biskupar íslands frá 1800, en málverk af þeim öllum prýða skrifstofu biskups íslands. Frá vinstri: Geir Vídalín 1801—1823, Steingrímur Jónsson 1824—1845; Helgi Thordersen 1846—1866, Pétur
Pétursson 1866—1889, Hallgrímur Sveinsson 1889—1908, Þórhallur Bjarnason 1908—1916, Jón Helgason 1917—1938, Sigurgeir Sigurðsson 1939—1953, Asmundur Guðmundsson 1954—1959,
Sigurbjörn Einarsson 1959—1981, en enn hefur ekki verið máluð mynd af núverandi biskupi íslands, herra Pétri Sigurgeirssyni.
þá má eflaust láta sér detta margt
í hug, sem bæta má í aðstöðu bisk-
ups án þess að verulegar breyt-
ingar séu gerðar á embætti hans.
Til dæmis er hægt að létta af hon-
um miklu vinnuálagi með auknu
starfsliði. Ég er þeirrar skoðunar,
að til þess að biskupsþjónustan í
landinu verði virkari þurfi að
brjóta upp núverandi fyrirkomu-
lag með tvennum hætti. í fyrsta
lagi þarf að skýra og ákvarða bet-
ur stöðu kirkjunnar allrar gagn-
vart ríkisvaldinu, svo að þau sam-
skipti verði ekki með því móti, að
spila þurfi þau eftir eyranu frá
degi til dags. í þessu efni hefur
þegar verið hafizt handa. Nefnd
starfar nú að endurskoðun kirkju-
legrar löggjafar á íslandi og önn-
ur nefnd starfar að því að rann-
saka hverjar kirkjueignir séu. Enn
má nefna, að á vegum ráðu-
neytisins starfar nú nefnd, sem
rannsakar starfskjör presta, en
það er mál, sem varðar alla söfn-
uði, að prestar valdi fjárhagslega
þeirri þjónustu, sem þeir eru sett-
ir til.
í öðru lagi þarf að endurskipu-
leggja alla biskupsþjónustuna inn
á við i kirkjunni og færa hana í
nánari tengsl við söfnuðina. Þetta
krefst skiptingar biskupsdæmis-
ins.
Mikið hefur verið rætt og lengi
um skiptingu biskupsdæmisins.
Áður minnti ég á hvernig hug-
myndin um endurreisn stólanna lá
að baki, er stofnað var til embætta
vígslubiskupa. Kirkjuþing hefur
tvisvar samþykkt frumvarp um
skiptingu biskupsdæmisins í
þrennt. Kirkjumálaráðherra hefur
lagt fram frumvarp um tvo bisk-
upa. Biskup og kirkjuráð hafa gert
það í málinu sem þeir hafa séð
ástæðu til, en samt hefur þetta
dagað uppi. Rökin fyrir þessari
skiptingu hafa einfaldlega verið
þau, að bæta þyrfti biskupsþjón-
ustuna og efla starf biskupa í
kirkjunni. Gagnrök hafa verið
borin fram, og virðast þau hafa
dugað til að sannfæra þá, sem
taka eiga lokaákvörðun í þessu
máli. Ætla ég nú að drepa stutt-
lega á þessi gagnrök. Það geri ég
vegna þess að þau snúast um
kjarna málsins, eins og vera ber í
málefnalegum umræðum.
Kostnaður
Því hefur verið haldið fram, að
skiptingu biskupsdæmisins fylgdi
óheyrilegur kostnaðarauki, og að
þeim peningum væri betur varið
öðru vísi í þágu kirkju og kristni í
landinu. Ekki hef ég séð neinar
raunhæfar kostnaðaráætlanir
þessu til stuðnings. Ekki er raun-
hæft að margfalda með þremur
þann kostnað, sem tengist emb-
ætti biskups Islands nú, því að
skipting biskupsdæmisins felur
ekki í sér að stofna eigi þrjár þjóð-
kirkjur á ísiandi. Ýmsar stofnanir
kirkjunnar yrðu óskiptar eftir
sem áður, og sitthvað af því, sem
nú er unnið á vegum biskups, yrði
ekki gert á þremur stöðum í senn.
Ekki verður því þó neitað, að ein-
hvem kostnað hefur skiptingin í
för með sér. Þeir, sem skipting-
unni eru fylgjandi, telja, að þess-
um fjármunum yrði vel varið, og
að þeir kæmu ekki að meira gagni
öðru vísi fyrir kirkju og kristni.
Hið sama gildir þvi um þennan
kostnað og um allan tilkostnað
einstaklinga og samfélags, að það
verður að meta í samhengi við það
hvers menn vænta í aðra hönd.
Óheppileg dreifing
valda og áhrifa
Stundum er því haldið fram, að
nær væri að styrkja einn biskup
til aukinna áhrifa en að hafa þrjá,
sem skipta með sér þessum áhrif-
um. Þetta kemur til af þeim al-
genga misskilningi, að vald-
dreifing sé háð því lögmáli, að það
minnki, sem af er tekið. Þá hugsa
menn sem svo, að vald innan
stofnunar eða skipulagsheildar sé
einhver ákveðin stærð, sem þá sé
til skiptanna ef valddreifing á sér
stað. Rannsóknir félagsfræðinga
benda til þess, að þessu sé ekki
svona varið, og að afleiðingar
valddreifingar geti einfaldlega
orðið til þess, að aukið vald og
áhrif verði til innan stofnunarinn-
ar. Öll styrkist hún þá við þetta.
Hugmyndir um skiptingu bisk-
upsdæmisins byggjast einmitt á
því, að með því móti muni kirkjan
í heild verða sterkari og samein-
aðri. Bætt biskupsþjónusta muni
leiða til sterkari safnaða, en í
þeim liggur grundvöllur alls
áhrifamáttar kirkjunnar. Liggur
það ekki í augum uppi, að áhrif
biskupa standa ínokkru hlutfalli
við styrkleika safnaðanna? Einnig
má ætla, að út á við hefði niður-
staðan af samráði þriggja mynd-
ugra biskupa meira vægi en skoð-
un eins.
Hér má raunar skjóta því inn í,
að í guðfræðinni er sú skoðun á
undanhaldi, að einn biskup, einn
og sér, geti ráðið úrslitum um
margt. Við tökum eftir því, að æ
oftar er páfinn nefndur biskupinn
í Róm. Að baki því býr sú hugsun,
að hann sé ekki yfir aðra biskupa
hafinn og að hann þurfi á samráði
þeirra að halda. Hann er þeim þá
fremri í því einu, að vera settur til
að skipa forsæti þeirra í kærleika,
einingarinnar vegna.
Sögurómantík
Algengt er, að við fyrstu sýn
virðist mönnum áformin um
endurreisn biskupsstólanna fela í
sér sögurómantík eða fortíðar-
dýrkun. Mikið hefur verið rætt um
endurreisn á biskupssetrunum
fornu, Skálholti og Hólum, og hef-
ur þegar verið hafizt handa um
hana. í upphafi tengdist þetta
starf hugmyndum um endurreisn
biskupsstólanna og gerir það enn í
hugum flestra. Þó hefur það viljað
brenna við í seinni tíð, að menn
tali um endurreisn í Skálholti eða
á Hólum án þess að víkja nokkuð
að skiptingu biskupsdæmisins. Að
hafa í frammi einhver endurreisn-
arumsvif á þessum stöðum, stað-
anna vegna, getur auðvitað kallast
söguleg rómantík eða þá rækt við
liðna tíð. Slík umsvif eiga sér
takmörk, eins og t.d. sézt af því,
hve tómt mál það virðist að tala
um einhverja frekari endurreisn
Þingvalla en orðin er, síðan að
ákveðið var að flytja Alþingi ekki
þangað. Þeir eru margir sögustað-
irnir á íslandi, og hægur vandi er
að finna einhvern fornhelgan stað
fyir hvert svið þjóðlífsins. Menn
geta jafnvel látið endurreisn bisk-
upssetranna fornu snúast um ann-
að en kirkjuleg efni. A.m.k. hef ég
heyrt talað um viðgang bænda-
skólans á Hólum, sem ómissandi
þátt í endurreisn Hólastaðar.
Fólk ætti að gera sér fulla grein
fyrir því, að þó að umræður um
skiptingu biskupsdæmisins hafi
tengst umræðum um endurreisn á
biskupssetrunum fornu, þá er
þetta tvennt ekki sami hluturinn.
Skipting biskupsdæmisins og end-
urreisn biskupsembættanna að
norðan og sunnan felur í sér veru-
lega skipulagsbreytingu í kirkj-
unni. Um þessa breytingu er beðið
vegna þarfa kirkjunnar í nútíð og
í framtíð. Sú umræða sprettur af
því, að horft er fram og mið tekið
af nútíma breytingum. Þannig er
ómögulegt að halda því fram, að
hugmyndir um skiptingu bisk-
upsdæmisins séu sprottnar af
sögulegri rómantík eða fortíðar-
dýrkun.
Of smá biskupsdæmi
Til eru þeir, sem óttast, að með
þrískiptingu biskupsdæmisins
yrðu biskupsdæmin of iitlar ein-
ingar og vanmegnug um flest.
Minni ég í því sambandi á það,
sem fyrr er sagt, að í þessari
skiptingu fælist ekki að stofnaðar
yrðu þrjár þjóðkirkjur. Raunar er
augljóst og æskilegt, að þrír bisk-
upar hefðu náið samband og sam-
starf. Einnig má benda á, að þau
biskupsdæmi i heiminum, sem
sterkust eru talin frá kirkjulegu
sjónarmiði, eru ekki ávallt þau
auðugustu eða stærstu. Athyglis-
vert er að lesa það, sem hinn
kunni guðfræðingur Lesslie New-
bigin hefur um stærð biskups-
dæma að segja. Sjálfur var hann
alinn upp í kalvínskri kirkju, þar
sem engir biskupar voru til. Þegar
mótmælendakirkjurnar á Suður-
Indlandi sameinuðust, varð þessi
sami maður að sætta sg við, að
biskupsembætti væri tekið upp í
kirkju hans, og sjálfur varð hann
biskup. Stríddi þetta mjög gegn
hefð þeirrar kirkjudeildar sem
hann tilheyrði, og gegn hans eigin
sannfæringu í fyrstu. Eftir mikla
athugun og umhugsun komst
Newbigin að þeirri niðurstöðu, að
biskupsþjónustan væri nær ómiss-
andi í kristnum söfnuði. Fyrst
þjónaði hann biskupsdæmi, þar
sem 80 prestar þjónuðu. Taldi
hann það fyllilega nóg verkefni.
Seinna urðu prestarnir 120 og
fannst honum verkefnið þá orðið
ofvaxið einum biskupi. Telur
hann, að 100 prestar í einu bisk-
upsdæmi séu alveg hámark.
til samanburðar má geta þess,
að prestar á Islandi eru nú rúm-
lega 120 og söfnuðir á fjórða
hundrað. Horfurnar eru þær að
prestum hlýtur að fjölga á næstu
áratugum. Fjöldi safnaða verður
líklega svipaður í náinni framtíð.
Þó að til séu söfnuðir, sem vegna
mannfæðar virðast munu leggjast
niður, þá eru aðrir, sem vegna
mannfjölda hljóta að skiptast, og
enn er ekki lokið þeirri byggða-
þróun, sem leitt hefur til mikillar
nýrrar þéttbýlismyndunar á Is-
landi. Sums staðar hefur biskup-
um verið fjölgað, til þess að gera
þjónustu þeirra markvissari. Oft
gagnrýna menn, hversu risastór
og þess vegna sundurlaus mörg
biskupsdæmi í Evrópu eru. Þrjú
biskupsdæmi á Islandi yrðu ekki
minnstu biskupsdæmi í veröld-
inni. Auðvelt er að vitna til kunn-
ugra manna, sem halda því fram,
að ekki sé æskilegt að biskups-
dæmi séu stór, og tel ég mig að
nokkru leyti hafa sýnt fram á það
hér að framan.
Lokaorð
Þeir, sem lesið hafa þessa grein
mína, sjá að í fyrri hlutanum setti
ég fram almennar hugmyndir um
það í hverju biskupsþjónusta ætti
að vera fólgin. I síðari hlutanum
reyndi ég að lýsa ákveðnum þátt-
um þeirrar biskupsþjónustu, sem
við búum við í íslenzku Þjóðkirkj-
unni og hvernig mætti bæta hana.
Niðurstaða mín er sú, að skipt-
ing biskupsdæmisins og nánari af-
mörkun samskiptanna við ríkið
séu lykilatriðin. Hið síðarnefnda
virðist vera í nokkurri endurskoð-
un, og meðan svo er tel ég ástæðu-
laust að setja fram beinar tillögur
um það efni. Hið fyrrnefnda,
skipting biskupsdæmisins, tel ég
að hafi ekki minni þýðingu fyrir
kirkjuna og þjóðina alla. Endur-
skoðun biskupsdæma Þjóðkirkj-
unnar hefur staðið lengi með þeim
mótsagnakenndu afleiðingum, að
bæði kirkjuþing og kirkjumála-
ráðuneyti hafi lagt til skiptingu
biskupsdæmisins, án þess að
nokkuð hafi gerst. Legg ég til, að
frumvarp kirkjuþings um þrí-
skiptingu biskupsdæmisins verði
hið fyrsta tekið til umfjöllunar á
Alþingi. Þar býst ég við að það
verði farsællega afgreitt. Þeir sem
vilja frmgang kirkju og kristni,
sjá við athugun, að þessi skipting
biskupsdæmisins er í senn raun-
hæfasta og ódýrasta skipulags-
breytingin, sem í einu vetfangi er
hægt að gera til að stuðla verulega
að því að kirkjan haldi fótfestu í
nútíma þjóðfélagi íslendinga.
Eitt vil ég svo taka fram að lok-
um. I þessum orðum hef ég auðvit-
að ekki drepið á allt sem hægt er
að segja um biskupsembætti, og
margt er ósagt, sem þörf er um að
tala. Eitt atriði, sem ég hef nokk-
uð gengið fram hjá, er spurningin
um áhrifavald biskupa. Vegna
þeirra, sem sakna þess vil ég segja
þetta. Ég hef háar hugmyndir um
áhrifavald biskupa, eins og sögu-
leg þróun embættisins allt frá
dögum postulanna gefur manni
tilefni tiL Vald biskupa í framtíð-
inni, eins og oftast í fortíðinni, á
að vera í sem ljósustu samhengi
við helga þjónustu þeirra og henni
samboðið. Svo áhrifamiklir vil ég
að biskupar séu á Islandi, að eng-
um blandist hugur um, að þeir séu
meðal hinna fyrstu, sem íslenzku
safnaðarfólki koma í hug, er það
les orðin í 17. versi 13. kaflans í
Hebrabréfinu, þar sem segir:
„Hlýðið leiðtogum yðar, og verið
þeim eftirlátir, því að þeir vaka
yfir sálum yðar, eins og þeir sem
reikning eiga að lúka fyrir þær.“
Sigurður Sigurðarson