Morgunblaðið - 24.02.1984, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 24. FEBRÚAR 1984
Þingflokkur íhaldsflokksins.
Jón Þorláksson og
íhaldsflokkurinn
eftir Hannes H.
Gissurarson
Árið 1924 er eitt merkilegasta árið
í stjórnmálum íslendinga á þessari
öld. Ber einkum til þess stofnun
íhaldsflokksins hinn 24. febrúar
1924 ásamt þeirri tilraun, sem síöan
var gerð undir forystu Jóns Þor-
lákssonar til að snúa við þróuninni
til aukinna ríkisafskipta, en hún
tókst í sumu og mistókst í öðru. í
stuttri blaðagrein verður þessi saga
ekki rakin nema lauslega, en fullt
tilefni er til að minnast íhalds-
flokksins á sextíu ára afmæli hans,
þótt hann hyrfi inn í Sjálfstæðis-
flokkinn fimm árum eftir stofnun-
ina.
Aðdragandinn að stofnun
íhaldsflokksins
Með stjórnarskrárbreytingunni
1915 voru nýjar leikreglur settar í
íslenskum stjórnmálum, fjöldi
kjósenda bættist við, landskjör
hófst. Sú hugmynd hafði og borist
til landsins, að einstakir hópar
gætu bætt kjör sín með því að
skipuleggja harðsnúið lið tii
stjórnmálabaráttu og grípa ríkis-
valdið. Samkvæmt þessari hug-
mynd gegndi ríkið ekki svipuðu
hlutverki og dómari í knatt-
spyrnukeppni, heldur hlutverki
verkstjóra yfir vinnuflokki, er
skipti með mönnum verkum og
skammtaði þeim kjör. Samkvæmt
henni voru menn ekki einstakl-
ingar, heldur hópverur — bændur,
verkamenn eða efnamenn. Jónas
Jónsson frá Hriflu og ólafur Frið-
riksson höfðu farið á skyndinám-
skeið í hinstu rökum tilverunnar í
útlöndum, komið hugfangnir heim
og tekið til óspilltra málanna: Jón-
as við að skipuleggja bændur,
ólafur verkamenn, í stéttarflokka.
En til voru þeir, sem héldu fast
í þá viðteknu hugmynd heima-
stjórnaráranna, að atvinnulífið
gæti vaxið af sjálfu sér, ef ríkið
léti það í friði, að hver væri sinnar
gæfu smiður, að menn ættu að
bæta kjör sín sjálfir, gera fremur
út á fiskimiðin en ríkissjóð. Skáld
þessarar gömlu og góðu skoðunar
voru þeir Jón Trausti og Guð-
mundur Friðjónsson. Jón Trausti
hæddist í skáldsögunni Bessa
Jón Þorláksson
gamla árið 1918 að jöfnunarsinn-
um: Upp með dalina! Niður með
fjöllin! Guðmundur orti um sjálf-
stætt fólk, sem sótti það eitt til
annarra, er það gat greitt fyrir —
svo sem ekkjur, sem lögðu metnað
sinn í að koma börnunum upp án
hjálpar. ríkis eða sveitarfélags, en
stofnuðu ekki stéttarfélög eða
skrifuðu lesendabréf í blöð. Þetta
fólk hafði íslendingseðlið — það
eðli, sem hafði rekið menn til ís-
lands á níundu öld undan ofríki og
ofsköttun Haralds lúfu.
Stjórnmálamaður þessarar
skoðunar var umfram allt Jón
Þorláksson, 47 ára gamall, þegar
hér var komið sögu, dúx í skóla,
einn fyrsti verkfræðingur lands-
ins, náinn samverkamaður Hann-
esar Hafsteins, síðan kaupmaður í
Reykjavík, orðinn einn efnaðasti
maður höfuðborgarinnar vegna
einstakrar eljusemi og hagsýni.
Hann hafði ásamt fleiri forkum í
verslun og útgerð — mönnum, sem
höfðu hafist til efna og áhrifa af
dugnaði, en ekki orðaflaumi eins
og Jónas Jónsson og Ólafur Frið-
riksson — skipulagt kjósendafélag
í Reykjavík í lok fyrri heimsstyrj-
aldarinnar, þegar hætt þótti við,
að jöfnunarsinnar næðu meiri-
hluta í bæjarstjórn. Þetta félag
var Sjálfstjórn, en segja má, að
það sé hið reykvíska upphaf að
lhaldsflokknum og síðan Sjálf-
stæðisflokknum. (Nafnið var sett
saman úr nöfnum beggja hinna
gömlu flokka, Sjálf-stæðisflokks-
ins og Heima-stjórnar-flokksins.)
Erindi Jóns Þorláks-
sonar í Bárubúð
Heimsstyrjöldin fyrri kom
miklu ólagi á fjármál og pen-
ingamál á íslandi eins og annars
staðar. Þegar í upphafi styrjaldar-
innar hvarf íslandsbanki, þáver-
andi seðlabanki, af gullfæti. Þetta
merkti, að bankinn þurfti ekki
lengur að miða seðlaútgáfu við
gullforða, og hafði þær afleið-
ingar, að seðlaútgáfa stórjókst og
við það verðbólga, en hún var um
60% árið 1917. Afskipti ríkisins af
viðskiptum jukust, ýmis höft voru
sett, einkasölur ríkisins stofnaðar.
Mikil lausung var og í stjórnmál-
um, stéttarflokkar þeirra Jónasar
Jónssonar og ólafs Friðrikssonar
létu ófriðlega, en ekkert eitt afl
var til viðnáms. Frá 1917 voru hér
samsteypustjórnir, fyrst undir
forystu Jóns Magnússonar, síðan
Sigurðar Eggerz, reikular í ráði,
en enginn einn samstilltur þing-
meirihluti.
Jón Þorláksson settist á þing ár-
ið 1921 og hóf þegar að skipu-
leggja flokk, er gæti markað sömu
aðhaldsstefnu í fjármálum og pen-
ingamálum og fylgt hafði verið á
landshöfðingjatímabilinu og
heimastjórnarárunum. Hann var
sannfærður um það, að leiðina úr
fátækt í bjargálnir gætu einstakl-
ingarnir úti í atvinnulífinu miklu
betur varðað með hugviti sínu en
ríkið. Þessi flokkur, sem var í
fyrstunni mjög lauslegur, gekk
undir nöfnunum Sparnaðarbanda-
lagið og Borgaraflokkurinn. Eftir
kosningarnar 1923 voru þeir menn
margir á þingi, sem höfnuðu hinni
nýju hugmynd þeirra Jónasar
Jónssonar og Ólafs Friðrikssonar
um harðari stéttabaráttu og víð-
tækari ríkisafskipti. Og síðan var
það, að Jón Þorláksson flutti er-
indi undir heitinu „Fjárstjórn fs-
lands 1874-1922“ í Bárubúð í
Reykjavík hinn 14. febrúar 1924. f
því rakti hann í sundur ríkisreikn-
ingana, sýndi, að ríkið hafði verið
rekið af gætni á árunum fyrir um
1916, en síðan með miklum og
jafnvel vaxandi halla. Þetta gerði
hann með glöggum rökum og í
Ijósu máli eins og honum var lag-
ið.
Erindið var sannkallað þrek-
virki, vakti mikla athygli og varð
til þess, að 20 þingmenn stofnuðu
flokk til viðreisnar með yfirlýs-
ingu 24. febrúar, en Jón var kosinn
formaður hans. f þessum flokki
voru ýmsir framkvæmda- og
menntamenn: Björn Kristjánsson,
bankastjóri og kaupmaður, Ingi-
björg H. Bjarnason skólastjóri,
Jón Ólafsson í útgerðarfélaginu
Alliance, Jón Magnússon, fyrrver-
andi forsætisráðherra, Magnús
Guðmundsson skrifstofustjóri, dr.
Magnús Jónsson dósent og margir
fleiri.
Stjórn íhalds-
flokksins 1924—1927
Miklu máli skiptir að skilja, að
íhaldsflokkurinn var annars eðlis
en Framsóknarflokkur Jónasar
Jónssonar og Alþýðuflokkur Ólafs
Friðrikssonar. Hann var ekki
stofnaður í því skyni að grípa
ríkisvaldið og beita því til hags-
bóta einhverri einstakri stétt,
heldur til þess að koma lagi á
rekstur ríkisins, peningamál og
fjármál, og til þess að minnka af-
skipti ríkisins af atvinnulífinu,
ekki síst með því að létta höftum
af og leggja einkasölur niður.
Hann var með öðrum orðum ekki
stofnaður í hugmyndafræðilegum
tilgangi í sama skilningi og stétt-
arflokkarnir, þótt stofnendur
hans deildu flestir eða allir sömu
skoðun á eðlilegri verkaskiptingu
ríkis og markaðar.
Heili Jóns Þorlákssonar var
áttaviti hins nýja flokks, og hann
var formaður hans. Því hefði mátt
ætla, að hann yrði forsætisráð-
herra þeirrar stjórnar, sem
flokknum var falið að mynda. Svo
varð þó ekki. íhaldsflokkurinn
hafði ekki á að skipa nema 20
þingmönnum af 42 og varð því að
leita stuðnings nokkurra utan-
flokksþingmanna. Hann fékk
þennan stuðning, en gegn því, að
Jón Magnússon yrði forsætisráð-
herra. Jón var mannasættir,
greindur maður og gegn, en lítill
skörungur, ekki eins „umdeildur"
og nafni hans Þorláksson. Jón
Þorláksson varð fjármálaráð-
herra, en Magnús Guðmundsson
atvinnumálaráðherra. Næstu þrjú
árin var síðan unnið að því að
koma á festu í fjármálum og pen-
ingamálum þjóðarinnar, snúa við
þróuninni til aukinna ríkis-
afskipta. Jón þurrkaði upp það
skuldafen, sem fyrri stjórnir
höfðu sökkt sér í, höftum var létt
af, einkasölur voru lagðar niður og
gengi krónunnar var fest.
Ihaldsflokkurinn hlaut nafn sitt
af því, að hann hugðist halda í út-
gjöld ríkisins, gæa hófs. Slík
stefna er alltaf vandskýrð. Menn
einblína á það, sem stjórnir gera,
en sést yfir hitt, hvað einstakl-
ingarnir geta gert, ef stjórnir láta
það ógert. Sagnfræðingar, sem
skrifa af mikilli hrifningu um
framkvæmdasama stjórnmála-
menn, gleyma því stundum, til
hvers annars hefði mátt nota féð,
sem þessir stjórnmálamenn not-
uðu til að reisa sér minnismerki.
Þeim sést yfir hina „ósýnilegu
hönd“ markaðarins, sem Adam
Smith nefndi svo: hávaðalaus og
nauðungarlaus viðskipti einstakl-
inganna.
Jón Þorláksson vissi, að hann
var ekki að fara með eigið fé sem
stjórnmálamaður. Hann var ekki
gefinn fyrir það að gera góðverk á
kostnað annarra eins og sumir
stjórnmálamenn á okkar dögum.
Hann skildi, að stjórnviska fólst í
því að láta það ógert, sem ein-
staklingarnir geta gert miklu bet-
ur af sjálfsdáðum en stjórnmála-
mennirnir fyrir þá. Hann átti það
til að vitna í þau orð William
Gladstones, að peningarnir væru
miklu betur komnir í vösum borg-
aranna en í greipum stjórnmála-
mannanna, en hagfræðileg rök
sótti hann einkum til hins heims-
kunna sænska vísindamanns
Gustav Cassels. Stefnu sína skýrði
hann frábærlega í áðurnefndu er-
indi, einnig í ritinu Lággenginu,
sem hann gaf út haustið 1924 um
peningamál, og í tveimur ritgerð-
um, „íhaldsstefnunni" frá 1926 og
„Milli fátæktar og bjargálna" frá
1929.
Tókst tilraunin?
Sú tilraun, sem gerð var á árun-
um 1924—1927, tókst í mörgu.
íhaldsstjórnin var viðreisnar-
stjórn. Jón Þorláksson, sem bætti
við sig forsætisráðherrastarfinu
við lát Jóns Magnússonar 1926,
skilaði hallalausu ríki, traustum
gjaldmiðli, frjálsara atvinnulífi,
víðara svigrúmi einstaklingsanna
árið 1927. Þetta hafði reynst
heillaspor, þróuninni til aukinna
ríkisafskipta hafði verið snúið við.
En ekki verður annað sagt en til-
raunin hafi mistekist í öðru.
Mestu máli skiptir, að íhalds-
flokkurinn tapaði kosningunum
1927. íhaldsflokkurinn varð ekki
varanlegur á vettvangi stjórnmál-
anna, hann sameinaðist Frjáls-
lynda flokknum í Sjálfstæðis-
flokknum 1929. Hvað hafði mis-
tekist? Verið getur, að tap íhalds-
flokksins hafi verið óhjákvæmi-
legt í einum skilningi. Hugmynd
Jónasar Jónssonar og Ólafs Frið-
rikssonar var þá rísandi, en hin
gamla og góða hugmynd heima-
stjórnaráranna, frjálshyggjan,
hnígandi, þótt þetta hafi snúist
við á okkar dögum. Eftirspurn eft-
ir atvinnufrelsi var þá minni en
framboð þess, ef svo má segja.
Mér sýnist, að tvær aðrar
ástæður hafi líklega verið til taps
íhaldsflokksins. í fyrsta lagi hafi
áróður flokksins verið klaufa-
legur, talsmenn hans kunnu ekki
að hrífa unga fólkið, héldu ekki
fimlega á vopnum í hinni nýju
baráttu, mættu ekki hugmynd
með hugmynd. í öðru lagi hafi
flokkurinn skaðast á því, að ýmsir
menn stóðu utan hans, Jakob
Möller, Sigurður Eggerz, Benedikt
Sveinsson og fleiri, sem mynduðu
síðan Frjálslynda flokkinn. Hvað
olli þessu? Sennilega það hvort
tveggja, að væringarnar, frá
heimastjórnarárunum voru ekki
gleymdar og að Jón Þorláksson og
stuðningsmenn hans voru ekki
mjög hrifnir af fjármálastjórn
Sigurðar Eggerz á árunum fyrir
1924.
í þessu viðfangi má minnast á
þrjár söguskoðanir, sem eru í
meira lagi hæpnar. Hin fyrsta er,
að Jónas Jónsson frá Hriflu hafi
verið höfundur íslensku flokka-
skiptingarinnar. Þetta er alrangt.
Að sjálfsögðu er enginn einn mað-
ur höfundur hennar, en Jón Þor-
láksson kemst þó miklu nær því að
vera það en Jónas. Hann skipu-
lagði fjölmennari og öflugri flokk
og hafði miklu skýrari hugmyndir
um flokkaskiptinguna. önnur
söguskoðun er, að íhaldsflokkur-
inn hafi tapað kosningunum 1927
vegna gengishækkunarinnar 1925.
Þetta fær alls ekki staðist. Hvers
vegna vann flokkurinn landskjörið
1926, ef svo var? Og hvaða fylgi
tapaði hann vegna hennar? Fylgi
útgerðarmanna? Þriðja söguskoð-
unin er, að fhaldsflokkurinn hafi
verið íhaldsflokkur og Frjálslyndi
flokkurinn frjálslyndur flokkur í
hinni venjulegu stjórnfræðilegu
merkingu þessara orða. En sann-
leikurinn er sá, eins og ráða má af
ritum þessara tveggja flokka, að
íhaldsflokkurinn var í rauninni
frjálslyndur flokkur eða frjáls-
hyggjuflokkur og Frjálslyndi
flokkurinn íhaldsflokkur! íhalds-
flokkurinn aðhylltist atvinnufrelsi
og alþjóðahyggju, en Frjálslyndi
flokkurinn þjóðernishyggju.
Segja má, að stofnun Sjálfstæð-
isflokksins hinn 25. maí 1929 hafi
fremur falist í nafnbreytingu
íhaldsflokksins en sameiningu við
Frjálslynda flokkinn, svo áhrifa-
lítill sem sá flokkur var orðinn. En
íhaldsflokkurinn reyndist þrátt
fyrir það áfangi, ekki leiðarendi,
myndun borgaralegs fjöldaflokks
var ótrúlega torsótt á íslandi. En
við, sem horfum á íhaldsflokkinn
úr sextíu ára fjarlægð, ættum að
meta þá menn að verðleikum, sem
tóku undir forystu Jóns Þorláks-
sonar til varnar hinni gömlu og
góðu íslensku hugmynd um traust
ríkisvald, en takmarkað, og sæmi-
legt svigrúm einstaklinganna.