Morgunblaðið - 17.05.1984, Blaðsíða 18

66
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. MAÍ 1984
Fjölbreytt ársrit
Bókmenntír
Erlendur Jónsson
HÚNAVAKA 242 bls. Útg. Ung-
mennas. Austur-Húnvetninga. Ristj.
Stefán Á. Jónsson. 24. ár — 1984.
Mér telst svo til að Húnvetn-
ingar gefi reglulega út að minnsta
kosti þrjú ársrit af svipuðu tagi og
Húnavöku. Það er að segja rit með
fróðleik úr héraði sem héraðs-
menn sjálfir hafa skráð.
íslensk fræði skutu snemma
rótum í Húnaþingi. Á Breiðaból-
stað í Vesturhópi var bók fyrst
færð í letur svo vitað sé. Þar var
líka fyrsta prentverkinu valinn
staður. Á Þingeyrum var stofnað
fyrsta klaustrið. Þar voru fræði-
störf í hávegum höfð eins og lesa
má um í þættinum Þingeyraklaust-
ur á mióöldum í þessari Húnavöku,
höfundur Björk Aðalsteinsdóttir.
Fleiri Íslendingasögur gerast í
Húnaþingi en annars staðar. Og
margt bendir til að þær hafi einn-
ig verið í letur færðar þar um
slóðir, þeirra á meðal Heiðarvíga
saga sem ýmsir telja elstu íslend-
ingasöguna. Mest er auðvitað
Grettis saga. Sögufróðir menn
telja hana aðra rismestu söguna,
næst á eftir Njálu. Fremst í riti
þessu er þátturinn Spakmæli í
Grettlu eftir Hermann Pálsson,
prófessor í Edinborg. Hann segir
að Grettla hafi »fleiri spakmæli
en nokkur fornsaga önnur*. Síðan
gerir hann grein fyrir spakmæl-
unum. Mörg þeirra koma fyrir
annars staðar í fornritunum, þó
oftast með nokkrum orðalagsmun.
Skoðanir Hermanns Pálssonar á
miðaldasöguritum íslendinga eru
nokkuð umdeildar. Þessi saman-
tekt er hin fróðlegasta og naumast
umdeilanleg.
Annars er efni þessa rits ekki
mest sótt í forna frægð heldur til
gömlu góðu daganna — æskuára
þeirrar kynslóðar sem nú er kom-
in á efra aldur. Manntalið heitir
t.d. þáttur eftir Erlend Eysteins-
son á Stóru-Giljá.
Á Stóru-Giljá bjuggu á undan
Erlendur Eysteinsson
Erlendi bræðurnir, Sigurður og
Jóhannes Erlendssynir. Þeir voru
lengi forsjármenn sveitar sinnar
og einhverjir mestu myndarbænd-
ur landsins á sinni tíð. Það var
manntalið 1950 sem yfirskrift
þáttarins vísar til en þá »var Sig-
urður Erlendsson bóndi á Stóru-
Giljá bæði hreppstjóri og oddviti
um þessar mundir. Þurfti hann
því að hafa yfirumsjá með mann-
talinu og annast það sjálfur á
nokkrum bæjum,« segir Erlendur.
En nú gerðist það kvöldið áður en
taka skyldi manntalið að aftaka-
veður skall á svo mönnum varð
stórhætt við að bjarga fé í högum.
Mátti Sigurður standa úti alla þá
nótt yfir fé sínu svo það hrektist
ekki og týndist. En manntalinu
sinnti hann daginn eftir eins og
ekkert hefði í skorist.
Skemmtilegur er líka þátturinn
Rjúpnaveióar eftir Magnús B.
Jónsson. Þar segir frá manni sem
lagði af stað til rjúpnaveiða og
ætlaði ekki að nota daginn til ann-
ars en varð skjótt og óvænt frá að
hverfa til að hjálpa ungum ferða-
manni sem hafði heldur betur
komist í vanda á leið sinni.
Þó sveitir Húnaþings séu víða
blómlegar hafa Húnvetningar
ekki síður nytjar af heiðalöndun-
um — og þá að sama skapi dálæti
á þeim. Síóasti bóndinn í heiðinni
heitir þáttur eftir Kristinn Páls-
son. »Heiðin var hans draumaland
hvort heldur hann var þar í hesta-
leit eða veiðiferð að ná í silung til
matar. Alltaf var hann með augun
opin fyrir náttúrunni umhverfis.*
Frásögur af dýrum er oftast að
finna í ritum eins og Húnavöku.
Hér er sagan Moli eftir Margréti
Jónsdóttur frá Fjalli um sam-
nefndan eftirlætishvolp sem »var
afar elskulegt dýr og svo vitur að
hann virtist skilja allt það er sagt
var við hann«. Það skorti þó á
hyggindi Mola að hann gelti að
bílum og varð sú árátta honum að
aldurtila.
Undir fyrirsögninni Ungar radd-
ir skrifa þær, Guðrún og Sólveig á
Kagaðarhóli, um hestana sína.
Ekki þarf að hafa áhuga á hestum
til að hafa gaman af að lesa
hvernig ungu stúlkurnar lýsa eft-
irlætisgæðingum. Þar er ekki
hnignun yfir íslenskunni, síður en
svo.
Nokkuð er af kveðskap í ritinu
enda yrkir margur sér til hugar-
hægðar og dægrastyttingar.
Nokkuð er það misjafnt að gæð-
um. Bestar þykja mér sumar fer-
skeytlurnar. Það er form sem allir
þekkja. Og hver er ekki dómbær á
vel kveðna vísu?
Sjaldgæfara er að rekast á
skáldskap í lausu máli í héraðarit-
unum. En hér er smásaga, Endur-
fundir eftir Ragnheiði Blöndal.
Sagan er af ungum stúlkum sem
keppa eftir ástum sama mannsins
(sem annarri tekst að hreppa) og
endurfundum eftir átta ár þegar
allir hafa »hægt og þjáningarfullt
öðlast sína reynslu«. Söguefnið er
gott og vel á haldið en málfarið
sums staðar einum of eldhúsreyf-
aralegt.
Eftirmæli eru í þessari Húna-
vöku (auk fleira efnis sem ekki
verður tíundað hér) — fróðleg og
greinagóð og fela í sér minnis-
stæðar mannlýsingar — eins og
eftirmæli eiga að vera.
Fjölbreytnin er að mínu viti
kostur þessa rits. Með hliðsjón af
öðrum sambærilegum ritum
stendur það nokkuð vel, bæði að
efni og frágangi.
Mannleg geimvera
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Walter Tevis:
MAÐURINN SEM FÉLL
TIL JARÐAR.
Þorsteinn Antonsson þýddi.
Iðunn 1983.
Maðurinn sem féll til jarðar er
dæmigerð metsöluskáldsaga og
vitanlega kvikmynduð. Glans-
stirnið David Bowie mun hafa
leikið aðalhlutverkið í kvikmynd
eftir sögunni.
Svokallaðar vísindaskáldsögur
höfða til margra. Maðurinn sem
féll til jarðar er ein slík. Hún er
samansett af töluverðri leikni af
Walter Tevis, er spennandi á köfi-
um, ber vitni um þekkingu höf-
undar á viðfangsefninu. Ég er að
minnsta kosti viss um að hann
hefur lesið handbækur í eðlis- og
efnafræði áður en hann settist
niður til að rita söguna.
Það kom mér aftur á móti á
óvart hve skáldsagan minnir um
margt á Fram í sviðsljósið eftir
Jerzy Kosinski. En fulltrúar
Bandaríkjastjórnar og bandarísku
leyniþjónustunnar eru ekki algjör-
ir blábjánar í augum Tevis. Kos-
inski gerir þá aftur á móti að tóm-
um einfeldningum.
Thomas Jerome Newton er
sendur til jarðarinnar utan úr
Walter Tevis
geimnum. Hann hefur hlutverki
að gegna. Um hann er sagt að
„hann var mannlegur en ekki
beinlínis maöur“. Það sem hann
átti sameiginlegt með mönnum
var „hæfni til að elska, óttast, líða
kvalir og vorkenna sjálfum sér“.
Ekki svo lítið.
Saga Newtons á jörðinni er ekki
aðeins saga um það hvernig hann
gat á skömmum tíma orðið ríkur
og voldugur. Þetta er líka saga um
það hvernig geimvera tileinkar sér
ýmsa lesti mannsins, einkum
drykkjuskap og missir þannig
viljaþrek sitt. Þeir kaflar sem
fjalla um veiku hliðarnar eru
einna skemmtilegastir.
Líklega á að skilja Manninn sem
féll til jarðar sem viðvörun. Höf-
undurinn bendir einatt á í hve
miklar ógöngur mannkynið hefur
ratað. Þannig verður siðaboðskap-
ur ofan á og gerir söguna á stund-
um þrælleiðinlega. Engum dettur í
hug að Walter Tevis meini í alvöru
það sem hann er að burðast við að
segja. Auðvitað er það honum
fyrir mestu að skrifa æsilega sögu.
f siðaboðskapnum afhjúpar höf-
undurinn veikleika sinn. Það er þá
sem lesandinn sofnar.
Það hvarflar stundum að manni
að tölva hafi raðað saman þeim
orðum sem Walter Tevis er talinn
höfundur að. Þessi tölva kann að
segja frá og á meira að segja til
ljóðrænu í anda Henry Thoreaus.
Á árinu 1984, ári George
Orwells, er ekki óforvitnilegt að
lesa framtíðarsýn Walters Tevis.
Orwell er einn þeirra höfunda sem
kemur í hugann, ekki síst þegar
hin blinda geimvera stendur uppi
algjörlega hjálparlaus í lokin.
Maðurinn sem féll til jarðar er
eins og hver önnur dægrastytting
í bókarformi. Alls ekki léleg sem
slík. En varla annað og meira.
Þorsteini Antonssyni hefur tek-
ist að gera texta Walters Tevis
skiljanlegan á íslensku. En stund-
um er eins og allt fari úr böndum.
Hver nennir þá
að tala íslensku
Hugleiðing um pakkafólkið og vídeóið
Kvikmyndir
Ólafur M. Jóhannesson
Stundum hvarflar sú hugsun
að kvikmyndagagnrýnandanum
er hann situr í einhverjum
kvikmyndasalnum, að hann sé
að villast, að nær væri að labba
út í ferskt loft og inná næstu
myndbandaleigu að grípa nýj-
ustu spóluna. Og það er næstum
sama hvar gagnrýnandinn sæti,
hann gæti labbað út úr bíóinu í
næstu videóleigu, slíkar gorkúl-
ur sem þær eru orðnar í hinni
ágætu borg Davíðs. Það er
kannski engin furða að kvik-
myndagagnrýnandanum brá
ekkert tiltakanlega í brún þegar
einn þaulreyndur sýningarmað-
ur ónefnds kvikmyndahúss upp-
lýsti: Þetta er engin traffík mið-
að við það sem var og hét. Má
vera að þetta sé rétt, en samt
finnst mér nú að myndaval
kvikmyndahúsanna hafi stór-
batnað frá því sem áður var og
að myndir berist hér skjótar á
hvíta tjaldið en nokkru sinni. En
hvað fá bíóstjórar að gert þegar
menn lauma splúnkunýjum
myndum inn í landið á mynd-
böndum og vart heyrist múkk
frá æðri stöðum?
Það er því kannski ekki nema
von að manni finnist stundum
dálítið kostulegt að vera að út-
lista „splúnkunýja ameríska
stórmynd" — sem hefir þegar
runnið sitt skeið á skjá lands-
manna. En hvað er til ráða þegar
jafnvel Sjónvarpið okkar neyðir
menn til myndbandskaupa.
Þetta gerist til dæmis með þeim
hætti að börnin — öflugasta
markaðsaflið — verða svo
hvekkt á því afskiptaleysi er
þeim er sýnt af dagskrárstjórum
Sjónvarpsins, að þau beinlínis
þvinga foreldrana til mynd-
bandskaupa: Annars fer ég bara
til Nonna, þar er alltaf hægt að
horfa á Tomma og Jenna — er
viðkvæðið. Þetta er ekkert smá
mál kæru lesendur því sumir
vilja frekar sjá börn sín þroskast
í skapandi leikjum en í samfylgd
Tomma og Jenna. Ég veit meira
að segja dæmi þess að menn læsi
þá félaga oní kjallara, slík er
ásókn barnanna í ærslin, og ekki
veit ég betur en börn hafi verið
lögð inná spítala með „Tomma
og Jenna-veikina".
Er þetta ekki allt í lagi, kunna
nú sumir að segja, er nokkur
munur á krakka sem hangir yfir
videói og hinum sem liggur í
myndablöðum og sögubókum?
Kannski er þetta allt gott og
blessað en hvað gerist þegar
barnið sest á skólabekk og verð-
ur að takast á við prentað mál?
Þá reynir á hugarflugið, á hæfi-
leikann til að breyta máli í
mynd, frásögn kennara í mynd
og texta. Þeir sem alast upp við
Tomma og Jenna þurfa ekki á
slíkum hæfileika að halda. Þar
er nefnilega engan texta að
finna, bara myndraðir sem þjóta
fyrir augu og eyru. Barnið þarf
ekkert að gera nema horfa á
endalausan eltingaleikinn og
barsmíðarnar og komi andar-
takshlé á ólátunum ókyrrist
barnið og skeifa kemur á munn-
inn. Það er kannski ekki nema
von að kennarar séu barðir af
nemendum í Bandaríkjunum og
Svíþjóð, það er einfaldlega ekki
nógu mikið fjör í kennslustund-
unum. Hver haldið þið að nenni
að hlusta á hrútleiðinlegan
kennara sem alltaf er að skrifa
eitthvað á töfluna og biðja menn
að lesa bækur, þegar hægt er að
fá vitneskju um alla hluti með
því að kaupa eða leigja eitt
stykki myndband, er miðlar
fróðleik um hvaðeina á aðgengi-
legan hátt — á þann veg er
Tomma og Jenna-kynslóðin skii-
ur?
Nei, kæru lesendur, við stönd-
um á barmi nýrrar aldar þar
sem menn fá allt í einum pakka:
skemmtan og fræðslu og geta ét-
ið popp heima í stofu um leið og
þeir safna réttindum til háskóla-
prófs. Svo hraðfleyg er þessi
þróun að ég held að við séum
hægt og bítandi að breytast í:
pakkafólk. Ekki endilega „pakk“
heldur verur sem vilja fá lífsins
gagn og nauðsynjar í þægilegum
pökkum. Jafnvel húsin okkar
koma þegar í slíkum pökkum og
viljum við fara í leikhús dugir
ekki minna en leikhúspakki og
hyggjumst við hverfa til fjar-
lægra landa er okkur pakkað
inní ferðapakka. Því spái ég því
að í framtíðinni fáum við alla
okkar uppfræðslu í litlum pökk-
um er innihalda videóspólur með
fræðsluefni. Og hver nennir að
fara á bíó nema ástfangnir ungl-
ingar — slíkir er halda uppi fé-
lagsheimilum þessa lands —
þegar skemmtunin kemur í
pökkum sendum heim á hlað? Og
hverjir haldið þið að nenni að
tala íslensku þegar öll vor upp-
fræðsla og skemmtan verður á
ensku, enda samin í kvikmynda-
verum og fræðslumiðstöðvum
hins vestræna heims af færustu
mönnum og seld á niðursettu
verði sökum mergðar? Lítil þjóð
má sín einskis á slíkum markaði.
Þó má vera að við eignumst, er
fram líða stundir, heimsfræga
málfræðinga austur í Vatns-
mýri. Það er nefnilega ekki á
hverjum degi að slíkum mönnum
gefst færi á að fylgjast með
dauðastríði ævafornrar þjóð-
tungu. Þó er aldrei að vita nema
við áttum okkur í tíma og beit-
um stílvopnum gegn videói. Þá
verður saga okkar eigi kvödd
með orðunum: THE END.