Morgunblaðið - 19.08.1984, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. ÁGÚST 1984
t
f;, ,Vi-
\(>£ J
I'
'm&faL..
„ .. w?>
'■/(4

Elzta biskupakírkja
Norðurlanda fundin
Er það dómkirkjan sem Jón biskup helgi var vígður í 1106?
Allir sem til Lundar koma kannast við dómkirkjuna þar.
Með sín átta hundruð ár að baki rís hún enn tignarleg í
hjarta bæjarins. Hún er voldugt minnismerki um stöðu
Lundar sem kirkjulegs höfuðseturs á miööldum, en samt
um leið lifandi guðshús þar sem messur eru enn sungnar.
Vart líður sá dagur, að þar fari ekki fram lofgjörð til Hans
sem öllu ræður, annað hvort í tali eða tónum. Kapella í
grafhvelfíngu þessarar kirkju var vígð árið 1123 og sjálf
kirkjan 1145.
Nedstu rústirnar eru leifar fyrstu biskupakirkjunnar í Lundi. Þessir stein-
veggir eru leifar grafhvelfingar þeirrar kirkju, en hún er einmitt sönnun þess
að hér er um biskupakirkju að rteða.
Þegar miðaldakirkjan kom í Ijós við uppgröft fornleifafræðinganna mót-
mæltu þeir áformum bæjaryfirvalda um brottflutning rústanna og þeir urðu
að drífa sig heim úr sumarleyfinu til að gera nýjar áætlanir. Hér eru tveir
þeirra að skoða sig um.
í rúmt ár hafa fornleifafræð-
ingar verið að grafa í grunni rétt
við aðalverslunarmiðstöð bæjar-
ins við Kattarsund, ekki langt frá
Dómkirkjunni, og nú í vor fóru að
koma fram í dagsljósið kirkjurúst-
ir frá miðri 12. öld. Neðsti hluti
útveggja kirkju, sem hefur verið
55 metra löng, sést greinilega. En
þar undir hafa nú nýlega komið í
ljós leifar annarrar kirkju mun
minni, líklega elstu steinkirkju
Lundar og um leið elstu biskupa-
kirkju Norðurlanda. Hér er því
um að ræða eldri systur Lundar-
dómkirkju og e.t.v. þá kirkju er
Jón biskup helgi Hólabiskup var
vígður í árið 1106. Á svæðinu hafa
einnig fundist grafir og spor eftir
trékirkju, elstu minjar um kristn-
ina frá seinni hluta tíundu aldar.
Fólkið og fornar minjar
Þegar líða tók á sumarið og fólk
komið í frí og gat gefið sér betri
tíma til að staldra við og skoða
tóftirnar um leið og það brá sér
inn í Tempó-vörumarkaðinn eða
bara spókaði sig í sólinni, fór
áhugi almennings að vaxa á þess-
um sögulegu minjum bæjarins og
spurningar vöknuðu um það hvort
og hvernig ætti að varðveita þær.
Þegar það fréttist að flytja ætti
undirstöður kirkjuskipsins 4
burtu, hófust blaðaskrif og um-
ræður og í þann mund er tekið var
að flytja fyrstu steinana úr grunn-
inum í júlí sl. var töluverð hreyf-
ing komin af stað um það að varð-
veita ætti þessar rústir. Lund-
arbúi einn, arkitekt og áhuga-
maður um skipulagsmál, lýsti því
yfir að hann mundi kæra bæjar-
stjórnina fyrir glæp gagnvart
gömlum minjum staðarins, sem
henni bæri skylda til að varðveita
fyrir bæjarbúa og þá ferðamenn
sem koma til Lundar. Taldi hann
að hér væri verið að skemma helgt
minnismerki um sögu bæjarins
sem kjðrnum fulltrúum íbúanna
beeri skylda til að standa vörð um.
Fleiri tóku í sama streng. Áhuga-
mannafélag um varðveislu gam-
alla minja í Lundi fór í gang með
undirskriftasöfnun til þess að
mótmæla ákvörðun bæjaryfir-
valda. Hér var um það að ræða að
breyta aðalskipulagi bæjarins
fyrir hverfið, en á grunninum á að
rísa ný íbúðasamstæða í tengslum
lagið hefur einnig gert ráð fyrir.
Samkvæmt samningum við bygg-
ingarfyrirtækið sem sér um fram-
kvæmdirnar á staðnum átti undir-
búningurinn að þessu verki að
hefjast þegar nú eftir sumarleyfið
í byrjun ágústmánaðar. Þegar líða
tók á júlí var ljóst að mál þetta
var að verða hitamál, sem gat
komið ábyrgum aðilum í koll
seinna meir — þá sérstaklega
þeim sem í næstu kosningum áttu
tilveru sína og stöðu undir kjós-
endum. Fulltrúar í bæjarstjórn
neyddust því til þess að gera hlé á
sumarleyfi sínu og skunda til
Lundar til þess að ráða fram úr
málunum. Einnig voru boðaðir til
skrafs og ráðagerða þeir embætt-
ismenn og sérfræðingar sem um
skipulagsmál og fornminjar fjalla
ásamt forstjóra byggingarfyrir-
tækisins sem sér um framkvæmd-
ir á staðnum. Er skemmst frá því
að segja að ákveðið var að stöðva
brottflutning hinna gömiu steina
og stefna að því að varðveita
kirkjurústirnar í einhverri mynd á
staðnum.
Kostnaðarhliðin vex mönnum i
augum, enda hefur nú þegar verið
varið 2,6 milljónum sænskum til
fornleifarannsókna á staðnum og
talið er, gróft áætlað, að það muni
kosta 10 milljónir að varðveita
þessar minjar með góðu móti.
Byggja verður yfir þær þar sem
talið er að þær muni ekki þola
vetrarveður, vatnselg, frost og
snjó. Sú hugmynd hefur komið
fram að byggja verslunarhús og
íbúðir svipað því sem áður var
áætlað, en varðveita tóftirnar í
kjallaranum sem yrði þá eins kon-
ar sýningarsalur. Félagið „Gamli
Lundur" hefur þegar lofað að
safna 1 milljón króna í þessum til-
gangi.
Undir Lundi
Lundur hefur að geyma mikla
sögu sem kirkjuleg miðstöð á mið-
öldum. Fræðimenn telja að ekki
færri en 27 kirkjur megi finna
undir yfirborði jarðar og forn-
leifafræðingar hafa grafið niður
að helmingi þeirra, en ekki hafa
þær minjar varðveist í heild á sín-
um upprunalegu stöðum. Nú vilja
einstaklingar og félagasamtök
vinna að því að varðveita kirkjuna
sem fundist hefur I Kattarsundi,
þó svo að gera verði nýtt aðal-
skipulag. Þeir sem lengst vilja
ganga í varðveislunni sjá fyrir sér
að fleiri miðaldaminjar verði
grafnar upp og varðveittar þannig
að „undir Lundi" verði komið fyrir
samræmdu minjasafni er sýndi
byggingasögu bæjarins, kirkjur,
klaustur, íbúðarhús o.s.frv. Bent
hefur verið á, að um leið og hér
væri verið að bjarga dýrmætum
minjum fyrir Lundarbúa sjálfa og
afkomendur þeirra, gæti slíkt safn
gefið af sér dágóðar tekjur af
ferðamönnum í framtfðinni.
Prófessor einn í listasögu sem
mjög hefur stutt hugmyndirnar
um varðveislu minjanna befur
sagt að samtið okkar verði ekki
aðeins dæmd eftir þeim mann-
Dómkirkjan í Lundi setur sinn
svip á bxinn. Hluti hennar er frá
miðri 12. öld en nú er verið að
grafa upp undanfara hennar í
Lundi, sennilega elstu biskupa-
kirkju Norðurlanda.
virkjum sem hún reisir sjálf, held-
ur einnig af því, hvernig hún varð-
veitir minjar um eldri kynslóðir.
En önnur sjónarmið hafa einnig
komið fram. Fornleifafræðingar
benda á að varðveisla þeirrar
kirkju sem nú er komin í ljós muni
verða til trafala við uppgröft
þeirrar sem undir er. Búist er við
að þar geti margt fróðlegt verið að
finna ef öll kurl komast þar til
grafar. Einnig hefur rödd heyrst
frá ungum jafnaðarmönnum, að
nær væri að styðja við bakið á
unglingunum í bænum í listsköp-
un þeirra og menningarviðleitni
en spandera milljónum í gamlar
rústir. Þannig tekst það gamla og
nýja á, og mótar kúltúrpólitík þá
sem við lifum í, og minjar þær
sem við skiljum eftir okkur fyrir
komandi kynslóðir að grafa upp.
Maður mánaðarins —
íslenskur trú-
boðsbiskup
Sydsvenska Dagbladet hefur
það fyrir sið að velja Lundarbúa
Fomleifafrxðingarnir hafa fundið
gamla mynt í kirkjurústunum, senni-
lega gerða í myntsláttu Knúts hins
stóra. Á þessari mynt er mynd af
einum hinna fyrstu biskupa Lurdar.
mánaðarins. Fyrir júlímánuð að
þessu sinni varð Henrik biskup
fyrir valinu — fyrsti biskupinn i
Lundi, settur í það embætti af
Sveini konungi Ulfssyni. Henrik
hafði áður verið kapelán Knúts
ríka konungs Danmerkur og Eng-
lands og biskup Orkneyja. Líklega
er hér um sama manninn að ræða
sem var trúboðsbiskup á íslandi i
tvö ár, þó ekki fari af honum mikl-
ar sögur, vondar eða góðar, í þvi
hlutverki. Ari fróði kallar hann
Heinrek og var hann á íslandi um
það leyti er ísleifur Gissurarson
fór utan til að taka vigslu. Það eru
því undirstöður kirkju þessa bisk-
ups sem nú er verið að draga fram
í dagsljósið i Kattarsundi. Það
sem gerir fornleifafræðingana
nokkurn veginn vissa í sinni sök er
að kirkja þessi hefur haft litla
grafhvelfingu um 5x5 m að um-
máli og 1,70 m að dýpt, en venju-
legar safnaðarkirkjur höfðú aldrei
slíka hvelfingu.
Sagnaritarinn Adam af Brimum
gefur þessum fyrsta biskupi Lund-
ar ekki góð eftirmæli, segir hann
hafa verið átvagl og fyllibyttu,
sem kafnað hafi í eigin spýju, auk
þess sem hann hafi verið einstak-
lega treggáfaður.
Ekki er ástæða fyrir okkur Is-
lendinga að trúa því eins og nýju
neti sem Adam segir um þennan
forvera ísleifs Gissurarsonar.
Heinrekur blessaður hefur sjálf-
sagt verið vel í holdum, enda góðu
vanur úr búri Knúts ríka. Auk
þess ber að hafa það í huga að þeir
Adam, sem var skólameistari
dómskólans í Brimum, voru á önd-
verðum meiði í kirkjupólitíkinni.
Heinrekur var fulltrúi hinnar
ensku kirkjuhefðar og hafði ekki
þegið biskupsvígslu sína af erki-
biskupnum í Hamborg. Það hafði
aftur á móti Egino biskup hinn
þýski, sem sat í Ðalby, og deildi
yfirráðum yfir Skáni með Hein-
reki. Vildi Ádam ekkert fremur en
sjá félaga sinn, Egino, sem biskup
yfir öllu stiftinu, sem og varð eftir
andlát Heinreks 1066. Þá flutti
Egino til Lundar og var það upp-
hafið að kirkjulegu veldi þess
staðar. Pétur Pétursson