Morgunblaðið - 17.05.1984, Blaðsíða 7

þetta nokkuð síðbúnar upplýs-
ingar af stofnun, sem hefur heimt-
að til sín öll völd í stjórnun aðal-
útflutningsatvinnuvegar þjóðar-
innar og fengið alla þjóðina að
heita má til að trúa á stofnunina.
Hver einasti maður, sem hefur ýj-
að að því, að Hafrannsókn gæti
haft rangt fyrir sér, hefur svo gott
sem verið ofsóttur og dunið hafa á
honum svívirðingar úr öllum átt-
um.
Það er nú einmitt hið sárgræti-
lega í þessu dæmi öllu, að forráða-
menn Hafrannsóknar vissu frá
upphafi, að þeir höfðu ekki
grundvallarþekkingu til að
stjórna fiskveiðum þjóðarinnar,
en gerðu það samt.
Um þær mundir, em Hafrann-
sókn hóf stjórnun fiskveiðanna,
þurfti ég að fara yfir íslenzka ár-
ferðisannála og þar blöstu við mér
hinar miklu aflasveiflur fyrri
tíma, sem greinilega stöfuðu af
náttúrunnar völdum. Ég skrifaði
þá (1974/75) þrjár stuttar greinar
í Morgunlaðið um „Beitarþol ís-
lenzkra sjávarhaga" og ræddi þar
nauðsyn þess að vita hvað þeir
hagar þyldu af fiski og hver væru
víxláhrif þorskárganga og skyldra
tegunda. Þessum greinarstúfum
leikmanns var auðvitað ekki anz-
að. 1978/79 þótti mér sýnt að við
hefðum tekið skakka stefnu í fisk-
veiðimálum, þegar við gátum farið
að stjórna sjálfir og skrifaði
greinina „Þeir vita mest skakkt"
og sagði þar frá því, sem reyndar
hafði nokkru áður verið gert í
Ægi, tímariti Fiskifélagsins, að
fiskifræðingar í nágrannalöndun-
um væru að skipta um skoðun á
áhrifum sóknar í fiskstofn. Sókin
væri alls ekki jafnmikill áhrifa-
valdur og þeir hefðu haldið, mesta
hindrunin í verndun fiskstofns
væri fiskurinn sjálfur og að því er
lyti að áhrifum sóknar gæti hún
ekkert síður verið fiskstofni skað-
leg með því að reynast of lítil eins
og of mikil. Hafrannsóknarmenn
vildu ekkert fjalla um þessi skoð-
anaskipti erlendra stéttarbræðra,
þögðu um þau þunnu hljóði, það
hentaði ekki fiskveiðistefnu Haf-
rannsóknar að hafa hátt um þess-
ar villukenningar.
Þegar nú er svo komið að þorsk-
aflinn er kominn niður í 220 þús-
und tonna ársafla undir stjórn
Sjávarútvegsráðuneytisins eftir
tillögum Hafrannsóknar, þá taka
margir að ranka við sér, en fram
til þessa tíma hafa allar raddir
um ranga stefnu Hafrannsóknar
verið kæfðar með þögn eða hinni
mestu andúð hjá almenningi og í
fjölmiðlum.
Það gerðist svo á þessu fiskhall-
ærisári Hafrannsóknar, sem nú
ræður öllu í fyrsta skipti, að ungir
líffræðingar, sem fást við rann-
sóknir vatnafisks, létu þá skoðun í
ljós, að líklega hefði ekki verið
grisjað nóg undanfarin ár á upp-
eldisslóð þorsksins. Þessir menn
vissu betur en fiskifræðingarnir,
sökum betri aðstæðna til að fylgj-
ast með, hver áhrif það hefði á
vöxt og viðgang fiskstofns, ef
hann varð of fjölmennur.
En hvernig er þessum ungu
mönnum tekið? Það á að afgreiða
þá með því, að þeir hafi ekkert vit
á þessum málum, þeir séu vatna-
líffræðingar.
Það er dálítið undarlegt svo
mikil skipti, sem við íslendingar
höfum orðið við umheiminn, að
einangrunin getur enn orðið snar
þáttur í þjóðlífinu. Þrátt fyrir alla
okkar fjölmiðla og innflutning er-
lendra bóka og blaða, geta íslenzk-
ir sérfræðingar verndað sig fyrir
utanaðkomandi skoðunum, ef þær
henta þeim ekki. Ekki slzt á þetta
við, þegar sérfræðistofnunin er
aðeins ein í landinu og allir sér-
fræðingar þjóðarinnar í fræði-
greininni starfandi við þá s.tofnun.
Hafrannsóknastofnuninni hefur
tekizt að vernda úreltar fiski-
fræðiskoðanir sínar frá ailri um-
ræðu, þar til hinir ungu líffræð-
ingar létu í sér heyra. Þótt þeir
væru í raun og veru, þessir ágætu
piltar, ekki að segja annað en það
sem fiskimenn höfðu verið að ýja
að árum saman, að það væri um
einhverja öfugþróun að ræða á
uppeldisslóðinni, varð af þessu
mikill hvellur; tnennirnir voru þó
altént sérfræðingar, og okkar
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. MAÍ 1984
helztu og fróðustu fiskimenn
þorðu nú loks að tala upphátt og
meira að segja fjölmiðlar fóru að
spyrja þá álits.
Verður þá ekki Hafrannsókn
það til bjargar, þegar hún átti að
fara að standa reikningsskil gerða
sinna fyrir þjóðinni, að hún fær
yfir sig sjávarútvegsráðherra, sem
trúir á hana eins og Stalin á Lys-
enkó. Það hefur síðast heyrzt frá
ráðherranum, þegar Breiðafjarð-
arbátar komu hlaðnir að landi dag
eftir dag að hann sagði: „Það
standa allar vonir til, að fiski-
fræðingar lofi meiri afla.“
Jafnan sem
stjórnar landinu
A = (%i) (S + Si)
Hún stjórnar landinu þessi
jafna. í henni felast í rauninni öll
stjórnunarvísindi Hafrannsóknar.
Það er að vonum, þegar sú
reynsla er fengin af 10 ára stjórn
stofnunarinnar og sjávarútvegs-
ráðuneytisins, bæði ársafli og
hrygningarstofn hefur minnkað
ár frá ári, að menn spyrji hvernig
gat stofnunin álpaZt út á jafn al-
ranga braut og hún reynist hafa
gert. Aðalsvarið er náttúrlega það
sem fram er komið, að fiskifræðin
er alls ekki komin á það stig að um
næga þekkingu sé að ræða til að
stjórna fiskveiðum í þeim mæli,
sem reynt hefur verið hérlendis.
Allur reikningur fiskifræðinga í
fiskveiðidæmum sínum er líkinda-
reikningur, hver einasti grunn-
stuðuli í dæminu óviss stærð og nú
skulum við renna augum yfir
dæmið, ég hef hvort eð er hvergi
séð það fyrr gert fyrir almenning,
en það er einmitt nauðsynlegt að
almenningur fari að gera sér ljóst,
að það eru engin fiskifræðileg vís-
indi á bak við það dæmi -og góður
stærðfræðingur væri eflaust fær-
ari um að velta því skynsamlega
fyrir sér en fiskifræðingur, sem er
að grauta í þessum likinda-
reikningi undir hatti vísindagrein-
ar sinnar og fær af því allt sitt
vald.
Það átti fyrir löngu að vera búið
að fletta ofan af Hafrannsókn til
að sýna almenningi, að mennirnir
voru ekki að stjórna eftir neinum
fiskifræðilegum visindum heldur
reikningsjöfnu, með öllum stuðl-
unum óvissum stærðum.
Grunnstuðlarnir í fiskveiði-
dæmi Hafrannsóknar eru: Fisk-
veiðidánarstuðull, sóknarstuðullog
náttúrlegur dánarstuðull. Allir
byggjast þeir á veiðum fisks eftir að
hann verður veiðanlegur um þriggja
ára aldur.
Fiskveiðidánarstuðullinn er
frumstuðull dæmisins. Hann var
fenginn þannig, að merktur var
fiskur, mikill fjöldi fiska eflaust,
en við skulum segja hér 100. Þess-
um merkta fiski var sleppt á fiski-
slóð og fjöldi merktra fiska var
látinn gilda fyrir fiskstofninn i
sjónum. Það sem svo veiddist af
merktum fiski, var látið gilda
fyrir heildarfiskdauða af völdum
veiða.
Með öðrum orðum: Hlutfallið
milli veiddra merkja og þeirra sem
sleppt var var talið hið sama og hlut-
fallið milli raunverulegs fiskafla og
fiskstofns og þetta hlutfall, sem
þannig fékkst var kallað heildarfisk-
veiðidánarstuðull. (F í jöfnunni hér
að ofan.)
Ef veiddust 10 fiskar af 100
merktum fiskum, þá var drepinn
tíundi hver fiskur á fiskislóðinni
og fiskveiðistuðullinn 1:10. Með
þessum stuðli var fenginn grunn-
urinn í fiskveiðidæmið, því að
fiskstofninn var reiknaður út frá
honum. Hann var 100 fiskar þegar
veiðarfærinu var kastað. Það
veiddust 10 og þar af leiddi, að
hann var ekki nema 90 fiskar þeg-
ar veiðarfærið var dregið upp. Nú
var hægt að setja upp frumgerð að
fiskveiðijöfnu. Það athugist, að ég
nota aðra bókstafi í jöfnuna en
kannski algengast er, aðra að
minnsta kosti en eru í þeirri bók
sem ég styðst við, en hún er eftir
David Cushing og heitir á ensk-
unni „Fisheries Resources of the
Sea and their Management" og
gefin út af Oxford University
Press 1975. öll skýringardæmi eru
og mín.
Sú undirstöðufiskveiðijafna,
sem sett er upp eftir að fiskveiði-
dánarstuðullinn hafði verið fund-
inn var svofelld:
F = A/S, sem lesist; fiskveiði-
dánarstuðull (F) jafn afla (A)
móti stofni (S). Þessari grunn-
jöfnu má svo snúa þannig: S = A/F
og loks A = S x F.
Merkingaraðferðin hefur aldrei
verið talin örugg til að sýna rétt
raunverulegt hlutfall milli fisk-
afla og fiskstofns, og sízt er hún
það við íslenzkar aðstæður. fs-
lenzk fiskislóð er mjög víðáttu-
mikil og fiskur gengur mikið til á
slóðinni og heldur sig einnig mis-
jafnlega á henni, veiðist hér í dag
og þar á morgun og þar af leiðandi
er sótt mjög misjafnlega á slóðina.
Við þessar aðstæður má búast við
að merkti fiskurinn komi of mikið
eða of lítið fram í aflanum, til að
sýna ofangreint raunverulegt
hlutfall, en þetta er nú haft svo, að
hlutfallið milli merkjafjölda, sem
sleppt er, og merkjafjölda, sem
veidd eru, sé hið sama og milli
fiskafla og fiskstofns. Grein Jak-
obs Jakobssonar í 4. tbl. Ægis 1973
er gott sýnishorn af því ósam-
komulagi sem getur ríkt milli
fiskifræðinga um fiskveiðistuðla.
Fiskveiðidánarstuðlar, sem
fiskifræðingar nota á fiskveiði-
svæðum, eru sem sagt í frumgerð-
inni óvissar stærðir en óvissan í
raunhæfu gildi þeirra vex þó stór-
lega þegar inní þá koma sóknar-
stuðlarnir.
Sóknin er alltaf að breytast og
það breytir eðlilega fiskveiðidán-
arstuðlinum, sem aftur breytir þá
stofnútreikningnum, og því var
nauðsynlegt að finna þann stuðul í
fiskveiðijöfnuna, sem sýndi breyt-
ingar á sókninni hverju sinni, og
sá stuðull er kallaður sóknarstuð-
ull.
Jón Jónsson, forstöðumaður
Hafrannsóknastofnunarinnar seg-
ir svo um mælingu sóknar í bækl-
ingi sínum „Ástand fiskistofna við
ísland 1966“:
„Það er venja að mæla sóknina
sem þann fjölda klukkutíma er
varpan hefur verið í botni, marg-
faldað með stærð skipsins og er sú
eining sem hér er notuð kölluð
tonntímar og er mæld í milljón-
um.“
Sóknarstuðul 'til nota í fiskveiði-
jöfnu sinni fundu fiskifræðingar
sem sagt þannig, að þeir tóku
veiðitíma skipa og margfölduðu
hann með sóknargetu (catchability
coefficient) og þessi sóknargeta
var, eins og Jón segir, stærð fiski-
skipanna og fjöldi þeirra. Ef
eitthvað af þessu þrennu breyttist;
veiðitími, stærð skipa eða fjöldi,
breyttist sóknarstuðull og um leið
fiskveiðidánarstuðullinn, sem nú
var orðinn tvíþættur: Veiðitími (v)
sinnum sóknargeta (g), skrifað í
jöfnunni F = vg. Og um leið og
fiskveiðidánarstuðullinn breyttist
við breyttan sóknarstuðul, þá
breyttist og stofnstærðarútreikn-
ingurinn. Það er sem sé ekki lítið
atriði í fiskveiðijöfnunni að sókn-
arstuðull sé sem réttastur og er
þvi rétt að líta dálítið nánar á
þennan stuðul.
Það vita eflaust allir, sem þessa
grein lesa, að veiðimöguleikar
skipa fara ekki ævinlega eftir
stærðinni. Ég minnist þess, að
þegar ég fyrst fór að huga að hald-
leysi þessa sóknarútreiknings
Hafrannsóknar, þá bar svo til að
60 lesta bátur var hæsti vertíðar-
báturinn yfir allt landið, og lík-
lega vita flestir að 800 lesta togar-
ar afla ekki tvöfalt á við 400 lesta
togara. Það munar yfirleitt litlu á
afla þessara togara.
Heildarsóknardæmi Hafrann-
sóknar getur orðið mjög uppátak-
anlegt. Hugsum okkur að hér
væru í sókninni einungis hundrað
400 lesta togarar eitt árið en
hundrað 800 lesta togarar næsta
ár. Veiðitími væri hinn sami bæði
árin og því má nota töluna einn
hér í samanburðinum. Sóknar-
dæmi Hafrannsóknar yrði þá
þetta: 400 x 100 x 1 = 40.000 tonn
togtímar og næsta ár; 800
x 100 x 1 = 80.000 tonn togtímar.
55
Sóknin hefði sem sé tvöfaldazt.
Þessi sóknarreikningur var
nógu vitlaus fyrir þótt ekki bætt-
ist inní hann óþekkt og ómetanleg
sóknarstærð, þar sem eru svæða-
takmarkanir og truflun á veiðum-
skipanna bg hvort tveggja mis-
jafnt frá ári til árs. Það er ógern-
ingur að mæla áhrif svæðatak-
markana í fiskveiðum. Það fer eft-
ir því hvaða slóð er tekin af skip-
unum þetta árið og hitt. Ef við til
dæmis höfum 100 skip innan
svæðisgirðingar á miðlungi góðri
fiskislóð, þá er alls ekki víst að
þau veiði meira en 50 skip, sem fá
að nýta alla fiskislóðina við land-
ið.
Hverju skyldi það til dæmis
muna í afla sunnlenzku togaranna
að fá ekki að nýta beztu slóðina á
Selvogsbanka? Og það er ekki nóg
með að tekin sé góð slóð af togur-
um að fullu og öllu, heldur eru
stundaðar tímabundnar svæða-
friðanir á þeirri slóð, sem togur-
unum hefur verið úthlutað, og
skipin, svo sem iýst hefur verið,
rekin til og frá á þeirri slóð eftir
dagskipunum að sunnan. Þótt
veiðimöguleikar hvers skuttogara
séu að öðru jöfnu 25—30% meiri
en 6—700 lesta síðutogara kemur
það að litlu haldi að vita það þegar
inní dæmið koma hömlur á veið-
um skuttogaranna og það er engin
ieið að meta þær hömlur til stærð-
ar í útreikningi sóknarstuðuls.
Að fengnum fiskveiðidánar-
stuðli og sóknarstuðli sögðust
fiskifræðingar geta reiknað úr
stofnstærð, sóknarþunga og fisk-
dauða af völdum sóknar, en þá
vantaði enn reikningsstuðul til að
geta sagt fyrir um framtíðar-
þróun. Þeir höfðu sterkan grun
um að fiskur dræpist ekki allur í
veiðarfærum heldur einnig af
völdum náttúrunnar og þeir fundu
sér náttúrlegan dánarstuðul til að
reikna með.
SJÁ NÆSTU SÍÐU
”Gáfiialjósin”
Kertastjakar úr hreinum og tærum
kristal frá Kosta. *
Smekkleg gjöf við
skóhntskrift
Sendum í póstkröfu.
Bankastræti 10, sími 13122