Morgunblaðið - 27.06.1984, Blaðsíða 20

rs.\
60
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 27. JÚNÍ 1984
Meindýr og garðaúðun
— eftir Óla
Val Hansson
Um garðaúðun og
aðfarir að fagmönnum
Á síðastliðnu vori um það leyti
sem garðagróður tók að vakna til
lífs og meindýr byrjuðu að spilla
honum, var hafin mikil atlaga í
fjölmiðlum gegn garðúðun. Ein
helsta ástæða fyrir þeirri aðför
mun hafa verið sú, að lengi hefur
það viðgengist hér af ýmsum fag-
mönnum sem þjónað hafa garðeig-
endum með úðun, að nota eitur-
efnið Parathion. Þetta plöntulyf er
flókið lífrænt fosfórsamband sem
er í flokki allra sterkustu eitur-
-efna til varnar meindýrum í
gróðri.
Ástæðan fyrir því að margir
sem annast úðun einkagarða velja
yfirleitt að nota Parathion mun
vafalaust sú, að reynslan hefur
sýnt, að í mjög vægri þynningu
gagnar það betur gegn meindýrum
við lágt hitastig en önnur boðleg
eiturefni, enda er það búið þeim
kostum að smjúga dýpra inn í lauf
en flest önnur efni án þess þó að
vera kerfislyf.
Aðilar sem sinna garðaúðun
vilja og gjarnan vita að árangur af
framkvæmdum þeirra reynist það
öruggur, að garðeigendur sjái sem
minnsta ástæðu til umkvörtunar.
Þá hefur og notkun Parathions
verið látin óátalin til þessa af
þeim opinberu aðilum sem veita
heimild til eiturefnanota. Hins
vegar mega þeir einir sem öðlast
leyfisveitingu, nota efnið við störf
sín.
Flestir fagmenn sem taka að sér
garðúðun, eru því í fullum rétti
hvað notkun Parathions varðar
hafi þeir tilskilið leyfi, en þeir eru
þá einnig frjálsir að því hvort þeir
velja að nota Parathion eða ein-
hver önnur plöntulyf þegar þeir
eru kvaddir til aðgerða.
Hér mun ekki á neitt hátt reynt
að halda uppi vörnum fyrir notk-
un Parathions né yfirleitt öfgum í
eiturefnanotkun og segjast verður
eins og er, að utan íslands er
Parathion hvarvetna bannað í
notkun, jafnt í einkagörðum sem
og gróðursvæðum er almenningur
hefur aðgang að. Mun því mál til
komið að notkun þess linni einnig
hér. En á hinn bóginn verður því
heldur ekki mælt bót, að í ýmsum
mótmælum gegn garðaúðun sem
birst hafa, hefur verið farið
ósmekklegum orðum um þá sem
stunda úðunarstörf. Upp til hópa
hafa þessir aðilar verið bornir
þeim ásökunum, að spúa eitri í al-
gjöru skeytingarleysi, í tíma sem
ótíma, yfir allt sem þeir komast
nálægt.
f þessu sambandi hefur gjarnan
verið bent á jafnvægisröskun líf-
ríkisins sem alvarlegastar afleið-
ingar af iðju úðunarmanna, og
ekki síst slegið á þá strengi að ver-
ið sé að útrýma smáfuglum.
Illa leikin trjágróður
Þau blaðaskrif sem hér í upp-
hafi var vikið að, sem og önnur er
áður höfðu birst, urðu nánast til
þess, að allur fjöldi garðeigenda
sem höfðu uppi ráðagerðir um að
láta úða, til að stemma stigu við
gróðurskemmdum af völdum
skógarmaðka og blaðlúsa, bundu
með öllu endi á fyrirætlanir um
slíka atlögu af hræðslu við afleið-
ingarnar.
Árangurinn reyndist þá líka sá
að mjög víða í görðum varð trjá-
gróður fyrr en varði svo átakan-
lega illa leikinn af völdum
„maðka“ að sjaldan eða aldrei hef-
ur sést annað eins hörmungar-
ástand. Þetta gerðist þrátt fyrir
kalt og úrfellissamt tíðarfar. Blað-
lýs náðu og einnig að gera usla
enda þótt þær þjörmuðu minna að
gróðri en oft áður.
Vegsummerki um skemmdir
sumarsins 1983 blasa enn hvar-
vetna við þar sem skoðaður er
trjágróður í görðum. Þau lýsa sér
sem kyrkingslegur og marggrein-
óttur ársvöxtur, meira og minna
kalinn.
Skordýraóþrifum í fyrra verður
þó ekki kennt að öllu leyti um þau
áberandi vanheilindi sem sjást í
trjágróðri í ár. Sumarveðráttan
mun þar óefað eiga einhverja sök.
Þegar þetta er skrifað, er dálítið
tekið að bóla á fiðrildalirfum
(maðki) hér og þar í laufi trjáa og
runna í þéttbýlisgörðum. Sömu-
leiðis er blaðlús i þann mund að
komast á stjá. Einkanlega mun
þessara vágesta byrjað að gæta
þar sem vetrarúðun var ekki
framkvæmd. Ýmislegt bendir þó
til að mun minna ætli að verða um
madk í ár en í fyrra, enda eru
áraskipti í sveiflum hans. Spill-
ingar af völdum maðks gætir jafn-
an mismikið á tegundum trjáa og
runna, enda geðjast honum mis-
jafnlega vel að gróðri engu síður
en fólki að mat. Sá gróður sem er
nagaður af maðki er lengi að jafna
sig. Nývöxtur sprettur því afar
seint aftur. Á því stutta vaxtarsk-
eiði sem er hér nær þannig síðvöxt-
ur aldrei fullum þroska. Vetrarv-
eðráttan leikur hann því grátt, og
árangurinn verður gjarnan urmull
kalgreina að vori.
Svipað skeður fái blaðlýs að at-
hafna sig óáreittar. Þær hópa sig
saman og þjarma að mjúkum og
safaríkum nývextinum næst vaxt-
arbroddi sprota. Þar sjúga þær
næringu úr æðum hans. Á skömm-
um tíma verður allt krökkt af
blaðlús ef veðurskilyrði eru hag-
stæð, því viðkoma þeirra er ör.
Tekur þá skjótlega að mestu fyrir
vöxt. Nývöxtur sem er kvikur af
blaðlús verður bæði vannærður og
vanþroska og kelur því meira og
minna á vetrum. Plöntur í ræktun
sem verða ár eftir ár fyrir árás
blaðlúsa, koðna smám saman
niður og geta um síðir drepist. I 27
ára starfi sem ráðunautur hef ég
ósjaldan staðið andspænis slíkri
sjón í görðum.
Ónógar leiðbeiningar?
Það kann að vera, að aldrei hafi
verið hafðar uppi nægilegar leið-
beiningar um það hvernig fólk eigi
að bregðast við þeim plágum
óþrifa sem geta herjað á garða-
gróður, en eins og áður hefur verið
vikið aö, eru það aðallega lirfur
ýmissa fiðrilda sem háma í sig
blöð, og ýmsar blaðlúsategundir
sem tappa næringu úr nýgræðingi.
Nú er ráðin nokkur bót á þessu
streymleysi upplýsinga með bækl-
ingi um skordýravarnir sem gef-
inn hefur verið út af heilbrigðis-
og umhverfismálaráði Reykjavík-
ur og Mosfellshrepps ásamt Nátt-
úruverndarnefndum nágranna-
svæða. Það hefur mátt skilja svo
að bæklingnum yrði dreift inn á
hvert heimili hér á þéttbýlissvæð-
inu, en eitthvað virðist miða hægt
með þá aðgerð að því er mér hefur
skilist á ýmsum.
Um lyf og varnaraðgerðir
Hvað sem þvf líður, þá hyggst ég
hér í framhaldi fara nokkrum orð-
um um varnir gegn meindýrum í
görðum í von um að þau komi ein-
hverjum að gagni þótt síðbúið sé.
Möguleikarnir á að draga úr
gróðurskemmdum af völdum-
meindýra eru fólgnir í eftirfar-
andi valkostum, sem beinast að
því að fækka skaðvöldunum:
1. Að eyða eggjum með vetrarúðun.
2. Sumarúðun með eiturefnum
fljótlega eftir að meindýrin
fara á stjá, og jafnvel í nokkur
skipti síðar.
3. Að eyða óþrifunum með ýmsum
húsráðum.
Vetrarúðun er tvímælalaust
mjög góð varnaraðgerð því með
henni má mjög oft komast fyrir,
að verulegur hluti blaðlúsa- og
fiðrildaeggja klekist út, en þau
geymast víðsvegar á trjábolunum
og greinum trjáa og runna. Til
vetrarúðunar eru notuð hættulítil
efnasambönd. Þau þykja að vísu
hvimleið í notkun, en megin inni-
hald þeirra eru steinkolatjörur og
jarðoiíuefni. Hér hefur eingöngu
verið á boðstólum vara sem nefn-
ist Akidan, en það er notað i
5—8% styrkleika, þynnt í vatni.
Er úðunartími jafnan frá því í
byrjun árs og uns brum byrja að
þrútna á vorin, en hættufrestur
þess er enginn. Ekidan verður að
nota þegar er frostlaust og þurrt,
en þannig skilyrði eru því miður
víða of fágæt á veturna. Sígrænn
gróður er og viðkvæmur fyrir
Akidan í þeim styrkleika sem að
ofan ræðir. Er þetta bagalegt því
grenilús, sem hér hefur stundum
valdið alvarlegu tjóni, athafnar
sig oft mikið síðla vetrar, enda er
hún kuldaþolin. Verður því að
vinna bug á henni með öðrum efn-
um, t.d. pirimicarb, sem almenn-
ingur hefur þó ekki aðgang að.
Sumarúðun er sú aðferð sem
hvarvetna er meira notuð en vetr-
arúðun. Efni sem notuð eru í þessu
skyni tilheyra aðallega 3 eftirfar-
andi flokkum:
1. Lífræn fosfórsambönd, en
þekktust þeirra hérlendis fyrir
utan áðurnefnt Parathion eru:
Basudín (5%), Malathion, Sumi-
thion, Dantex eða Rogor. Hér er
um að ræða eiturefni breytileg
að samsetningu og eiturhrifum,
en þeim er það sameiginlegt að
vera fjölhæf, óstöðug og að
sundrast í hættulítil sambönd á
frekar skömmum tíma. Að und-
anskyldu Parathion hefur al-
„Vegsummerki um
skemmdir sumarsins
1983 blasa enn hvar-
vetna við þar sem
skoðaður er trjágróður í
görðum. Þau lýsa sér
sem kyrkingslegur og
marggreinóttur ársvöxt-
ur, meira og minna kal-
inn.
Skordýraóþrifum í
fyrra verður þó ekki
kennt að öllu leyti um
þau áberandi vanheil-
indi sem sjást í trjá-
gróðri í ár. Sumarveðr-
áttan mun þar óefað
eiga einhverja sök.“
menningur aðgang að umrædd-
um efnum. Hættufrestur þeirra
er nokkuð misjafn, á bilinu
7—14 dagar.
Þeir sem reynslu hafa virðast
sammála um, að úðunarvirkni
lífrænna fosfórsambanda, að
undanskyldu Parathion, sé all-
breytileg og nær undantekn-
ingarlaust lakari. Hugsanlega
eiga slök hitaskilyrði þátt i
þessu. Eigi að síður ættu þau að
geta fækkað skaðvöldum svo
um munar þar sem gripið er til
notkunar þeirra, ef úðun er
samviskulega af hendi leyst.
Benda má einnig á, að t.d.
Sumithion er svipað Parathion
að því leyti, að eitrið smýgur
nokkuð inn í blöð og ætti því að
gagna á svipaðan hátt. Bent
skal á Dantex og Rogor sem at-
hyglisverð að því leyti að vera
kerfislyf, þ.e. þau berast með
safastreyminu um plöntulíkam-
ann. Aftur á móti hafa þau ekki
reynst hér sem skyldi að sögn
margra sem hafa notað þau.
2. Lífræn klórsambönd, en til
þeirra heyrir Lindan. Svonefnd
Lindasect sprojtemiddel sem
geymir 3% Lindans er hér á
markaði fyrir garðeigendur.
Lyfið er ekki áhrifaríkt eitur-
efni en getur samt vafalaust
veitt eitthvert viðnám gegn
ásókn skaðlegra skordýra.
Hættufrestur á umræddu Lind-
asect er 7 dagar.
3. Pyrethrin og svonefnd pyre-
throiðlyf eru að því leyti at-
hyglisverð skordýraeitur að
þau eru ekki hættuleg mann-
eskjum.Pyrethrin er unnið úr
vissri jurt körfublómaættar, en
pyrethroiðsambðnd eru fram-
leidd í efnaverksmiðjum. Hér
skulu nefnd Pyrsol, Resbuthin
og Permasect, sem öll hafa verið
fáanleg við og við. Pyrethrin og
Rusbuthrin hafa engan hættu-
frest, en aftur á móti er nokkur
frestur á 'Permasect, en það
vinnur vel á fiðrildalirfum sem
eru skæðir mathákar. Pyrsol
hentar aðeins vel þar sem blað-
lýs angra, en stundum dugar
það skammt nema notað sé oft.
Best er að úða því þegar hita-
stig úti er sem hæst og það
verkar öruggast sé því blandað
í 25—30°C heitt vatn og þannig
úðað.
Þeir sem taka að sér úðun
einkagarða, geta auðveldlega
útvegað eitthvert þeirra efna
sem hér hafa verið talin, en
hins vegar geta þeir ekki
ábyrgst að þeim takist að losa
gróðurinn með öllu við óþrif,
eins og margir ætlast til að
unnt sé með einni úðun. Blaðlýs
t.d., ásækja oft gróður á ný er
líða tekur á sumar, einkum geta
þær verið aðgangsharðar við
birki og ýmsar víðitegundir.
4. Ýmis gömul húsráð kunna að
vera góðra gjalda verð, en
ágæti þeirra hefur verið óspart
hampað af örfáum spekingum
upp á síðkastið. Sannleikurinn
er sá, að undantekningarlítið
duga þannig ráð mun skemur
en margur freistast til að
halda, og sé eitthvert gagn í
þeim, þá er gagnsemin nær ein-
göngu bundin við að draga ögn
úr ásókn blaðlúsa. Sumir stinga
upp á vatnsskolun sem úrlausn.
Víst er að vatnsbuna getur los-
að plöntur við eitthvað af kvik-
indum á líkan hátt og öflug úr-
koma gerir, en eigi hún að
gagna að ráði, verður þrýsting-
ur að vera mjög öflugur. Er þá
hætt við að hann rífi lauf og
limlesti sprota séu þeir að ráði
byrjaðir að togna. Grænsápu-
vatn (blautsápa) í 2% styrk-
leika er þó ögn áhrifameira
lúsalyf, en virkni þess eykst
betur ef 1% brennsluspritti er
bætt í vökvann, svo ekki sé tal-
að um 0,1% af salicysýru. Veit-
ið athygli að það skiptir máli
með styrkleik efna sem sett eru
í úðunarlög. Þol plantna er mis-
jafnt og t.d. getur of mikil sápa
sviðið lauf. Gegn blaðlús var
einnig gamalt ráð að nota 0,5%
af lýsóli (kresólsápu) til úðun-
ar, en ýmsar plöntur þola það
samt illa. Eins þekkist að sjóða
'Æ kg af grænsápu og W kg af
sóda í 2 1 vatns. Síðan eru
velgdir upp 8 1 af steinolfu og
pískaðir saman við sápu- og
sódalausnina. Þykkni þetta var
geymt og úðað með því í hlut-
föllunum 1 á móti 40 1 vatns
þegar þurfa þótti.
Að lokum eru svo límborðarnir
sem eru eldgömul aðferð til að
hefta för ófleygra kvendýra-
fiðrilda í tré að haustlagi. Þessi
aðferð er enn í dag töluvert not-
uð á ávaxtaekrum erlendis, en
eigi að síður verður ekki komist
hjá því að nota eiturefni til
viðbótar til fækkunar skaðleg-
um skordýrum. Ég held við
sleppum ekki við þá notkun hér
frekar en annars staðar, ef
leggja á rækt við gróðurinn í
görðum og forða honum frá
misþyrmingu og alvarlegum
skemmdum meindýra.
Óli Valur Hansson er garðyrkju-
ráðunautur.
T M Y N
SUÐURLANDSBRAUT 2 S. 82219
I HÚSI
HÖTEL ESJU
Þú fylgist meö litmyndum þínum
framkallast og kóplerast á 60
mlnútum. Framköllun sem ger*
ist vart betri.
Á eftir getur þú ráðfært þig viö
okkur um útkomuna og hvernig
þú getur tekió betri myndir.
Opið frá kl. 8 — 18.