Morgunblaðið - 18.02.1984, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. FEBRÚAR 1984
Fræðsluþættir frá Geðhjálp:
Sponna er eðlileg
og nýtileg
Kvíði og spenna eru jafn
eðlileg og hungur og
þorsti. Það er nauðsyn-
legt að finna kvíða til þess að
undirbúa/ aðvara okkur, svo við
getum forðast eða leyst — kom-
ist yfir, unnið aðstæður sem geta
orðið okkur hættulegar. Einnig
getur spenna verið örvandi/-
skemmtileg uppspretta. Fólk
sækir t.d. keppnisleiki, spenn-
andi/hættulegar útiíþróttir
(rallýakstur, fjallaklifur) og
horfir á hryllingsmyndir til þess
að upplifa þessa tegund spennu.
Upphaflega eru kvíði og
spenna aðferðir okkar til sjálfs-
varnar, þegar við stöndum and-
spænis ógnun við öryggi okkar,
heilbrigði, hamingju og sjálfs-
virðingu — ógnun eins og sjúk-
dómum, slysum, ofbeldi, fjár-
hagsörðugleikum, erfiðleikum í
vinnunni, vanda í samskiptum
fjölskyldunnar.
Við hyggjum alltaf ranglega
að slíkir erfiðleikar og spenna sé
eitthvað nýtt. Sannleikurinn er
að við lifum í dag undir stöðugu
álagi af harðri samkeppni, efna-
hagslegu óöryggi og möguleikan-
um á kjarnorkustyrjöld. En við
verðum að muna að forfeður
okkar horfðust í augu við jafn-
mikla erfiðleika, — þótt annars
eðlis væru, svo sem sjúkdóma,
hungur, yfirgang/ráð annarra
þjóða, og einnig heimsstyrjaldir.
Þrátt fyrir það er mikill mis-
munur. Lífið nú á dögum er
flóknara. Margar andstæðar
kröfur eru gerðar til okkar.
Gömlu vinnuaðferðirnar sem
gengu í erfðir frá föður til sonar
áður fyrr eru nú úr sögunni á
tímum háþróaðrar tækni, þar
sem aðstæður eru stöðugt að
breytast.
Oft verðum við að finna lausn-
ina á einu augnabliki. Það sem
er eðlilegt viðbragð á heimili,
getur talist óeðlilegt í skóla eða
á vinnustað. Það sem passar ein-
um félagsskap (þar sem við er-
um) getur verið gagnrýnt eða
hafnað í öðrum. Við erum í sömu
aðdstöðu og ferðamaður, sem
lendir allt í einu á annarri plán-
etu, og hefur ekki minnstu
hugmynd um hvernig hann á að
haga sér, hvernig kerfið vinnur,
og engan til að gefa góðar upp-
lýsingar.
Allir standa andspænis erfið-
leikum — þess vegna hafa allir
reynslu af spennu. En þó eru
tímabii þar sem kvíði og spenna
koma án nokkurrar sýnilegrar
ástæðu. Ástæðan getur verið
langvarandi vinnuálag eða erfið-
leikar séu yfirstignir, og ein-
staklingurinn þreyttur og ör-
magna og geti þess vegna ekki
hugsað skýrt né stjórnað tilfinn-
ingum sínum. Stundum koma
fyrir árekstrar á milli uppeldis
og aðstæðna, — t.d. boðorðið „þú
skalt ekk stela" — og þess raun-
veruleika að svíkja undan skatti.
Oft veldur eitthvert atvik í fyrri
reynslu spennu eða kvíða. Það
getur haft mikil áhrif á þann
sem fyrir því varð, þótt aðrir
tækju ekki eftir því. T.d. þeir
sem lifðu kreppuna verða mjög
kvíðnir er saman dregur og at-
vinna minnkar.
Yfirleitt hefur manneskjan
hæfni' ti! að sigrast á tilfinn-
ingalegum erfiðleikum og krepp-
um, og rétta úr kútnum að þeim
loknum.
Það er mikilvægt að gera sér
grein fyrir því að þó kvíði og
spenna séu óþægilegar tilfinn-
ingar, þá eru þær eðlilegar og við
þurfum ekki að hafa langtíma
áhyggjur á þeim. Samt sem áður
virðist líf sumra einstaklinga
vera löng röð af litlum og stórum
kreppum/áföllum. Þar getum við
séð einkenni langvarandi og
djúpstæðs kvíða. Við þurfum að-
eins að vera á verði þegar til-
finningaleg útrás spænnu og
kvíða skeður oft, ýtir okkur út af
spori daglegrar hegðunar, og
varir lengi.
Hvernig veistu hvað er að ske?
Hér eru nokkrar spurningar um
þau einkenni er fram geta kom-
ið. Ef mörg atriði á þessum lista
eru orðin vani í þínu daglega lífi,
þá táknar það ógæfu. En það
krefst þess að eitthvað upp-
byggjandi sé gert til að leysa
vandann.
Gera minniháttar vandamál
eða ágreiningur þig ófæran um
að taka ákvarðanir?
Átt þú í erfiðleikum með að
umgangast fólk, eða á fólk í
erfiðleikum með að umgangast
þig?
Eru smáatriði hins daglega lífs
hætt að gleðja þig?
Getur þú ekki hætt að hugsa
um kvíðann?
Ertu hrædd(ur) við fólk eða
kringumstæður sem þú óttað-
ist ekki áður?
Ertu tortryggin(n) við vini
þína eða fólk yfirleitt?
Hefur þú tilfinningu af að vera
fastur í daglegu lífsmunstri?
Finnst þér hæfileikar þínir
ónýttir, þjáist þú af efasemd-
um um sjálfa(n) þig?
Ef svarið er „já“ við flestum
spurningunum, þá hefurðu ýmsa
Gleyma sér við að horfa á
kvikmynd, lesa góða gók, eða
eitthvert áhugamál eða smáferð
til að breyta um umhverfi. Að
„bíða og þjást" er einungis refs-
ing á þig, og er engin lausn á
vandamálum. Það er fullkom-
lega raunhæft og heilbrigt að
flýja af hólmi svo lengi sem það
tekur að ná áttum. En vertu
viðbúinn því að koma aftur og
takast á við vandamálin, þegar
þú ert búinn að jafna þig. Og þú
og aðrir sem hlut eiga að máli
eru í betra ástandi til að leysa
þau.
3. Leita útrásar í vinnu
Ef þér finnst reiði vera stór
þáttur í hegðan þinni, mundu að
þótt reiði gefi þér tímabundna
tilkennd (?) af réttsýni, eða jafn-
vel valdi, þá endar þú með þá
tilfinningu að vera bjánalegur
og leiður. Ef þig langar til að
hella þér yfir einhvern sem hef-
ur ert þig, reyndu að halda aftur
af þér um tíma. Láttu það bíða
þangað til á morgun. Þangað til
skaltu nota þennan innibyrgða
kraft til einhvers uppbyggjandi.
Drífðu þig í líkamlegt erfiði eins
og garðvinnu, hreinsa bílskúrinn
eða húsið, gerðu við það sem er
bilað, eða farðu þá á skauta eða í
langan góðan göngutúr eða
að það sem eftir er er alls ekki
eins hræðilegt og þú hélst, og þér
vinnst þetta mun betur.
Ef þér finnst öll verkefnin svo
mikilvæg að ekki sé hægt að
leggja neitt þeirra til hliðar,
endurskoðaðu afstöðu þína, ertu
viss um að þú ofmetir ekki mik-
ilvægi þess sem þú gerir — þ.e.
eigið vinnuálag.
7. Forðastu ofur
metnaðarstöðuna
Til eru þeir sem vænta of mik-
ils af sjálfum sér, og eru í sífellu
með áhyggjur, kvíða vegna þess
að þeir ná ekki eins miklu og
þeir ætluðu. Þeir leita fullkomn-
unar í öllu. Þessi hugmynd er
mjög heillandi en býður heim
óhöppum. Enginn er fullkominn.
Þú skalt ákveða hvaða hluti þú
gerir vel, og leggðu síðan orkuna
í að vinna þá. Það eru sennilega
hlutir sem þú hefur ángæju af,
og gefa þér þannig mesta gleði.
Þá koma þeir hlutir sem þú gerir
ekki eins vel. Gerðu þá eins vel
og þú getur, ekki áfellast sjálfan
þig þótt þú getir ekki náð því
ómögulega.
8. Gættu þín á gagnrýni
Sumir krefjast of mikils af
öðrum og eru vonsviknir ef hinn
aðilinn mætir ekki kröfunum.
„Hinn“ getur verið maki, eða
Hvernig á að bregð-
ast við spennu
válkosti. Til að byrja með eru
nokkrir einfaldir nothæfir/-
notadrjúgir uppbyggjandi hlutir
sem þú getur gert fyrir þig.
Þetta eru jákvæðar aðgerðir og
aðgerð er eðlislægt viðbragð við
ógnun (af hvaða toga sem er).
Frumstæð viðbrögð, s.s. flótti og
bardagi, geta tæplega bjargað
okkur í nútímanum. Stefnulaus
viðbrögð eins og t.d. að ganga
um gólf hjálpa aðeins óbeint sem
slökun á spennu, sem hjálpar
einstaklingnum að ná jafnvægi
svo hann geti ákveðið hvað á að
gera næst — hvað nauðsynlegt
sé að gera.
Mun gagnlegra er að fram-
kvæma það sem hjálpar til við
lausn vandamálsins.
Hlutir sem þú getur
gert þegar spenna
er fyrir hendi
Hér eru fáein einföld hentug
ráð sem geta hjálpað þér. En
mundu að árangurinn kemur
ekki í ljós ef þau eru notuð með
hangandi hendi. Árangurinn
kemur heldur ekki við að lesa
þau yfir og alls ekki án fyrir-
hafnar. Það krefst úthalds, festu
og tíma. En áranguri nn verður í
hlutfalli við það sem þú gérir,
hvað sem um er að ræða, spennu,
reiði sem kemur öðru hverju en
það þekkja flestir, eða ef erfið-
leikarnir vara lengur og eru allt-
af til staðar.
1. Talaðu um það
Þegar eitthvað angrar þig, tal-
aðu út um það. Ekki loka það
ipni. Segðu einhverjum sem þú
treystir vel, t.d. maka, foreldr-
um, góðum vini, presti, kennara
þínum. Að tala út um hlutina
léttir á spennu, hjálpar þér til að
sjá áhyggjuefnið í skýrara ljósi
þannig að þú sérð hvað hægt er
að gera í málinu.
2. Flýja af hólmi
Stundum þegar hlutirnir
ganga illa er gagnlegt að flýja af
hólmi um stundarsakir fra sárs-
aukanum sem vandinn skapar.
hlaupa dálítið. Að vinna reiðina
á þann hátt úr líkamanum og
bæla tilfinningarnar í einn eða
tvo daga, gerir þig hæfan til að
bregðast við vandamálinu.
4. Láttu undan af og til
Ef þú lendir oft í deilum og ert
þrjóskur og ögrandi, hafðu í
huga að það er hegðunarein-
kenni reiðra barna. Vertu ákveð-
inn í því sem þú veist að er rétt,
en á rólegan hátt, og gefðu þeirri
hugsun tækifæri að þú getir haft
á röngu að standa. Og jafnvel þó
þitt sjónarmið sé hárrétt, þá er
það oft þægilegra að gefa eftir
öðru hvoru. Ef þú gefur eftir þá
gerir hinn það venjulega líka. Ef
þú leysir málin þannig verður
árangurinn slökun á spennu, og
sú ánægja að leysa vandann á
þroskaðan hátt.
5. Gera eitthvað fyrir aðra
Ef þú hefur stöðugar áhyggjur
af þér, gerðu þá eitthvað fyrir
aðra, það tekur kraftinn úr þín-
um eigin áhyggjum og — gefur
þér tilfinningu af að hafa gert
góðverk —.
6. Gerðu eitt í einu
Fyrir „stressað" fólk er venju-
legt vinnuálag oft óþolandi.
Byrðin af vinnunni er svo þung
að það er erfitt að gera nokkuð
— jafnvel það sem verður að
gera. Þegar þetta skeður, hafðu
hugfast að það er tímabundið
ástand og þú getur unnið úr því.
Öruggasta leiðin er að taka
nokkur brýnustu verkefnin og
vinna þau af krafti, eitt í einu og
leggja hin til hliðar í bili. Þegar
þessum verkum er lokið þá sérðu
barn sem verið er að „þrýsta" í
ákveðið mynstur, e.t.v. endur-
skapa til að geðjast okkur.
Mundu að hver einstaklingur
hefur sína kosti og galla, eigin
gildi og rétt til að þroskast sem
sjálfstæður einstaklingur. Þeir
sem verða fyrir vonbrigðum
vegna galla aðstandenda sinna
— raunverulegra eða ímyndaðra
— eru í raun ósáttir við eigin
takmarkanir. í stað gagnrýninn-
ar, reyndu að finna góðu hlutina
í persónuleikanum og hjálpaðu
til við að þroska þá, það gleður
báða og gefur þér betri innsýn í
sjálfan þig.
9. Slakaðu á samkeppninni
Undir tilfinningalegu álagi
bregst fólk oft við með að flýta
sér — verða fyrstur — jafnvel að
ná næsta götuljósi á undan hin-
um. Ef nægilega margir haga sér
svona, verður allt að kapphlaupi
þar sem einhver liggur særður,
líkamlega í umferðinni, eða til-
finningalega eða andlega í við-
leitninni til að lifa ánægjulegu
lífi. Það er óþarfi. Samkeppni er
smitandi, en það er samvinna
líka. Ef þú slakar á samkeppn-
inni, verða hlutirnir auðveldari
fyrir þig, ef þú ert ekki lengur
ógnun við hann, þá ógnar hann
þér ekki.
10. Vertu til taks
Mörg okkar hafa á tilfinning-
unni að vera skilin „útundan",
lítilsvirt, vanrækt eða hafnað.
Oftast er þetta aðeins ímynd-
un, í raun og veru er það aðeins
spurning um að stíga fyrsta
skrefið og það er á okkar valdi.
Það erum oftar við sjálf sem
vanmetum okkur en hinir. í stað
þess að draga sig í hlé og ein-
angrast, er mun heillavænlegra
og raunhæfara að halda áfram
að vera til taks — að taka frum-
kvæðið og ýta sér fram við hvert
tækifæri er líka líkleg lausn og
að draga sig í hlé. Það er oft
misskilið og leiðir af sér raun-
verulega höfnun. Það er til
meðalvegur — reyndu hann.
11. Skipuleggðu frítímann
Margir vinna svo mikið að þeir
gefa sér lítinn frítíma. Frístund-
irnar eru undirstaða góðrar lík-
amlegrar og andlegrar heilsu.
Það er of erfitt að taka sér tíma
til hressingar — fyrir sig.
Fyrir þá, sem eiga í erfiðleik-
um með að gera þetta að vana, er
skynsamlegt að gera áætlun um
ákveðinn tíma fyrir tómstundir.
Það er æskilegt fyrir alla að eiga
sér áhugamál, sem tekur hug
manns um stundir.
Hugmyndafræöi
Geöheilbrigöi?
Grundvöllur þessara ráðlegg-
inga er einföld hugmyndafræði.
Góð geðheilbrigði er byggð á
trúnni á okkur sjálf, á aðra, trú
á hæfileika hvers annars til að
vaxa og þroskast, trúnni á vilja
og getu manna til að leysa
vandamál sín sameiginlega,
trúnni á mannkynið.
Ef þú ert í vanda, leitaðu aðstoðar
Oft er ytra álag, t.d. fjárhags-
örðugleikar, vandræði á vinnu-
stað, erfiðleikar í samskiptum
við börn eða foreldra eða hjóna-
bandserfiðleikar, orsök tilfinn-
ingalegra erfiðleika/vandamála.
En jafn oft eru það langvar-
andi venjur og viðhorf sem valda
árekstrum.
Þessi samþættu öfl ytra og
innra með manni margfalda
hvert annað oft á tíðum — á
verri veg — oft fljótt. Undir
þeim kringumstæðum þurfum
við öll — hver sem er — meira
en þessi einföldu atriði.
Það gæti verð gagnlegt að
leita ráðgjafa- eða göngudeildar-
þjónustu. Slíka þjónustu er t.d.
hægt að fá á Heilsuverndarstöð
Reykjavíkur, Félagsmálastofnun
Reykjavíkurborgar, í skólum,
hjá kirkjunni, göngudeild
Kleppsspitalans og víðar. Þar er
hægt að fá aðstoð við lausn
raunverulegs vanda, og læra
þannig um tilfinningalega
spennu — það er alltaf gott að
leita lausnar á raunhæfum
vanda fyrst.
í annan stað: ef tilfinningalegt
ójafnvægi verðúr of erfitt fyrir
þann er af því líður eða hans
nánustu, skyldum við gera okkur
grein fyrir að ástandið getur
orðið mjög slæmt.
Ef þú hefur áhyggjur af þér
eða öðrum þér nákomnum, sem
ber einkenni langvarandi þung-
bærra tilfinningalegra vanda-
mála, er ráð að leita hjálpar sér-
fræðings.
Leitaðu til einhverra þeirra
aðila er að ofan greinir. Þeir sem
þar vinna leysa þín mál eftir
bestu getu eða vísa þér þangað
sem hjálp er að fá, e.t.v. til geð-
læknis, sálfræðings, eða félags-
ráðgjafa.
Lokaorð
Leitin að hugarró er alþjóðleg
— það er minnihluti sem er
þeirrar gæfu aðnjótandi að hafa
allar ytri kringumstæður og
innri hæfileika sem tryggja
sjálfkrafahugarró. Við verðum
að leita betri skilnings á okkur
sjálfum og öðrum, og nýta hann
til að mynda og skapa ánægju-
legri samskipti.
Við verðum að leysa okkar
vandamál sjálf eins oft og mögu-
legt er, en biðjast aðstoðar þegar
það er ekki hægt.
Það ætti enginn að þurfa að
minnkast sín fyrir að leita hjálp-
ar ef hjálpar er þörf.