Morgunblaðið - 29.05.1984, Blaðsíða 19

mÖrGUNBLAÐIÐ, ÞRÍÐJUDAGUR 29. MAÍ 1984
ina, sem hann réð að var skrifuð,
og lokið var við árið 1977. Sú bók
er væntanleg á næstunni hjá
Menningarsjóði.
Höfundi þeirrar bókar finnst að
vel hefði mátt svo fara, að Ólafur
hefði séð verkið á prenti, en við
það verður ekki ráðið úr þessu. En
þjóðhátíðarnefndin 1974 kveður í
dag góðan foringja sinn á forsæt-
isráðherrastóli með virðingu og
þakklæti og biður honum blessun-
ar og vottar samúð aðstandendum
hans. Það voru einkum undirritað-
ur og Matthías Johannessen,
formaður þjóðhátíðarnefndar,
sem höfðu samráð við Ólaf Jó-
hannesson og áttu við hann sam-
skipti fyrir hönd nefndarinnar.
Það samneyti gleymist ekki.
Indridi G. Þorsteinsson
Kynni mín af ólafi Jóhannes-
syni hófust ekki fyrr en 1979. Ég
hafði eins og aðrir fylgst með
stjórnmálaferli hans og oft dáðst
að hæfni hans til að sjá betur en
aðrir í gegnum hinn pólitíska vef.
Moldviðri stjórnmálanna byrgði
honum ekki sýn á kjarna hvers
máls. Þegar mest á reyndi var
hann sterkastur.
Það var í kosningabaráttunni
1979 að ég kynntist Ólafi persónu-
lega. Frá fyrstu stund sýndi hann
mér vinsemd og hlýju. Ég átti þess
kost að fara með honum á marga
vinnustaði og fann þá hvað það
var, sem olli þeirri virðingu og því
trausti, er menn báru til hans. Því
réði framar öðru, að hann kom til
dyranna eins og hann var klædd-
ur: vitur, glöggskyggn, vilja-
sterkur, glettinn, en umfram allt
góðviljaður. Uppgerð var ekki til í
fari hans. Á kveðjustund þakka ég
vináttu hans og hlýju. Til ólafs
var alltaf hægt að leita leiðsagnar
í flóknum málum og ráðhollur var
hann með afbrigðum. Dóru, dætr-
unum og öllum ástvinum hans
færi ég einlægar samúðarkveðjur.
Haraldur Ólafsson
Kveðja frá Félagi ungra fram-
sóknarmanna í Reykjavík
Með Ólafi Jóhannessyni er
genginn einn mikilhæfasti stjórn-
málamaður Islendinga.
Er síðasti áratugur — oft
nefndur framsóknaráratugur —
kemur til umræðu þá gleymist
oftar en vera skyldi að geta þess,
að hann er eitt mesta framfara-
skeið í sögu þjóðarinnar. Aldrei
hefur verið jafnmikil uppbygging
— jafnt til sjávar og sveita — á
jafnstuttum tíma á íslandi. Aldrei
hafa þjóðartekjur á mann aukist
jafnmikið á jafnstuttum tíma.
Engum einum manni er það eins
mikið að þakka og Ólafi Jóhann-
essyni að þessari uppbyggingu
skyldi hrundið í framkvæmd. Var
þar snúið við þeirri óheillaþróun
frá áratugnum áður; er stórir hóp-
ar fólks fluttust úr landi vegna
atvinnuleysis.
Stærstu gæfuspor ólafs Jó-
hannessonar er hann tók fyrir ís-
lensku þjóðina tengjast þó e.t.v.
útfærslu fiskveiðilögsögunnar.
Það kom líka í ljós er olíukreppan
mikla lagðist með fullum þunga á
efnahagslíf Vesturlanda — með
tilheyrandi verðbólgu og annarri
óáran — að íslendingum veitti
ekki einum af auðlindum hafsins i
kringum landið. Öllum má því
vera ljóst að ekki mátti tæpara
standa að byrja útfærsluna. En
þetta framtak ríkisstjórnar Ólafs
Jóhannessonar 1972 snerti einnig
aðrar þjóðir enda er nú viður-
kennt á alþjóðavettvangi að efna-
hagslögsaga skuli vera, ekki bara
50, heldur 200 sjómílur.
Um mannkosti og hæfileika
ólafs Jóhannessonar skal því einu
bætt við það sem felst í framan-
sögðu — og það sem komið hefur
fram á öðrum vettvangi — að nær
einsdæmi er að einn maður skuli á
starfsferli sínum hafa farið með
hluta af öllum meginþáttum ríkis-
valdsins; löggjafarvaldi, dóms-
valdi og framkvæmdavaldi en að
auki einn af handhöfum forseta-
valds í fjarveru forseta sem for-
sætisráðherra og segir þetta
meira en mörg orð.
Félag ungra framsóknarmanna
í Reykjavík þakkar fyrrverandi
formanni sínum og alþingismanni
samfylgdina og fyrir sitt leyti
gifturík störf fyrir Framsóknar-
flokkinn, landið og þjóðina og
óskar honum velfarnaðar á öðrum
tilverustigum.
Frú Dóru Guðbjartsdóttur og
öðrum aðstandendum er vottuð
virðing og dýpsta samúð.
í valinn er fallinn mikill stjórn-
málaskörungur, Ólafur Jóhannes-
son alþingismaður og fyrrverandi
forsætisráðherra, og verður hann
borinn til grafar í dag.
Kynni okkar Ólafs hófust ekki
að ráði fyrr en hann gaf kost á sér
til alþingiskosninga hér í Reykja-
vík haustið 1979. I kosningunum í
desember á því sama ári náði
Framsóknarflokkurinn glæsi-
legum kosningasigri, og ekki síst
hér í Reykjavík og voru tveir
menn kosnir á þing héðan. Má það
mikið þakka dugnaði ólafs og því
trausti sem hann naut og hafði
áunnið sér meðal þjóðarinnar,
bæði sem heiðvirður og ráðvandur
stjórnmálamaður. Á Framsóknar-
áratugnum frá 1971—1981 sýndi
Ólafur sem ráðherra bæði þrek og
styrk auk þeirrar þekkingar sem
hann hafði, til að færa landhelg-
ina út frá 12 mílum í 200 sjómílur.
Ef Ólafs hefði ekki notið við hefðu
þessi mál sjálfsagt ekki náðst á
þeim tíma sem þau gerðu.
í ríkisstjórn Gunnars Thor-
oddsen, sem mynduð var eftir al-
þingiskosningarnar 1979, gegndi
Ólafur starfi utanríkisráðherra
jafnframt þingstörfum. Án kjöl-
festu ólafs mun Gunnari líkast til
ekki hafa tekist að halda ríkis-
stjórn sinni saman, jafnerfið og
hún var. Það er mikill missir að
þessum tveim stjórnmálaskörung-
um, á svo skömmum tíma, og að
þeim var ekki gefinn lengri tími
til að miðla af reynslu sinni til
næstu kynslóðar.
Þegar Framsóknarfélag Reykja-
víkur leitaði til ólafs Jóhannes-
sonar, hvort heldur var um að
ræða almenn stjórnmálaviðhorf
hverju sinni eða halda tækifæris-
ræðu á einhverjum síðbúnum
skemmtunum, var hann ætíð
reiðubúinn þrátt fyrir miklar ann-
ir.
Þegar ég leitaði til ólafs fannst
mér hann ætíð taka málaleitun
minni einstaklega vel. Þegar litið
er til baka er það sjálfsagt vegna
þess að hann gegndi formennsku í
Framsóknarfélagi Reykjavíkur á
sínum tíma, rétt í lok stríðsins. Þá
hafði hann unnið sem lögfræðing-
ur um nokkurra ára skeið.
Ólafur hætti formennsku einu
ári síðar vegna þess að hann
þurfti að fara utan til fram-
haldsnáms í Svíþjóð, árið
1945-46.
Hvað vakti fyrir ólafi að vinna
svo mikið innan félaganna í
Reykjavík, bæði ungra sem eldri, á
þessum tíma? Ég hef oft hugsað
um það, og mín skoðun er sú, að á
þeim tíma hefur honum fundist að
þörf væri að styrkja störf Fram-
sóknarflokksins á þéttbýlissvæð-
inu.
Ólafs Jóhannessonar verður
best minnst sem manni með
hnyttin stutt tilsvör og brosið
fræga. Hann var ætíð mjög varkár
í tilsvörum. Þegar hann var spurð-
ur sem forsætisráðherra árið 1978,
hvað hann byggist við af sínum
meðráðherrum var svarið jafn
stutt og laggott, „Nýir vendir sópa
best."
Fyrir hönd Framsóknarfélags-
ins í Reykjavík, stjórnarinnar svo
og allra félagsmanna, vil ég þakka
Ólafi Jóhannessyni fyrir öll þau
fórnfúsu störf, sem hann hefur
innt af hendi. Einnig vil ég votta
eiginkonu, frú Dóru Guðbjarts-
dóttur, dætrum og öðrum ættingj-
um innilegustu samúð.
Valdimar K. Jónsson
formaður FR
Stjórnmál og lögfræðistörf voru
aðalviðfangsefni dr. Ólafs Jóhann-
essonar. Þessir tveir þættir voru
tengdir, ekki síst þannig, að Ólaf-
ur beitti sér á þing- og ráðherra-
árum sínum fyrir ýmsum réttar-
bótum, sem hann skildi þörfina
fyrir betur en margir aðrir vegna
lagakunnáttu sinnar. Hann var
fæddur norður í Fljótum, en hélt
ungur á menntabrautina og lauk
embættisprófi í lögum 1939 með
glæsilegum vitnisburði. Ekki verð-
ur fullyrt, hvenær áhugi á stjórn-
málum og lögum vaknaði, en eftir
stúdentspróf stefndi hann um
skeið að öðru ævistarfi. Varla hef-
ur hann þó talið, að illa hafi til
tekist, enda líklegt, að í sveitinni
hafi hann kynnst því, sem síðar
varð viðfangsefni hans. Talaði
hann með virðingu um lagakunn-
áttu hreppsstjóra, og má vel vera,
að valdsmenn og stjórnmálamenn
hafi snemma vakið athygli Ólafs
og áhuga.
Fyrstu árin eftir lagapróf starf-
aði ólafur Jóhannesson hjá Sam-
bandi íslenskra samvinnufélaga,
en var þó um skeið í fullu starfi í
viðskiptaráði. Veturinn 1945—6
fór hann til framhaldsnáms í
lögfræði í Stokkhólmi, og snemma
árs 1947 tók hann við prófessors-
embætti því við lagadeild, sem dr.
Gunnar Thoroddsen hvarf þá frá,
þar eð hann hafði verið kjörinn
borgarstjóri í Reykjavík. ölafur
var síðan óslitið lagakennari allt
til 1971, er hann varð forsætis-
ráðherra, en lausn frá kennara-
embætti fékk hann eigi að fullu
fyrr en 1978.
ólafur varð, er hann kom að
lagadeild, að taka að sér mikla og
erfiða kennslu, svo sem þá þótti
ekki umtalsvert. Aðalkennslu-
grein hans alla tíð var ríkisréttur,
bæði stjórnlagafræði og stjórnar-
farsréttur, en að'auki kenndi hann
þjóðarétt og alþjóðlegan einka-
málarétt. Fyrstu árin var réttar-
far einnig viðfangsefni hans og
síðar eignarréttur og veðréttur á
annan áratug. Að auki hafði hann
á hendi kennslu viðskiptanema í
lögfræði um skeið. Kennslan ein
var því viðamikið verkefni, en
Ólafur var starfsmaður mikill og
hóf þegar í stað, er hann kom að
Háskólanum, að rita kennslubæk-
ur og lagabækur handa almenn-
ingi. Tvær af kennslubókum hans
eru veigamikil vísindarit, sem í
nokkra áratugi hafa einnig verið
handbækur allra þeirra, sem hafa
viljað leita sér vitneskju um laga-
reglur um íslenska ríkisstarfsemi.
Er næsta athyglisvert, hve mikl-
um fræðistörfum Ólafur fékk lok-
ið á fyrri hluta kennaraára sinna,
en eftir það tóku þingstörfin svo
mikið af tíma hans, að hann hlaut
að láta sér nægja að kanna og rita
um annars konar afmörkuð lög-
fræðileg verkefni eftir það.
Aðalrit ólafs Jóhannessonar
eru Stjórnarfarsréttur — almenn-
ur hluti, sem kom út 1955, og
Stjórnskipun íslands, sem kom út
prentuð 1960, en hafði áður birst
fjölrituð að hluta. Báðar þessar
bækur hafa verið gefnar út á ný í
endurskoðuðum útgáfum, sem
kennarar við lagadeild hafa séð
um, dr. Páll Sigurðsson og dr.
Gunnar G. Schram. Fyrri bókin,
Stjórnarfarsréttur, fjallar um
stjórnsýslu ríkisins, ráðuneyti og
ríkisstofnanir, gerðir þeirra og
ábyrgð starfsmenn hins opinbera,
valdbeitingu þeirra og eftirlit með
störfum þeirra. Þetta mikilvæga
réttarsvið hafði í nær 20 ár verið
kennslugrein við lagadeild, þegar
bók Ólafs kom út. Við kennsluna
hafði verið stuðst við rit eftir
danska prófessorinn Poul Ander-
sen, sem var og er hin merkasta
heimild, en var alla tíð erfitt til
notkunar við lagakennslu hér á
landi. Bók Ólafs bætti því úr
brýnni þörf laganema, en var
einnig gagnmerkt brautryðjánda-
verk. í samtali við höfund þessara
lína á síðasta vetri vakti ólafur
máls á því, að hann hefði viljað
gera mun betur, þegar hann samdi
stjórnarfarsréttinn. Þessi orð
voru óþörf, því að bókina má með
sanni kalla stórvirki í íslenskri
lögfræði. Hitt kann að hafa verið
tilefni þessara orða að þær rann-
sóknir, sem Ólafur hóf, en varð
síðar að hverfa frá vegna annarra
verkefna, þurfa að verða öðrum
hvatning til að sinna þessu mikil-
væga réttarsviði, sem varðar hag
allra.
Annað aðalrit ólafs Jóhannes-
sonar, Stjórnskipun íslands, fjall-
ar um megindrætti stjórnskipun-
arinnar og æðstu handhafa ríkis-
valdsins. Bókin er, gagnstætt
hinni fyrri, byggð á grunni ran-
nsókna og rita fyrirrennara Ólafs
á kennarastóli, enda þótti sjálfs-
Qr 19
agt, að bók um þetta efni, samin á
íslensku og að öllu miðuð við ís-
lenskar aðstæður, kæmi út
skömmu eftir að lagakennsla
hófst hér á landi í byrjun aldar-
innar.
Auk þeirra stóru rita, sem nú
hefur verið getið, samdi Ólafur Jó-
hannesson rit um skiptarétt og
kyrrsetningu og lögbann. Þá
samdi hann fyrir almenning bók
um Sameinuðu þjóðirnar og stórt
yfirlitsverk, Lög og rétt, sem
prentað hefur verið þrisvar sinn-
um og er almennt upplýsingarit
um íslenska réttarskipun. Greinar
hans um lögfræði eru fjölmargar
og um ýmis efni, en þó einkum
ríkisrétt. Greinarnar eru taldar í
Lögfræðingatali og Skrám um rit
háskólakennara og verður að vísa
í þessar heimildir. Nefna verður
þó eina grein um ríkisrétt. Mann-
réttindi, sem prentuð var í Samtíð
og sögu 1951. Um önnur efni eru
t.d. greinin Fjártjón og miski frá
1947 og greinin Fáein orð um bú-
fjármörk frá 1962. Sýna heiti rit-
gerðanna, að Ólafur skrifaði um
ýmis efni.
Þess er fyrr getið, að Ólafur Jó-
hannesson kom miklu í verk á
fræðasviðinu. Meginhugmyndir
hans um val viðfangsefna og
vandamála voru hefðbundnar.
Reynslan hefur sýnt, að þar fór
hann rétta leið, og tryggðin við
hefðirnar að þessu leyti hefur
stuðlað að því, að kennslubækur
hans hafa jafnframt orðið traust-
ar handbækur, sem þeir vitna til,
sem ræða vilja með rökum um
réttarreglur um ríkið og starfsemi
þess. Umfjöllun um einstök atriði,
könnun heimilda og ályktanir, er
að sjálfsögðu verk ólafs og lýsir
skoðunum hans. Þar kemur fram,
að hann var íhugull og varfærinn í
lagaverkum sínum, en gekk
ótrauður til glímu við margvísleg
og erfið álitaefni. Meirihluti
þeirra lögfræðinga, sem nú starfa
hér á landi, hefur lesið kennslu-
bækur hans í ríkisrétti í lagadeild,
og svo mun um fleiri en þann, sem
þetta skrifar, að þeir þurfa ekki að
rifja upp atvik margra hinna síð-
ustu daga í starfi, áður en það rifj-
ast upp, að til umræðu hafi verið
skoðun Ólafs Jóhannessonar á
einu atriði eða öðru, sem máli
skiptir í ríkisrétti.
Á þeim árum, er Ólafur Jóhann-
esson var prófessor en ekki þing-
maður, sat hann oft í Hæstarétti
sem varadómari. Dæmdi hann í
um 180 málum. Ýmis önnur lög-
fræðistörf hafði hann með hönd-
um á þessum tíma og síðar, t.d.
samdi hann lagafrumvörp, og
fylgja mörgum þeirra ítarlegar
greinargerðir, t.d. um jarðhita-
réttindi.
Eftir að Ólafur Jóhannesson
settist á þing 1959 flutti hann ým-
is mál, sem horfðu til umbóta á
lagasviðinu. Hann var dómsmála-
ráðherra jafnframt því að vera
forsætisráðherra 1971—74 og
áfram dómsmálaráðherra allt til
1978. Á þessum árum bar hann
aðalábyrgðina á því, að leitað væri
leiða til réttarbóta í dómsmálum,
og lét hann ekki sitt eftir liggja.
Má þar til nefna, að hann skipu-
lagði starf að endurskoðun rétt-
arfarslöggjafar. Árangur þess
varð m.a. lagabreyting 1976, sem
fól í sér, að rannsóknarlögregla
ríkisins var sett á fót. Einnig er
þess að geta, að í ráðherratíð
Ólafs var ýmsu varðandi refsingar
breytt, bæði lagareglum og fram-
kvæmdaháttum, t.d. var komið
nýrri skipun á afgreiðslu beiðna
um náðanir, reynslulausnir o.fl. Á
þessum árum voru sett ný og ítar-
leg lög um þinglýsingar, eignar-
námsframkvæmd, hjúskap, ætt-
leiðingu, trúfélög og hlutafélög.
Auk þessa var unnið að undirbún-
ingi laga um ýmis málefni þó að
það leiddi ekki til lagasetningar
fyrr en síðar eða hafi enn ekki
gert það. Þá er vert að minna á, að
dómsmálaráðherrann er yfirmað-
ur Landhelgisgæslunnar. Varð
Ólafur af þeim pökum að taka
mikilvægar ákvarðanir, þegar
landhelgismálið var til meðferðar,
en því máli sinnti hann að sjálf-
sögðu einnig sem forsætis-
Sjá bls. 34.
Forseti íslands dr. Kristján Eldjárn og Ólafur Jóhannesson á fundi í skrifstofu forseta í Stjórnarráðshúsinu.