Morgunblaðið - 19.02.1984, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. FEBRÚAR 1984
63
herbergisdyrunum, en þær voru
þá læstar og lykillinn tekinn úr
hurðinni. Var þá allt orðið hljótt,
svo að hún heyrði aðeins lítið
þrusk, eins og einhver væri að
bjástra þar með þungan hlut, og
kom hið mesta fát á madömuna og
greip hana mikil hræðsla. Hún
kallaði þá á drenginn, sem hafði
verið að berja fiskinn, og bað hann
að hlaupa tafarlaust út á engjar,
eins hratt og hann gæti, og biðja
fólkið að hraða sér heim. Þetta
gerði hann, en hún fór aftur til
barna sinna, sem biðu óttaslegin
uppi á pallinum.
Ekki sást heim að Grenjaðar-
stað þaðan sem fólkið var að vinna
á engjunum, en skammt þar frá
var hóll, og af honum sást heim á
staðinn. Svo hafði viljað til, að
skömmu áður en drengurinn kom
út á engjar með þessar ægilegu
fréttir, hafði einn vinnumannanna
gengið upp á hólinn og heyrðist þá
segja: „Hver skrattinn fór heim
túnið á Grenjaðarstað?" Kvaðst
hann hafa séð einhverja veru
skjótast heim túnið, en engan
grunaði hver illvættur var hér á
ferð. Er drengurinn kom með hin
illu tíðindi brá fólkið skjótt við og
hraðaði sér heim, en þegar það
kom í túnfótinn, sá það gráa
„dólginn" dröslast frá bænum og
að hesthúsi utarlega á túninu og
hverfa inn í það.
Fólki varð það fyrst til að ganga
í svefnhýsi prests, sem þá stóð
opið, og var þar ljót aðkoma.
Prestur fannst þar dauður, kyrkt-
ur, marinn og blóðugur, troðinn
upp undir rúm sitt, svo þröngt
sem verða mátti, og svo fast var
líkið skorðað undir rekkjunni, og
því varð með naumindum náð það-
an, án þess að rjúfa ofan af því.
Fólkið varð að vonum felmtri
slegið og hélt að þarna væri
draugur á ferð og þorði enginn til
hesthússins til að grennslast fyrir
um gráa „drjólann". Þannig varð
hin landlæga íslenska draugatrú
til þess að sá sem verknaðinn
framdi slapp úr höndum manna,
en hesthúsið var síðan kallað
draugahúsið og má enn sjá tóftir
þess i túninu á Grenjaðarstað.
Og enn var tíðinda að vænta frá
Grenjaðarstað. Þegar þetta gerð-
ist, var hjá séra Þórði ráðsmaður,
stór maður og sterkur. Hann lagði
ekki trúnað á að það hefði verið
draugur sem banaði séra Þórði,
heldur var þess fullviss að
mennskur maður hefði verið þar
að verki og einsetti hann sér að
komast til botns í þessu dularfulla
máli. Ráðsmaðurinn svaf með
konu sinni í svefnhýsi frammi í
bænum. Nokkru eftir að jarðarför
séra Þórðar hafði farið fram, bar
svo við nótt eina, að ráðsmaður
vakti konu sína skjótlega og bað
hana að fara á fætur og kveikja
ljós, „því það er verið", — sagði
hann, „að leitast við að hengja
mig“. Konan fór þegar upp úr
rúminu og til eldhússins, kveikti
ljósið og kom að vörmu spori aftur
inn í svefnherbergið, en þá lá mað-
ur hennar dauður í rúminu, og
hafði gefið upp öndina meðan hún
skrapp fram í eldhúsið.
Þótt hér væri vissulega um
óhugnanlega atburði að ræða brá
svo undarlega við að lítið var gert
til að upplýsa málið þótt grunur
félli strax á nokkra menn í sveit-
inni, sem átt höfðu í útistöðum við
séra Þórð. Var eins og flestir vildu
trúa því, að draugur hefði valdið
dauða prests og ráðsmanns hans.
Og þar með hverfur Grenjaðar-
staðarmálið óupplýst á vit þjóð-
sögunnar.
Sitt sýnist hverjum
Framanrituð lýsing á dauða
séra Þórðar Guðmundssonar á
Grenjaðarstað er byggð á frásögn
þeirri er Daði fróði Níelsson ritaði
eftir bróður sínum, séra Sveini
Níelssyni, sem var prestur á Gren-
jaðarstað tæpri öld síðar, og er
hún þar klædd i þann búning sem
þjóðsagan kaus að sveipa atburði
þessa í. Fleiri útgáfur eru þó til og
ber þeim ekki öllum saman. Séra
Sigurður Guðmundsson, prestur á
Grenjaðarstað, sagði í samtali við
undirritaðan, að tóftir hesthússins
væru enn nefndar „drauga-hest-
húsið", en húsið var rifið fyrir um
það bil sjötíu árum. Séra Sigurður
kvaðst hafa heyrt nokkrar mis-
munandi frásagnir af dauða séra
Þórðar, og væri ein þeirra sú, að
hann hafi látist í flogaveikikasti
og skorðast undir rúmi sínu í kast-
inu og hefur sjálfsagt oft þurft
minna til að koma draugasögu á
kreik á fyrri öldum. Önnur frá-
sögn var á þá leið, að fólkið, sem
statt var á engjunum og sá heim
að báðum bæjunum, Múla og
Grenjaðarstað, hafi séð eitthvert
furðufyrirbæri líða frá Múla og
yfir að Grenjaðarstað og hafi það
orðið séra Þórði að bana. Var
„sending“ þessi einkum eignuð
ólafi, tengdasyni Þorleifs prófasts
Skaftasonar í Múla.
Svipaðar frásagnir er að finna í
bók Arnfríðar Sigurgeirsdóttur,
„Séð að heiman", en þar fjailar
Arnfríður m.a. um Ara Ólafsson,
son Jórunnar Þorleifsdóttur frá
Múla, en séra Þórður hafði haft
faðerni hans í flimtingum, eins og
áður er getið. Arnfríður getur þess
að orðrómur hafi gengið um fað-
erni Ara og hefðu ýmsir lagt kapp
á að gera hann að óskilgetnum
syni Skúla Magnússonar, land-
fógeta, þótt þeir hefðu lítið annað
fyrir sig að bera en óstaðfesta
kviksögu og eftirfarandi vísu:
Áðan sátu eitt við borð
allir þar í Múla:
Lystugur Jón hjá laukaskorð
og leppurinn hans Skúla.
Sá sem svo kvað var enginn
annar en Þórður prestur Guð-
mundsson á Grenjaðarstað og tel-
ur Arnfríður hana lítið sönnun-
argagn af vörum þess manns, sem
var jafnmikið í nöp við Múlaheim-
ilið og honum. Munnmælasagan
um faðerni Ara var í stuttu máli á
þessa leið:
Jórunn, dóttir Þorleifs prófasts
Skaftasonar í Múla, var ung gefin
Ólafi nokkrum, vinnumanni föður
hennar, aðrir segja fjósamanni á
staðnum. Átti hann að hafa verið
lítillar ættar og menntunarlaus.
Undruðust menn mjög atferli
prófasts, en þóttust fá á því skýr-
ingu nokkra, þegar það kom upp,
að Jórunn hafði verið með barni,
• þegar hún giftist ólafi. Um þessar
mundir og áður segir sagan, að
Skúli Magnússon hafi verið við
lærdóm hjá stjúpa sínum í Múla,
og muni hann hafa átt barnið, en
prófastur keypt ólaf til að taka að
sér konuna og þungann til að dylja
ráðspjöllin. Þá fylgdi það með, að
Skúli hafi átt að kosta utanför
Ara og styrkja hann til menning-
ar.
Um dauða séra Þórðar Guð-
mundssonar segir m.a. svo í frá-
sögn Arnfríðar: „Sá atburður varð
að Grenjaðarstað sumarið 1741, að
Þórður prestur Guðmundsson
fannst örendur undir rekkju sinni,
þegar heimamenn komu að. Hafði
hann verið heima einn um daginn,
sem ekki var þó venja til. Þótti
með ólíkindum, hvað hann var þar
skorðaður, líkt og honum væri þar
sem fastast troðið af öðrum
mönnum, eða hann hefði flúið
þangað í örvita æði undan ein-
hverjum. Getur Espólín fráfalls
Þórðar prests, sem hafi sumum
verið talið stafa af fjölkynngi, og
þá heist þeirra manna, sem voru í
„ómun“ við hann. Þarf ekki að
taka það fram, að þar muni átt við
ólaf og tengdafólk hans, sem sagt
var að hefðu verið fjandmenn
prests fyrir flimtan hans og ófyr-
irleitni. Það er ekki fyrr en löngu
seinna, eftir að galdratrúin fer að
dvína, að menn segja söguna
þannig, að Ólafur muni hafa lagt
leið sína að Grenjaðarstað og unn-
ið á presti sjálfur með eigin hönd-
um.
Þá er til þriðja skýringin á
þessu máli. Það hafa margir menn
sagt, að séra Þórður hafi verið
mjög drykkfelldur og svo floga-
veikur, að ekki þótti óhætt að
skilja hann einan eftir heima, en í
þetta sinn hafi menn freistast til
þess sökum heimilisanna, og muni
hann þá hafa fallið í ölæði á gólfið
við hvíluna, ýtst í flogunum æ
lengra og lengra inn undir hana,
þar til hann gat enga björg sér
veitt, og léti hann þannig lífið.
Skiljanlegt er, að heimilisfólki
Grenjaðarstaðar hafi verið vel
sem vært, þó að dauði Þórðar
prests væri talinn af völdum
sendingar frá Ólafi bónda. Allt
mun því hafa þótt betra en að um
væri kennt hirðuleysi þess og van-
gæslu.“
Orðrómur þessi mun hafa varp-
að nokkrum skugga á ólaf í aug-
um þeirra manna, sem voru hon-
um mótsnúnir. Þau Jórunn bjuggu
á Skútustöðum og ólu þar upp Ara
son sinn. Er sagt að Ólafur hafi
löngum átt í brösum við ýmsa
menn og var hann talinn ramm-
göldróttur. í öðrum frásögnum er
þess getið að sumir hafi talið
dauða séra Þórðar stafa af fjöl-
kynngi sjálfs prófastsins í Múla og
fylgir þeim sögum sú skýring, að
mikil öfund hafi legið á séra Þórði
þegar hann fékk Grenjaðarstað og
var tekinn fram yfir tíu eða ellefu
aðra umsækjendur, en þeirra á
meðal var séra Þorleifur Skafta-
son í Múla.
Eins og áður er getið var sagt að
séra Þórður hafi oft látið konu
sína illa, og er að því sneitt í eftir-
farandi stöku:
Séra Þórður sæmdir hlaut,
sefur hans hugur og tunga.
Halldóru brenndi á heitum graut,
henni gaf fimur snoppunga.
Eftir lát séra Þórðar flutti
madama Halldóra örsnauð aftur
vestur í ísafjarðarsýslu til ætt-
ingja sinna, með börn sín og lifði
þar lengi ekkja. Börn þeirra séra
Þórðar voru fimm, og var hið elsta
þeirra, séra Þorsteinn Þórðarson,
prestur á Stað í Súgandafirði, sem
lést árið 1809, en frá honum er
mikil ætt komin.
(Sv.G. tók saman.)
Texti: Sveinn Guöjónsson
Teikning: Brynja Tomer
/?—— ------------- •„ 1 r':. "" - ■
' ' ■' - • • •-f.va *..•» - .*.'••■'•. •' ">■ ' <"•••' -Á > • ‘r
y-.W,.*' :• • •-• •• >••?•• .. •"•„'••.••, . -.?•.> í.í's- /
iDiaóiKmiK mwm
jz
JZ-
J7
• Þú þarft ekki aö fjárfesta í tölvu.
• Þú sparar tíma.
• Þú sérð hvert stefnir með því að fá reglulega,
eða þegar þú óskar upplýsingar um rekstrarstöðu
fyrirtækisins, og samanburð við síðasta ár.
KAUPÞING BÝÐUR UPP Á
FJÁRHAGSBÓKHALD; Reglulega
skráningu á bókhaldsgögnum og
úrvinnslu úr þeim.
VIÐSKIPTAMANNABÓKHALD;
Yfirlit yfir stöðu viðskiptamanna.
Útskrift á reikningsyfirlitum
Útreikningur dráttarvaxta o.fl.
LAUNABÓKHALD; Útreikningur á
launum, útbúnir launaseðlar,
ávisanir og skilagreinar til lífeyr-
issjóða o.fl. aðila.
Láttu Kaupþing annast bókhaldid þitt.
KAUPÞING HF
Husi verzlunjrmnor 3 hjeó
O 8 69 88