Morgunblaðið - 19.02.1984, Page 8

56
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. FEBRÚAR 1984
MORÐIÐ
í SARAJEVO
Teikning af vettvangi atburðanna í Sarajevo.
s,
•jötíu ár liðin frá morðinu á Franz
Ferdinand og konu hans,
sem hleypti af stað fyrri heimsstyrjöldinni
Borgin Sarajevo í Júgóslavíu hefur verið í sviðsljósi heimsfréttanna að
undanförnu, þar sem fræknustu skíðagarpar heims hafa leitt saman hesta
sína á vetrarólympíuleikum. Ekki er þetta þó í fyrsta skipti sem athygli manna
beinist að Sarajevo og vísast verður nafn hennar áfram skráð á spjöld sögunn-
ar þótt afrek skíðagarpanna gleymist er stundir líða fram. Fyrir réttum sjötíu
árum gerðust þar atburðir, sem höfðu hinar skelfilegustu afleiðingar í för með
sér og breyttu gangi veraldarsögunnar — morðið á ríkiserfingja Austurríkis-
Ungverjalands, Franz Ferdinand erkihertoga, og konu hans, Soffíu. Á árunum
áður en atburðir þessir gerðust hafði Balkanskagi verið kallaður „púðurtunna
Evrópu", og þennan sumardag, árið 1914, kviknaði í Sarajevo neisti, sem
sprengdi ekki aðeins púðurtunnuna, heldur Evrópu alla.
Þegar saga okkar hefst, í upp-
hafi þessarar aldar, var tvíríkið
Austurríki-Ungverjaland stór-
veldi með rúmlega 50 milljón íbúa.
En stórveldi þetta var sundrað í
marga kynþætti, þjóðabrot og ríki,
sem ýmist höfðu verið sjálfstæð
eða vonuðust til að verða það.
Austurríska keisaradæmið átti
sameiginleg landamæri með kon-
ungsríkinu Serbíu og var borgin
Sarajevo innan landamæra Aust-
urríkis á svæði því, sem Bosnía
heitir. Bæði þar og í Herzegóvínu
og Króatíu, sem þar voru næst,
var meirihluti íbúanna Serbar, en
alls voru þeir um tvær milljónir
innan landamæra tvíríkisins.
Serbar höfðu hins vegar lengi alið
með sér stórveldisdrauma og í
þeim tilgangi hafði Serbía hafið
styrjöld gegn Tyrkjum (Balkan-
stríðið 1912—1913), og notið lið-
veislu Búlgaríu og Grikklands. í
stríði þessu vann Serbía nokkur
lönd af Tyrkjum og seinna, í
stuttu stríði við Búlgaríu, meiri-
hluta þeirra svæða, sem það land
hafði hlotið af Tyrkjum. En ef
draumar um Stór-Serbíu áttu að
rætast var óumflýjanlegt að heyja
stríð gegn hinu volduga nágranna-
ríki Austurríki-Ungverjalandi,
eða grafa undan stoðum þess með
öðrum hætti. í Serbíu voru því
starfrækt leynifélög og morð-
ingjasamtök, sem töldu, að laun-
morð og tilræði væru ekki aðeins
nothæf úrræði í hinni þjóðlegu
frelsisbaráttu, heldur bæri að
mæla með slíkum úrræðum.
Einu stærsta og hættulegasta
leynifélaginu af þessum toga var
stjórnað af Dragutin Dimitrijevits
ofursta, en hann var jafnframt yf-
irmaður leyniþjónustu Serba. Fé-
Iagið var nefnt „Eining eða dauði",
en var einnig kallað „Svarta hönd-
in“ og voru félagsmenn þess mik-
ilvirkir í hvers konar undirróð-
ursstarfsemi og morðáætlunum
sem tengdust stórveldisdraumum
Serba. Félagið hafði á sínum
snærum pólitíska leigumorðingja
og leyniskyttur sem svifust einsk-
is í þágu máistaðarins, og pottur-
inn og pannan í öllum aðgerðum
var Dimitrijevits ofursti. Árið
1903 hafði hann skipulagt morðið
á serbnesku konungshjónunum,
Alexander og Drögu, og það var
hann, sem nú ieit svo á, að til að
hrinda í framkvæmd einingar- og
stórveldisdraumum Serba væri
óhjákvæmilegt að ryðja úr vegi
Franz Ferdinand erkihertoga,
ríkiserfingja Austurríkis-
Ungverjalands. Tækifærið kom
svo þegar erkihertoginn og kona
hans komu í opinbera heimsókn til
Sarajevo í júnímánuði árið 1914.
RíkisarHnn
Franz Ferdinand
Franz Ferdinand erkihertogi,
var bróðursonur Franz Jósefs
keisara og hafði tekið við ríkis-
erfðum við fráfall föður síns,
Karls Ludvigs erkihertoga, árið
1896. Hann var fremur heilsuveill
og þjáðist af berklum á unga aldri
og náði sér aldrei til fulls af þeim
sjúkdómi. Franz Ferdinand var
ekki vinsæll maður meðal þegna
sinna og hann átti fáa vini en
fjölda fjandmanna. Mun það m.a.
hafa stafað af því, að hann fór
ekki dult með andúð sína á Gyð-
ingum, ítölum og . Ungverjum,
enda munu óvinsældir hans hafa
verið hvað mestar f ungverska
hluta ríkisins. Erkihertoginn var
þó talinn gæddur ýmsum kostum
og hugprýðina skorti hann ekki.
Franz Jósef keisari tók það
óstinnt upp er ríkisarfinn fór að
gera hosur sínar grænar fyrir
tékkneskri greifynju, Soffíu Chot-
ek, sem var við hirðina í Vín, en sá
gamli taldi það ósamboðið stöðu
erfingja krúnunnar að leggja lag
sitt við „venjulega hirðmeyju",
eins og hann komst að orði. Keis-
arinn lét þó undan um síðir og
samþykkti ráðahag þeirra með því
skilyrði þó, að erkihertoginn af-
salaði fyrir hönd konu sinnar og
barna þeirra öllum réttindum,
nafnbótum og forréttindum krún-
unnar. Allt sitt líf háði erkiher-
toginn því harða baráttu við þá
auðmýkingu, sem kona hans varð
að þola og krafðist hann þess ein-
dregið og sífellt, að henni væri
auðsýnd öll sú virðing, sem eigin-
kona ríkiserfingjans ætti rétt á,
þótt æði oft yrði misbrestur á því.
Hinn 23. júní 1914 lögðu erki-
hertogahjónin upp frá Vín til að
vera viðstödd heræfingar Austur-
ríkismanna í grennd við landa-
mæri Serbíu og að þeim loknum
var ætlunin að fara til Sarajevo f
opinbera heimsókn. Erkihertoginn
hafði verið varaður við að heim-
sækja þetta ókyrra svæði og ekki
síst þar sem full ástæða var til að
óttast um lff hans. Héraðsstjór-
inn, Potiorek hershöfðingi, lagðist
gegn ferðinni af ótta við uppþot,
þar sem Serbar minntust einmitt
um þessar mundir þjóðhetju sinn-
ar, Milosar Obilits, er myrt hafði
Tyrkjasoldán rúmum fimm
hundruð árum áður. Héraðsstjóri
Serbíu hafði einnig borið fram að-
varanir vegna ótta við uppþot og
bað hann jafnframt um aukinn
mannafla til eftirlits, en var synj-
að um þá bón. Aðstoðarforingi
erkihertogans lagðist eindregið
gegn ferðinni þar sem hann hafði
rökstuddan grun um að líf Franz
Ferdinands væri í hættu ef hann
heimsækti þetta svæði. Austur-
ríska leyniþjónustan bar hins veg-
ar ekki fram formlega viðvörun,
þótt hún hefði vissulega átt að
gera það, því skömmu fyrir ferð-
ina barst henni f hendur skjal,
sem sýndi ótvírætt að ráðagerð
var uppi um að myrða erkihertog-
ann. Skjal þetta var birt í breska
vikuritinu „John Bull“ hinn 11.
júlf, skömmu eftir morðið, en
þangað hafði það borist eftir ýms-
um krókaleiðum. Þar er m.a.
nefnd ákveðin upphæð „fyrir að
fjarlægja F.F.“ og skyldi greiða
helminginn fyrirfram en eftir-
stöðvar að verki loknu. Ekki lék
vafi á að F.F. stóð fyrir Franz
Ferdinand en ekki er að sjá að
austurríska leyniþjónustan hafi
gert neinar sérstakar ráðstafanir
þrátt fyrir bréf þetta og aðrar
vísbendingar um fyrirhugað morð