Morgunblaðið - 17.05.1984, Blaðsíða 19

MORGUNBLADIÐ, FIMMTUDAGUR 17. MAÍ 1984
67
Breska ljónið og hernám
Bækur
Björn Bjarnason
The Lion and the White Falcon.
Höf.: Donald F. Bittner.
Dreifing: Clio Distribution Services,
Oxford.
Útgáfuár: 1983, bls. 221. Verð 20.95
pund.
Titill þeirrar bókar sem hér um
ræðir er þessi: The Lion and the
White Falcon: Britain and Iceland in
the World War II Era — Ljónið og
hvíti fáikinn: Bretland og ísland á
tímum síðari heimsstyrjaldarinn-
ar. Á bókarkápu segir um höfund-
inn Donald F. Bittner að hann sé
bandarískur undirofursti og her-
sagnfræðingur við Command og
Staff College bandarískra land-
gönguliða. I formála segist höf-
undurinn hafa fengið áhuga á
hernámi íslands 1965—66 fyrir
hvatningu frá þremur íslending-
um: Valbergi Lárussyni, Magnúsi
Maríussyni og Finni Eyjólfssyni.
Bókin byggist á rannsóknum á
bandarískum, kanadískum og
breskum gögnum auk þess sem
höfundur hefur í einstökum und-
antekningartilvikum leitað fanga
með bréfaskriftum og samtölum
við menn á íslandi og í Þýska-
landi.
í bókaskrá kemur fram að höf-
undur hefur haft takmarkaðan að-
gang að íslenskum heimildum og
Einstök
tónleikaplata
Hljóm-
plotur
Siguröur Sverrisson
I)ire Straits
Alchemy — Live
Vertigo/Fálkinn
Mikið hefur verið um þessa
plötu ritað og flestar eru um-
sagnirnar á einn veg: þetta sé
sosum ágæt plata en tilgangur-
inn með útgáfu hennar vandséð-
ur. Ég er þessu algjörlega
ósammála. Hef þó aldrei talist
til dyggustu aðdáenda Dire
Straits. Held því blákalt fram,
að það sé dauður maður sem ekki
hrífst af þessum tónleikaupptök-
um Mark Knopfler og Co.
í mínum augum (og þá ekki
síður eyrum) er Alchemy prýdd
öllum þeim kostum sem gera
tónleikaplötur eftirsóknarverð-
ar. Upptakan er listilega góð,
hljóðfæraleikurinn frábær, út-
setningarnar skemmtilegar og
oft á tíðum talsvert frábrugðnar
þeim upprunalegu og loks
skemmtileg stemmning á meðal
áhorfenda. Hvað menn vilja fá
meira út úr tónleikaplötu er mér
hulin ráðgáta. Alchemy er tví-
mælalaust í flokki allra bestu
tónleikaplatna síðari ára.
Á Alchemy, sem eru reyndar
tvær plötur með upptökum af
einum tónleikum í Lundúnum, er
að finna 11 lög, þ.á m. flest
þeirra bestu sem Dire Straits
hafa sent frá sér. Auk þeirra er
þarna lagið Going Home úr
kvikmyndinni Local Hero svo og
Two Young Lovers, sem ég
minnist ekki að hafa heyrt áður
í flutningi Dire Straits. Það lag
er einkar skemmtilegur rokkari í
and Dave Edmunds.
Það er erfitt að tína einstök
lög út úr jafn sterkri heild og
raun ber vitni. í mínum huga er
Alchemy ákaflega heilsteypt
tónleikaplata þótt vissulega sé
þar að finna spretti, sem standa
upp úr. Einn slíkan er t.d. að
finna í Sultans of Swing, þar
sem Mark Knopfler fer á kostum
á gítarnum. Aðrir meðlimir
Straits láta ekki sitt eftir liggja
og útkoman er frábær.
Alchemy er kostagripur í safn
aðdáenda Dire Straits og það má
mikið vera ef sveitin aflar sér
ekki fjölda nýrra aðdáenda með
þessari útgáfu.
af skránni að dæma hefur hann
ekki leitað víða fanga til að fræð-
ast beint um íslensk málefni eða
afstöðu íslendinga almennt til ör-
yggismála fyrr og síðar. Stafsetn-
ing á íslenskum mannanöfnum og
örnefnum gefur til kynna að ekki
hafi verið lögð mikil rækt við
þessa hlið ritgerðarinnar.
Hinar yfirgripsmiklu rannsókn-
ir dr. Þórs Whitehead á stöðu fs-
lands í síðari heimsstyrjöldinni
sýna að ítarleg rannsókn á
ógrynni heimilda er forsenda þess
að menn komist á leiðarenda í
þeim frumskógi sem umlykur
kjarna malsins. Donald F. Bittner
líkir rannsóknum sínum við leit-
ina að hinum helga bikar er Jesús
notaði við síðustu kvöldmáltíðina.
Án þess að dómur sé felldur yfir
þeim heimildum sem Bittner not-
ar eða meðferð hans á þeim er
unnt að slá því föstu að hin rétta
leið verður ekki rötuð ef menn
sleppa því alveg að kynnast sjón-
armiðum íslendinga milliliða-
laust. Erlendum sendimönnum
„hættir til að misskilja ástandið í
þeim löndum, þar sem þeir dvelj-
ast og eiga raunar sína óskhyggju
— ekki síður en annað fólk,“ segir
Matthías Johannessen í ólafssögu
Thors þegar hann færir rök fyrir
því að Louis Dreyfus, sendiherra
Bandaríkjanna á íslandi, hafi lát-
ið undir höfuð leggjast að koma
sjónarmiðum íslenskra stjórn-
valda á framfæri við ráðamenn í
Washington þegar bandríska
beiðnin um herstöðvar til langs
tíma var til umræðu 1945 og 1946.
Donald F. Bittner skiptir her-
námsárunum þannig að frá því að
Bretar komu hingað 10. maí 1940
fram til 22. apríl 1942 hafi Bretar
farið með hernámsstjórn en síðan
Bandaríkjamenn til 7. október
1946 þegar Keflavíkursamningur-
inn kom til sögunnar. í inngangi
bókarinnar rökstyður hann það
sérstaklega að ekki sé munur á
hernámi Breta og Bandaríkja-
manna. Þessi skilgreining á her-
námi stangast á við sögulegan
skilning fslendinga. Hér eru menn
þeirrar skoðunar að hernámi Breta
hafi lokið í júlí 1941 með hervernd-
arsamningnum við Bandaríkja-
menn. fslenskir stjórnmálamenn
þess tíma töldu herverndarsamn-
inginn ótvíræða viðurkenningu
Bandaríkjamanna og Breta á al-
geru frelsi og fullveldi fslands. f
honum hafi falist að íslendingar
ráðu einir stjórnskipun sinni og
samningsgerðin sjálf hafi verið
ótvírætt vitni um, að sambands-
lögin við Dani frá 1918 væru í
framkvæmd fallin úr gildi. Bittner
gefur oftar en einu sinni til kynna
að þessi samningur hafi verið
neyddur upp á íslendinga. Hins
vegar gerir hann enga tilraun til
að skýra það hvort fslendingar
hafi fært sér óskir Breta um þátt-
töku Bandarikjamanna í stríðinu í
nyt á þann veg að fá þessi stór-
veldi til að fallast á grundvallar-
sjónarmið íslendinga í baráttunni
fyrir fullu sjálfstæði. Roosevelt,
Bandaríkjaforseti, setti það sem
skilyrði fyrir för bandarískra her-
manna til fslands að fslendingar
sættu sig við komu þeirra.
Donald F. Bittner sýnist ekki
heldur hafa athugað það að í
stríðslok þótti íslendingum ýmis-
legt annað brýnna í alþjóðamálum
en að losna strax við Breta og
Bandaríkjamenn: „Nýsköpunar-
stjórnin gerði enga tilraun til þess
að reka á eftir brottflutningi
bandamanna, enda voru íslend-
ingar ekki þess umkomnir að taka
við flugvallarrekstri," segir Þór
Whitehead í ritgerðinni Lýðveldi
og herstöðvar í Skírni 1976.
Þegar Bretar tilkynntu að þeir
ætluðu að yfirgefa Reykjavíkur-
flugvöll í mars 1946 hétu þeir ís-
lendingum að aðstoða þá við að
þjálfa menn til að reka flugvöllinn
og stjórna flugumferð. Banda-
ríkjamenn tóku þessari einhliða
ákvörðun Breta illa. Bandarísk
stjórnvöld lifðu þá enn í þeirri von
að þeim tækist að fá hér þrjár
herstöðvar til langtímaleigu.
Slökkt var á þeirri vonarglætu
með Keflavíkursamningnum
haustið 1946. Eins og áður sagði
var Louis Dreyfus, sendiherra, í
forsvari fyrir Bandaríkjastjórn í
þessu máli hér á landi: „Fram-
koma Dreyfusar minnir einna
helst á yfirgang landstjóra eða
jarls, sem telur sig geta notað öll
meðul í því skyni að koma fram
vilja stjórnar sinnar og gæta
hagsmuna hennar í hálfkúguðu
landi," segir Matthías Johannes-
sen í Ólafssögú Thors.
í bók Bittners kemur ekki fram
að hann hafi stuðst við skýrslur
Dreyfusar við ritun bókar sinnar
hins vegar er Bittner þeirrar skoð-
unar að fslendingar hafi verið að
minnsta kosti „hálfkúguð" þjóð
fram til 1946. Raunar er bók
Bittners gert rangt til með því að
ræða sjálfstæðisbaráttu íslend-
inga á stríðsárunum þvi að hún
snýst alls ekki um hana. Að því er
íslendinga varðar er höfundi mest
í mun að athuga hvern hug þeir
báru til breska hernámsliðsins.
Bókinni lýkur á tilvitnun í Árna
Jónsson frá Múla en hana hefur
Bittner fundið í tíðindum frá
íslands
breska þinginu, Hansard. Árni
lýsir áhrifum Breta á íslendinga
með þessum orðum eftir að breski
meginherinn er horfinn af landi
brott: „Líklega er hér um einstakt
tilvik í sögu hernáms að ræða, að
hernámsliðið njóti meiri vinsælda
við brottför en þegar það kom.“
Þegar litið er á allar aðstæður
og meginstoðina í bók Bittners,
það er að segja fjölda erlendra
hermanna hér á landi á stríðsár-
unum, má segja að lokaorð bókar-
innar, tilvitnunin í Árna frá Múla,
segi mikið um það sem hér var í
húfi, því að aldrei reyndi á það öll
stríðsárin að vopnum væri beitt
milli stríðandi herja á fslandi.
Á stríðsárunum voru íslend-
ingar um 120 þúsund. Þegar flest
var í breska landhernum voru hér
um 25 þúsund hermenn á hans
vegum. Breski flotinn hafði hér
mest um 1.500 menn og breski
flugherinn um 4.500 í september
1943. Fyrstu Bandaríkjamennirnir
komu hingað í júlí 1941 og vetur-
inn 1941/42 voru 10.845 banda-
rískir hermenn í landinu eða alls
36.245 breskir og bandarískir her-
menn. Bittner segir að í ágúst 1942
hafi 37 þúsund bandarískir her-
menn verið komnir hingað en að-
eins 1.200 breskir landhermenn
voru þá enn eftir í landinu. Bók
Bittners snýst einkum um breska
heraflann eins og nafnið bendir til
og þar er því lýst nákvæmlega hve
mikil þrekraun það var fyrir
breska ljónið að takast á við varn-
ir fslands á þessum tíma.
Þegar litið er til baka vekur
undrun að svo mikill liðsafli skuli
hafa verið sendur hingað til lands
en breska hernámsliðið hafði það
verkefni að koma í veg fyrir að
Þjóðverjar næðu Reykjavík og
gætu notað landið sem flota- og
flugbækistöð auk þess sem liðið
skyldi reisa flota- og flugstöðvar
fyrir Breta í landinu. í þann mund
sem hernámsliðiö kom til landsins
ímynduðu Bretar sér að 50 þúsund
manna óvígur her Þjóðverja væri í
skipum á Saxelfi og biði þess eins
að merkið væri gefið um að halda
til íslands. Allt var þetta á mis-
skilningi byggt. í raun voru Þjóð-
verjar aldrei í stakk búnir til að
senda landgöngulið til íslands og
Ikarus-áætlun Hitlers um innrás
á fsland, sem Þór Whitehead hef-
ur meðal annars lýst í Lesbók
Morgunblaðsins, varð lítið meira
en pappírsgagn því að þýska her-
stjórnin áttaði sig á því að hún
gæti ekki haldið úti neinum liðs-
afla á íslandi.
Donald F. Bittner birtir í bók-
inni ummæli eftir Karl Jesko von
Puttkamer, varaaðmírál, sem varð
flotaráðgjafi Hitlers og vitnar þar
í bréf sem hann fékk frá Puttkam-
er í október 1973, en Puttkamer
var falið að vinna að Ikarus-
áætluninni. í bréfinu segir að eftir
hernám Breta hafi Þjóðverjar
aldrei íhugað loft- eða flotaárásir
á ísland. Og Bittner vitnar orðrétt
í bréfið: „Ekkert var í alvöru hug-
að að loft- og flotaárásum á ísland
þar sem ekki var unnt að finna
neitt skynsamlegt hlutfall á milli
áreynslunnar og hugsanlegs
ávinnings."
Enginn vafi er á því að Hitler
hafði fullan hug á að ná fótfestu á
íslandi en hann skorti afl til þess,
þá eins og nú var ástæðan fyrir
áhuga evrópsks meginlandsveldis
er sótti út á Atlantshaf tengd legu
íslands, hnattstöðunni: „Wer Is-
land hatte, besass den Schlússel
zum Ausgang zum Atlantik,"
sagði Puttkamer í bréfinu 1973:
„Sá sem ráð yfir íslandi hafði í
hendi sér lykilinn að Atlantshafi.“
Breska hernámsliðið vann að
gerð flugvalla í Reykjavík og á
Kaldaðarnesi og flotastöðvar í
Hvalfirði og Bandaríkjamenn
gerðu Keflavíkurflugvöll. Bittner
lýsir aðgerðum Breta nákvæmlega
frá hersagnfræðilegu sjónarmiði
og rekur ferðir einstakra sveita til
og frá landinu. Gerir grein fyrir
þeim vandamálum sem herstjór-
arnir þurftu við að glíma og sam-
skiptunum við íslendinga. Þegar
frá leið nýttist aðstaðan á íslandi
Bretum og bandamönnum best á
þann veg að héðan var unnt að
stunda lofthernað gegn þýskum
kafbátum og til verndar skipalest-
um og halda úti herflota í sama
skyni og til varnar landinu auk
þess sem aðstaða í landinu var
ómetanleg fyrir skipalestirnar
sjálfar.
Bretar framkvæmdu hernámið
á íslandi í flýti án þess að gera sér
nægilega glögga grein fyrir því
fyrirfram hvað af því myndi leiða.
f stuttu máli má segja að Donald
F. Bittner brjóti þessa staðreynd
til mergjar og í því felist megin-
gildi bókar hans.
ZtmutiESTonE ^slns
Nú eru fyrirUggjandi hjá hjólbarðasölum um land allt
Bridgestone radial og diagonal sumarhjólbarðar.
Óbreytt verð frá í fyrrasumar!
veg na i
BÍLABORG HF.
Smiöshöföa 23 sími 812 99