Morgunblaðið - 18.07.1984, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. JÚLÍ 1984
Við vötn og sanda
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Skaftfellingur. 4. írg. 253 bls. Ritstj.
Friðjón Guðröðarson. Útg. Austur-
Skaftafellssýsla. 1984.
»Þættir úr Austur-Skaftafells-
sýslu«, stendur á titilsíðu þessa
rits. Og það eru orð að sönnu.
Skaftfellingur birtir þætti um ým-
— is héraðsfræði eins og önnur sam-
bærileg rit. Hins vegar sinnir
^ hann málefnum héraðsins á líð-
andi stund meira en önnur rit af
svipuðu tagi. Samtímaannálar
taka hér ærið rúm. Þá hefst ritið á
eins konar forustygrein eftir rit-
stjórann sem hann nefnir: Hér-
aðsmál — skipan sýslu og sveitarfé-
laga. Friðjón Guðröðarson tekur
fram — þó hann horfi auðvitað út
frá sjónarhóli sinnar byggðar —
að málefni sveitarfélaga snerti
landsmenn alla. Hvatinn að hug-
leiðingum Friðjóns er að sjálf-
sögðu í og með umræður þær sem
farið hafa fram undanfarin ár um
sveitarstjórnarmál. Eða hver hef-
ur ekki heyrt mælt með samein-
ingu fámennra sveitarfélaga? Þá
er hagsmunasjónarmiðið sett á
oddinn. Stóru kjördæmin eiga líka
sinn þátt í að ýmsir líta nú orðið á
sýslurnar sem úreltar einingar.
»Ég vek á því athygli,* segir
Friðjón, »að timabilið 1970—1983
hefur verið unnið að því markvisst
að grafa undan sýslufélögunum,
kasta rýrð á störf þeirra og gildi.
Því er komið inn hjá fólki að þetta
séu í raun steingervingar í samfé-
laginu.«
Friðjón ræðir sérstaklega um
sýslunefndirnar en hlutverk
þeirra og verkefni munu hafa þótt
eitthvað óljós upp á síðkastið.
Friðjón fullyrðir að »fólk almennt
út um land, vill eiga sfna sýslu-
nefnd, líkt og það hefur inngróna
tilfinningu fyrir að vera þegn í
ákveðinni sýslu og tilheyra sínum
heimahreppi, eins og hann er.«
Hér er hreyft við málefni sem
hefur býsna margar hliðar, og
ekki aðeins þær hagnýtu. Sýslurn-
ar byggja á svo langri og rótgró-
inni sögulegri hefð að þær mundu
standa lengi enn í vitund fólks
hvað sem líður pólitísku og efna-
hagslegu hlutverki þeirra. Þarf
ekki annað en benda á héraðaritin
— eins og Skaftfelling — sem
takmarkast hvert við sína sýslu,
með aðeins einni undantekningu
sem ég man eftir í andartakinu.
Mörg menningarfélög, t.d. sögufé-
lög, eru bundin sýslum. Og margir
halda traustum tengslum við sina
heimahaga, jafnvel þótt þeir setj-
ist að víðs fjarri þeim.
Skáldin á Hofi heitir þáttur sem
Einar Bragi ritar hér um átta al-
þýðuskáld sem áttu heima á Hofi f
Öræfum eða voru með einhverjum
hætti nátengd þeim bæ. Á eftir
fara svo sýnishorn af kveðskap
skáldanna.
Sú var tíðin að alþýðukveðskap-
ur var í fremur lágum metum hjá
þeim sem meira máttu sin f list-
inni, enda þótt margoft hafi verið
bent á að alþýðuskáldin gegndu og
gegna hlutverki sem tengiliður á
milli þjóðskálda svokallaðra og al-
mennings. Alþýðuskáldin á nitj-
ándu öld lögðu ærinn metnað í ið-
ju sína. Sérstakt kapp var lagt á
að kunna góð skil á Eddufræðum.
Og hugvitleg notkun heita og
kenninga þótti prýði hverju
skáldi. En Einar Bragi sýnir fram
á að þá ortu skáldin best þegar
þau kváðu sem einfaldast. Hugs-
anlega hafa þau sjálf metið það
öðruvísi.
Samgöngurnar hafa frá fyrstu
tíð verið stórmál Skaftfellinga.
Þar var ekki skroppið i búð eins og
það er kallað þegar næstu kaup-
staðir voru á Eyrarbakka og
Djúpavogi. Verslunar- og sam-
göngusagan skipar þvi alltaf
nokkurt rúm í Skaftfellingi. Hér
eru þættirnir Drög úr sögu Horna-
fjarðarkauptúns eftir Þorleif Jóns-
son, Hólum, og Sunnan jökla á bif-
reið í fyrsta sinn eftir Gísla
Björnsson, Höfn. Gísli segir að al-
gengt hafi verið fyrrum »að fólk
hér yrði að sætta sig við þá stað-
reynd að skip sem höfðu áætlun á
Hornafjörð færu fram hjá og
þurfti ekki alltaf vont sjólag til.«
Draumurinn um greiðar samgöng-
Friðjón Guðröðarson
ur á landi er því eldri en hringveg-
ur og Skeiðarárbrú. Ferð sú, sem
Gísli segir frá, var farin á því
herrans ári 1932 og mátti kallast
leiðangur fremur en ferðalag. Bíl-
stjórar lögðu þá metnað sinn i að
verða fyrstir til að kanna og aka
nýjar leiðir, gerast brautryðjend-
ur í bókstaflegri merkingu orðs-
ins. Þau mistök hafa orðið í um-
broti að niðurlagið i þætti Gfsla
hefur orðið viðskila við meginmál-
ið og hrapað niður á öðrum stað í
bókinni.
Fleiri þættir eru í þessum
Skaftfellingi, t.d. um örnefni þar
eystra, einnig annálar fyrir hvern
hrepp sýslunnar sem fyrr getur.
Allt er efni ritsins hið merkasta
enda eiga Skaftfellingar góðum
fræðimönnum á að skipa.
Papeyjardýrið
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Andvari 1983
Tímarit Bókaútgáfu Menningarsjóós
og Þjóövinafélagsins.
Ritstjóri: Finnbogi Guðmundsson.
ANDVARI hefur stundum verið
gagnrýndur af undirrituðum fyrir
að vera of einhliða, of þröngur,
bundinn viðfangsefnum og sjón-
armiðum af gamla skólanum. Það
sem Andvara hefur skort og skort-
ir enn er dálítill gustur, í hann
hefur vantað greinar sem hafa
eitthvað til mála að leggja sem
frumlegt getur talist. Skáldskap-
arsýnishorn í Andvara hafa einnig
verið ansi dauflegur endurómur
frá öðrum skáldum.
Eins og venjulega hefst Andvari
á eftirmælum um merkismann.
Að þessu sinni ritar Bjarni Vil-
hjálmsson um Kristján Eldjárn.
Um hinn dáða leiðtoga og vand-
virka fræðimann eru skoðanir
ekki skiptar. Bjarni var skólabróð-
ir Kristjáns og vinur og gerir sér
vel grein fyrir mikilvægi hans og
góðum áhrifum á hvers kyns
menningarviðieitni. Ég er sam-
mála Bjarna um að fátt lýsi
Kristjáni betur en ritgerð hans
Papeyjardýrið (1981). „Þar gerir
hann fræðilega grein fyrir mynd á
iitlum hlut (einna helzt líkum ör-
lítilli sökku, jafnvel barnaleik-
fangi), sem fannst við uppgröft í
Papey," skrifar Bjarni.
Að dómi Kristjáns Eldjáms
„ber litla dýrið úr Papey okkur
milliliðalaust boð úr hugarheimi
10. aldar". Gleði hans yfir því að
geta líkt Papeyjardýrinu við tind-
ana í list víkingaaldar leynir sér
ekki.
Það er síður en svo að Andvari
sé ekki hin þægilegasta lesning og
vel get ég hugsað mér að margir af
eldri kynslóðinni hefðu yndi af rit-
inu.
Efnið í Andvara er vissulega
fróðlegt: Finnbogi Guðmundsson
skrifar um varðveislu hins forna
menningararfs, Bolli Gústafsson
yrkir um Lúter, Hermann Pálsson
víkur að Njálu, Aðalgeir Krist-
jánsson hrærir upp i ástamálum
Hermann Pálsson
Gísla Brynjúlfssonar, birt eru
Þrjú bréf Gríms Thomsens til
Gríms Jónssonar amtmanns, Jón
L. Karlsson hefur sína kenningu
um áhrif kulda á þróun og viðhald
menningar, Jón Sigurðsson fjallar
um efnahagsmálin, Þórður Krist-
leifsson segir litríka sögu af
prestsdóttur í Reykholti og hag-
yrðingi frá Jörfa, Björn Hall-
dórsson á tvö bréf í heftinu og loks
er upphafin ritgerð um Grundtvig
eftir Eirík J. Eiríksson.
Allt þetta efni sómir sér vel í
þjóðlegu riti. En Eftir Njáls-
brennu eftir Hermann Pálsson
uppfyllir að mínu viti helst þær
kröfur sem gera verður til lifandi
tímarits. Þessi grein Hermanns
um „hefnd f kjölfar harms" er um-
ræða og ádeila af því tagi sem
menn þurfa að gefa gaum. Loka-
orðin eru svo athyglisverð að ég
get ekki stillt mig um að birta þau
hér:
„Við rannsóknir á efnivið sagna
nægir það ekki eitt að miða við
athafnir, orð og persónur, heldur
skal ávallt taka einnig hugmyndir
til greina. Á Sturlungaöld áttu
margir um sárt að binda af völd-
um vígamanna og brennuvarga.
Þótt Gizur Þorvaldsson þyldi mik-
inn skaða, sem kenndi honum að
gleyma ekki hefndinni, þá urðu
margir að þola hart af honum
sjálfum. Eða var það ekki einmitt
í Flugumýrarbrennu, að Kolbeinn
Dufgusson segir við Árna beisk,
fylgdarmann Gizurar til Reyk-
holts 23. september 1241 og bana-
mann skáldsins: „Man engi nú
Snorra Sturluson, ef þú færð
grið.““
Hrátt
rokk
Hljóm-
nrflrm
Finnbogi Marinósson
Bernie Torme
Live
Ekki geri ég ráð fyrir að
margir þekki gftarleikarann
Bernie Torme. Þeir sem hlusta
mikið á þungarokk vita að
hann spilaði með Ian Gillan á
nokkrum plötum. Hvað um
hann varð eftir það vita hins-
vegar færri. Drengurinn stofn-
aði sína eigin hljómsveit og gaf
út plötuna „Turn out the
Lights“ árið 1982. Hann sýndi
þar að hann er enn frábær git-
arleikari, en platan dregst
mikið niður sökum þess hversu
hræðilega lélegur söngvari
Bernie er. 1 fyrra sendi hann
frá sér plötuna „Eletric
Gypsye" og fékk hún góða
dóma í Englandi. Fyrir svo
fjórum mánuðum eða svo sendi
hann frá sér hljómleikaplötu
sem hann kallar einfaldlega
J,ive“.
Á þessari plötu eru sex lög.
„Turn out the Lights" og „Gett-
ing there“ eru tekin af hans
fyrstu plötu. Önnur lög þekki
ég ekki, en „No Easy Way“ má
einnig finna á „Glory Road“
plötu Ian Gillans.
Það fyrsta sem athygli vekur
er hversu frábærlega hefur
tekist að hljóðrita hljómleika-
hljóminn. Hljóðfærin hljóma
mjög lifandi og hljómurinn er
mjög hrár og grófur. Gott jafn-
vægi er á milli hljóðfæranna
og hljómsveitin mjög þétt í
samleik sínum. Samt sem áður
spilar Bernie einn á gftar, með
honum eru einungis bassi og
trommur. Lítið ber á bassan-
um, hann fyllir vel uppí en ger-
ir engar rósir. Hann og tromm-
urnar vinna þó vel saman
þannig að grunnur þeirra er
óaðfinnanlegur. Trommurnar
eru frekar áberandi og skila
sér vel í gegn. En Ron Rebel er
einfaldur trommari sem ekki
gerir neinar slaufur að óþörfu
þannig að það kemur gersam-
lega í hlut Bernie að halda lög-
unum uppi. Það gerir hann og
gott betur, þó frekar hefði ég
kosið trommara sem gæti lagt
Bernie eitthvert lið í skreyting-
um.
í raun er hér engu undan að
kvarta og frábær hljómur plöt-
unnar setur hana f fremstu
röð.
Með indíánum í Alaska
Bókmenntír
Jóhann Hjálmarsson
Peter Freuchen:
LARÍON
Saga frá Alaska.
Sverrir Pálsson íslenskaði.
Skuggsjá 1983.
Bækur Peters Freuchen með
sínum ævintýralegu frásögnum
höfða einkum til unglinga, en ekki
er þar með sagt að fullorðnir les-
endur geti ekki notið þeirra. Ég
. man enn góðar stundir með Græn-
landsbókum Freuchen. Það var því
með nokkurri eftirvæntingu að ég
hóf að lesa skáldsöguna um Lar-
íon, indíánahöfðingja í Alaska.
Laríon er löng saga, 270 bls., í
góðri þýðingu Sverris Pálssonar.
Efni í söguna viðaði Peter Freuch-
en að sér árið 1934, en þá þurfti
hann að nauðlenda í flugél rétt
hjá Núlató í Alaska. Hann komst f
kynni við gamlan indfána sem
sagði honum söguna af langafa
sínum, Laríon hinum mikla.
Freuchen bætir við: „Síðar heyrði
ég sitthvað fleira um „vígin hjá
Núlató“ og geymdi í minni ásamt
frásögnum gamla rauðskinnans.
Úr því varð til saga mfn af síðasta
mikla höfðingjanum, sem ól aldur
sinn á bökkum Yukonfljóts."
Vígin sem minnst er á urðu um
miðbik nítjándu aldar, en þá unnu
Kuyukuk-indíánar undir forystu
Laríons sigur á höfuðandstæðing-
um sínum Kayar-ættbálkinum og
felldu háttsetta fulltrúa Rússa og
Breta.
í Laríon er greint frá komu
fyrstu skinnakaupmannanna
rússnesku til Alaska, hvernig þeir
í fyrstu vingast við indíána með
gjöfum til þeirra og með því að
hella í þá vodka, en taka síðan að
sýna þeim yfirgang uns Laríon
lætur til skarar skriða og hefnir
niðurlægingar kynstofns sfns.
Saga Freuchen er full af lífi, at-
hugunum á náttúru, mannlegri
hegðun og ekki síst innsýn frum-
stæðra manna. Freuchen lagði sig
eftir að skilja náttúrubörn og
nema af þeim. Hann stendur jafn-
an með þeim sem minna mega sfn
gagnvart innrás framandi menn-
ingar. Indíánarnir í Alaska eiga
hug hans og hjarta, en hann fellur
ekki í þá gröf að gera hvítu menn-
ina að tómum ófreskjum. Það sem
gerir frásögnina trúverðuga er
skilningur hans á fólki, hvernig
hann leitast við að sýna persónur
sínar frá fleiri en einni hlið. Hann
dæmir þær ekki, en lætur þær lýsa
sér sjálfar. Laríon sjálfur er síður
en svo neinn flekklaus engill í
frásögn Freuchen, en persónu-
gerðin verður skýr þegar brotun-
um hefur verið raðað saman.
Lýsingar á bardögum og pynt-
ingum eru kannski ekki beinlínis f
anda hinna gömlu indfánasagna,
en ekki skortir þær óhugnað, mis-
Peter Freuchen
kunnarleysi hinna frumstæðu
manna.
Peter Freuchen hafði alla tíð
gaman af að lýsa ástum og gerir
það ágætlega í Laríon. Til dæmis
er frásögnin af því hvernig Larfon
náði í konu sfna, Tjoxwullik, með
því allra besta f sögunni. Einnig
eru samskipti hvftra manna og
indfánastúlkna kafli út af fyrir sig
í sögu Freuchen. I lýsingum á
þeim glittir víða í óvenjulegan
húmor. Viðhorf þau til kvenna
sem sagan speglar munu naumast
talin f anda jafnréttisbaráttu. Þar
sigrar hinn sterki og ofbeldið er
rfkur þáttur ástalífsins.
Frásagnir af daglegu lífi indfán-
anna og veiðum þeirra gefa sög-
unni aukið gildi. Freuchen er með
afbrigðum snjall í lýsingu hvers
kyns veiðiskapar:
„Þetta haust var mikið um loð-
dýr. Þeir veiddu merði og vatna-
otra, og þeir veiddu hreysiketti og
íkorna, og Laríon sagði, að það
væri gott, því að nú færu hvítir
menn í landinu, sem allir ættu að
versla við og kaupa af hvað sem
hugurinn girntist, og þá skipti
ekki máli, hvort menn væru
hraustir í bardögum eða hugrakk-
ir á ferðalögum um fjöll og firn-
indi. Ef menn aðeins væru snjallir
að leggja snörur, væru þeir á
grænni grein og gætu borið af öll-
um öðrum um gjafmildi f öllum
átveislum í landinu."