Morgunblaðið - 09.12.1984, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 1984
B 23
Þarna voru tímamót, því eins og
Geoffrey T. Hellman hafði skrifað
nokkrum árum áður: „... hvað á
að gera við fyrrverandi æðstufrú?
Sú spurning hefur aldrei fyrr
vaknað vegna þess að engin for-
setafrú hefur áður gert hlutverk
sitt að eigin starfsferli. Hvað sem
um það má segja má treysta því að
Eleanor Roosevelt mun leysa það
mál betur en nokkur fyrrv. forseti
hefur leyst úr því hvað í ósköpun-
um á að gera við fyrrverandi for-
seta..." Eftir að kjarnorku-
sprengjunni hafði verið varpað á
Hiroshima og Nagasaki var hún
enn sannfærðari en áður um að nú
yrðu sameinaðar þjóðir mikilvæg-
ari en nokkru sinni. Hún taldi
þetta mikilvægasta arf eigin-
manns síns og bauð ættaróðal
hans í Hyde Park og land fram
sem heimkynni slíkrar stofnunar.
Þótt það væri ekki þegið, þá leið
ekki á löngu áður en leitað var til
hennar um að verða fulltrúi í
sendinefnd Bandaríkjanna á
fyrsta þing Sameinuðu þjóðanna í
London. „Hún hefur sannfæringu
og mun ekki hika við að fylgja
henni fram“, voru rökin. Enda
nefndi Henry Spaak fyrsti forseti
allsherjarþingsins hana sérstak-
lega í sinni fyrstu ræðu, sagði
þarna stadda marga sem hefðu
unnið meira fyrir frið en hann og
einkum Eleanor Rooseveit, sem
ætti allra samúð og virðingu.
En Eleanor Roosevelt var ekki
þar komin til að hlusta á lof.
Sjálfsagt þótti að hún skipaði sæti
í 3. nefnd, sem fjallaði um félags-,
menningar- og mannúðarmál.
Ekki talið að þar yrðu mikil póli-
tísk átök. En þar gaus einmitt upp
fyrsta alvarlega austur-vestur-
deilumálið og brátt var hún komin
í hörkuandstöðu við rússneska
fulltrúann Vishinsky um rétt
flóttafólks. Um allan heim var nú
flóttafólk úr stríðinu og Eleanor
Roosevelt vildi að því yrði hjálpað
til að komast til baka til síns
heima, ef það svo kysi en fengi að
ráða hvort það sneri aftur eða
settist að þar sem það var komið.
Hafði sjálf heimsótt flóttamanna-
búðir í Evrópu og orðið fyrir
áhrifum af eymd þessa fólks. Sov-
étmönnum fannst það litt koma
alþjóðamálum við, en ef farið væri
að skipta sér af því þá vildu þeir
að allir flóttamenn yrðu einfald-
lega sendir til síns heima. Þeir
sem ekki vildu snúa heim til föð-
urlandsins hlytu að vera svikarar
og landráðamenn. En Eleanor
benti t.d. á að víða væru breyttar
aðstæður eftir stríðið og ný
stjórnvöld, eins og t.d. í Eystra-
saltslöndunum og ekki væri hægt
að senda manneskjur nauðugar til
baka, án tillits til þess hvað um
þær yrði. í meðferð þessa mikla
deilumáls aflaði Eleanor Roose-
velt sér aðdáunar allra og henni
lauk með því að tillaga Sovét-
manna var kveðin niður.
Formaður Mannrétt-
indanefndar
Það var því eðlilegt framhald að
Félagsmálanefndin bæði Eleanor
Roosevelt um að vera í sérnefnd
þeirri er móta skyldi vinnubrögð
og koma á fastanefnd um mann-
réttindamál. Ekki hafði unnist
tími til að móta þann þátt á San
Francisco-ráðstefnunni og málinu
frestað þar til Sameinuðu þjóðirn-
ar hefðu tekið til starfa. Þarna var
hún ekki sem fulltrúi Bandaríkj-
anna heldur allra þjóðanna og var
umsvifalaust kosin formaður. Að
þremur vikum liðnum hafði nefn-
din lokið verkefninu, en rétt áður
skiptu Sovétmenn um mann og
settu þar Alexander Borisov.
Hann bað Eleanor um að setja sig
inn í málin, sem hún gerði á
frönsku — þrisvar sinnum — þar
sem hann kvaðst ekki skilja þótt
hann talaði frönsku og að lokum
kom í ljós að hann var að krefjast
þess að þurrkað væri út úr bókun-
um allt sem fyrirrennari hans
hafði sagt, sem Eleanor tók ekki í
mál. Og hún fór enn yfir allt mál-
ið. Rússinn endaði með því að sitja
hjá. í janúar 1947 tók svo 18
manna Mannréttindanefndin til
Líbanon, kristinn mannúðar-
stefnumaður sem stöðugt vitnaði
til Tómasar Aquinas. Umræðurn-
ar urðu í fyrstu ákaflega heim-
spekilegar, en Eleanor tók í taum-
ana og minnti á að hér væri verk
að vinna. Og nú hófst tveggja ára
barátta, sem lauk með Mannrétt-
indasáttmála SÞ.
Fljótlega kom í Ijós ágreiningur
milli þeirra sem töldu mestu máli
skipta þjóðfélagið og skyldur ein-
staklinganna við ráðandi samfélög
og hins vegar þeirra sem lögðu
höfuðáhersluna á rétt einstakl-
ingsins. Eleanor Roosevelt tók af-
stöðu með þeim síðarnefndu:
Roosevelt var ekki sátt á orðalagið
eftir að þeir höfðu gengið frá því,
sagði að textinn ætti að vera að-
gengilegur öllum manneskjum um
allan heim og hafði áhrif í þá átt,
sem ekki var auðvelt vegna mis-
munandi baksviðs og reynslu-
heims allra þeirra 55 þjóða sem
hún taldi að yrðu að geta sætt sig
við hann. Til dæmis urðu deilur
um orðin „Allir menn eru skapaðir
jafn réttháir". Sæst var á fólk í
staðinn fyrir menn, því sums stað-
ar eru konur ekki taldar menn, og
fæddir í stað orðsins skapaðir því
öll trúarbrögð gera ekki ráð fyrir
skapara.
í upphafi urðu miklar umræður
um það hvort plaggið ætti að
verða sáttmáli eða samningur sem
þjóðirnar yrðu að fara eftir. Ekki
virtist blása byrlega í fyrstu um
samning, þar sem þjóðirnar voru
tregar til að undirgangast slíkar
bindandi skuldbindingar á ýmsum
sviðum. Eleanor var ekki einu
sinni viss um að koma slíkum
samningi gegn um Bandaríkjaþing
þar sem Suðurríkjaþingmenn
vildu engar skuldbindingar sem
styddu svertingja í kröfum þeirra.
Heldur en að sitja uppi með samn-
ing, sem þjóðirnar annað hvort
fullgiltu ekki eða gerðu svo ekkert
með, kaus hún að fá fyrst mann-
Pranklín D. Roosevelt þegar hann var í þriðja
sinn kjörinn forseti Bandaríkjanna. Aö baki
hans standa Eleanor kona hans og Anne dóttir
þeirra.
starfa, eins og undirbúnings-
nefndin hafði lagt til. Eleanor
Roosevelt var fulltrúi Bandarikj-
anna þar, skipuð af Truman til
fjögurra ára. Aftur var hún kjörin
formaður með lófataki. Varafor-
maðurinn var hálærður kínversk-
ur diplómat og fílósóf, dr. Peng-
Chun Chang, og talsmaður nefnd-
arinnar var dr. Charles Malik frá
Eftir tveggja
ára þrotlaust
starf í mann-
réttindanefnd
Sameinuðu
þjóðanna, þar
sem Eleanor
Roosevelt var
formaður, var
mannrétt-
indaskráin
loks sam-
þykkt í alls-
herjarþinginu
10. desember
1948. Enginn
átti meiri hlut
að henni en
Eleanor
Roosevelt,
sem hér sést
með plaggið,
„Magna
Carta mann-
kynsins".
Eleanor
með son-
um sínum
fjórum
1958. Frá
hægri:
John,
James,
Elliott og
Franklín
yngri.
Hjá Sameinuðu þjóðunum og í mannréttindanefndinni átti Eleanor margar
skarpar umræður við Sovétmennina. Hér er hún með Molotov utanríkisráð-
herra og í baksýn er Andrei Gromyko, fulltrúi Rússa í Öryggisráðinu.
„Hvar byrja í rauninni mannrétt-
indi heimsins? Á litlum stað, í
kring um lítið heimili, svo litlum
að hann finnst ekki einu sinni á
landakortinu. Samt er þetta allur
heimur þessa einstaklings, um-
hverfið sem hann lifir í, skólinn
sem hann gengur í, verksmiðjan,
bóndabærinn eða skrifstofan þar
sem hann vinnur. Það er á þeim
stað sem sérhver maður, kona og
barn leita sama réttlætis, jafnra
tækifæra, sömu reisnar án mis-
réttis. Hafi sá réttur ekki
merkingu þarna, þá hefur hann |
það hvergi. Án aðgerða þeirra,
sem láta sig hlutina varða, í nánd
við heimilin, munum við árang-
urslaust leita framfara í hinum
stóra heimi," sagði hún. Þriggja
manna nefnd var sett í að semja
drög að texta sáttmálans, sem öll
nefndin tók svo við. Flestir ráð-
gjafarnir voru lögfræðingar og frú
réttindasáttmála, sem legði lín-
urnar um hvaða réttindi öllum
mönnum bæri hvar sem þeir séu,
þótt ekki væri hann bindandi og
það tókst. Var sáttmálinn sam-
þykktur á fundi Allsherjarþings-
ins kl. 3 f.h. þann 10. desember
1948 með atkvæðum 48 þjóða,
engu mótatkvæði, 8 sátu hjá og 2
voru fjarstaddar. Þótt haldið væri
áfram að vinna að samningi á
grundvelli hans, fékkst engin
framlögð tiliaga samþykkt af
þjóðunum. En sáttmálinn hefur
reynst vera „lifandi plagg", sem
hefur mótað samvisku þjóðanna,
eins og Hammerskjöld orðaði það
á 10 ára afmæli sáttmálans. Og
flestir alþjóðalögfræðingar telja
að nú sé Mannréttindasáttmálinn
orðinn að vissu leyti bindandi af
hefð í samskiptum þjóða. Eleanor
Roosevelt ljómaði þegar George
Marshall, aðalfulltrúi Bandaríkj-
anna hjá SÞ, sagði að allsherja-
þingið 1948 mundi í minnum haft
sem „Mannréttindaþingið". Og dr.
Malik eftirmaður hennar í for-
mannssæti nefndarinnar sagði:
„Ég get ekki séð hvernig við hefð-
um getað náð því sem tókst að
gera án Eleanor Roosevelt. Stung-
ið var upp á henni til Nóbelsverð-
launa, sem ekki varð þó af, en hún
hlaut fyrstu Mannréttindaverð-
laun Sameinuðu þjóðanna.
Besti sendiherrann
Eleanor Roosevelt hélt áfram
störfum í fastanefnd Bandaríkja-
manna hjá Sameinuðu þjóðunum.
Hún barðist fyrir öflugum stuðn-
ingi Bandaríkjamanna við Sam-
einuðu þjóðirnar til að koma í veg
fyrir að þjóðirnar skiptust upp í
vopnaðar blokkir, sagði: „Ef við
byggjum ekki upp öflugar samein-
aðar þjóðir þá liggur í augum uppi
að Sovétríkin, Bandaríkin og
Stóra-Bretland, þessir þrír miklu
bandamenn í heimsstyrjöldinni,
munu hver um sig safna í kring
um sig þjóðum og byggja hver um
sig upp sjálfstæðar blokkir." Þótt
hún væri ósátt við Churchill þegar
hann kom til Hyde Park eftir
Járntjaldsræðu" sína í áheyrn
Trumans forseta og vildi enskt-
amerískt bandalag, þá tók hún
ákaflega vel á móti honum. Sam-
vinnan við Marshall, sem var for-
maður sendinefndarinnar og höf-
undur Marshallhjálparinnar til
þurfandi þjóða, var aftur á móti
frábær. Og Marshall lét hafa eftir
sér eftir allsherjarþingið 1947 að
þótt verkefni hans hefði verið erf-
itt í New York 1947 þá hefði engin
hjálp verið betri, skynsamlegri,
liðlegri og áhrifameiri en aðstoðin
sem Eleanor Roosevelt veitti hon-
um. Vonbrigði hennar voru mikil
með viðhorf Sovétmanna eftir
viðskiptin við þá: „Það verður
langt þolinmæðisverk að fá nokk-
urn skilning frá Sovétríkjunum.
En við getum ekki látið þá leggja
undir sig hvert landið af öðru.
Lífsgæðin verða að batna hjá þeim
og þeir að hætta að verða svona
hræddir við að hleypa nokkrum
manni inn eða út úr landinu áður
en nokkur von er til þess að þeir
breytist."
Upp úr 1950 ferðaðist Eleanor
Roosevelt víða um heim í opinber-
ar heimsóknir og var alls staðar
fagnað gífurlega, hlaut nafnbótina
„Besti sendiherra Bandaríkj-
anna“. Eftir að Eisenhower varð
forseti og Dulles utanríkisráð-
herra hætti hún að vera fulltrúi
hjá SÞ, en ferðaðist þó enn í opin-
beru boði til Japan og starfaði
mikið í hinum frjálsu stuðnings-
samtökum Sameinuðu þjóðanna.
Hún hafði ekki stutt Eisenhower
til forseta og í næstu forsetakosn-
ingum vildi hún ólm fá Adlai Stev-
enson og studdi hann gegn Kenn-
edy. Það kom niður á henni að
vera á móti kosningu tveggja for-
seta og fjöldamörg blöð hættu við
daglega blaðadálka hennar, töidu
að þeir yrðu túlkaðir sem málgögn
ákveðinna hópa. Við það dró mjög
úr tekjum hennar. Þótt hún væri
72 ára gömul hikaði hún ekki við
að flytja starf sitt yfir til New
York Post sem lengi hafði viljað fá
hana. Blaðið vildi senda hana til
Kína, en Bandaríkjastjórn veitti
henni ekki fremur en öðrum ferða-
leyfi, svo að ferðin varð til Sovét-
ríkjanna, þar sem henni var mjög
vel tekið.
Eleanor Roosevelt lést haustið
1962 eftir nokkur veikindi, sem
reyndust vera berklar í beinmerg.
Hún hvílir í Rósagarðinum í Hyde
Park.