Morgunblaðið - 08.01.1985, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. JANÚAR 1985
hjónanna að jafnvel Poul Reumert
setti hljóðan.
Þær minningar sem Milla lagði
rækt við og innrætti okkur systk-
inum voru vistaðar innan þessara
sömu veggja en þá voru húsbænd-
urnir foreldrar hennar, Stefanía
og Borgþór. Sú góða saga um hið
ríka kærleiksheimili hefur haft
aðsetursskipti í mínum huga og
fer öll fram í risinu hjá Millu og
hér gerist hún á litla sviðinu sam-
sett af ótal smámyndum. Þar
fannst mér ég geta á auðveldan
hátt og árekstralaust umgengist
fólk þessa heims og annars og allt
í senn. Ég sé fyrir mér hvar pabbi
situr við borðið nýkominn inn úr
fótboltanum og hafði sett upp
nýju hanskana sína í þeirri von að
ekki þyrfti að þvo sér fyrir mat-
inn. Hér kynntist ég ömmu og afa,
leiklistinni, iðjuseminni, lífsgleð-
inni, trúarvissunni, góðtemplara-
reglunni og sköpunargáfunni. Hér
þurfti ekki langar viðkynningar.
Allir nutu sín á eðlilegasta hátt.
Púkkið á þrettándanum var spilað
á mörgum borðum og allsstaðar
trekkti Ragnar „blessaður sól-
skinsdrengurinn". Mitt í þessu ið-
andi mannlífi kenndi Milla á pí-
anó og lék jafnvel undir fyrir ball-
ettflokk Þjóðleikhússins. Við
kynntumst flestum nemendum á
báðum stöðum og öllum var jafn
vel borin sagan. Við minnumst af
þakklátum huga góðra stunda sem
okkar börn áttu með Millu á
Smáragötu hjá pabba og Bellu.
Það var undravert hvernig mátti
anna öllu þessu, en Milla stóð ekki
ein því hún hafði Þóru, sem vissi
allt. Þóra var eina manneskjan
sem hafði búið allsstaðar í húsinu
og hún hafði þann hæfileika að
gera hið óraunverulega raunveru-
legt, öndvert við Millu og þannig
hélst jafnvægið.
En risið var yfirskyggt og átti
sinn verndara sem var Systir
gamla. Milla lýsti oft fyrir mér
þegar ég hafði, þá nýfarinn að
ganga, leitt Systir. Við héldum
saman báðum höndum og ég gekk
aftur á bak inn fyrir þröskuldinn.
Nú er það á aðventunni sem ég
átti fyrir höndum að leiða elsku
Millu mína á sama hátt en út fyrir
þröskuldinn og samstundis féll
tjaldið. Tíminn ruddist fram
ómældur og voldugur. Viðbárur
hennar að hún væri of lasin til að
fara á spítalann máttu sín einskis.
Nú varð að lúta í lægra haldi. En
ljósið inni á kvisti sem seiddi
okkur inn i þá unaðsveröld sem
hún varðveitti allt sitt líf mun
geymt i hjartafylgsnum og örva
gangráð þess.
Guð blessi minningu Millu-
mömmu og Laufásveg 5.
Kjartan Borg
Emilía Borg, föðursystir mín,
var fædd 13. febrúar 1901 og and-
aðist i Borgarspítalanum hinn 24.
desember síðastliðinn.
Emilía Halldóra, eins og hún
hét fullu nafni, var elsta dóttir
hjónanna frú Stefaniu Guð-
mundsdóttur, leikkonu, og Borg-
þórs Jósefssonar, bæjargjaldkera.
Fædd og uppalin f Reykjavík, bjó
hér alla tíð, og setti sinn svip á
bæinn okkar.
Milla Borg, en þannig þekktu
hana allir, var barnung er hún
kom fyrst fram á svið í Iðnó og þar
lék hún hjá Leikfélaginu oft og
mörgum sinnum í meir en hálfa
öld.
Listin var henni i blóð borin,
enda alin upp á einu mesta menn-
ingarheimili landsins. Þangað
komu skáld og listamenn, sem
margir voru fjölskylduvinir, og
auðvitað skildu þeir eitthvað eftir
í huga ungrar stúlku. Móðir henn-
ar, frú Stefanía, lék mörg hlutverk
á uppvaxtarárum Emilíu og hafði
það sín áhrif á heimilislifið.
Milla Borg nam 2 vetur við
Kvennaskólann, árin 1918—1920,
en leikferð, er hún tókst á hendur
til að kynna Vestanhafs íslenska
leikritagerð, með frú Stefaníu,
Óskari, eldri bróður sínum, og
önnu, systur sinni, árin 1920—
1921, batt enda á nám hennar þar.
Leikförin fræga til byggða Vest-
ur-fslendinga var erfið, lærdóms-
rík en skemmtileg, og óslitin sig-
urför. Milla og Anna dvöldu svo i
Bandaríkjunum í 2 ár og komu
heim seint á árinu 1923.
Eftir heimkomuna hjúkraði
Milla móður sinni sá um heimilið,
en frú Stefania andaðist á hátindi
frægðar sinnar, tæplega fimmtug,
eftir margra ára lasleika, f janú-
armánuði 1926. Veikindi frú Stef-
aníu voru þungbær á allan hátt.
Tryggingar voru þá litlar sem eng-
ar og varð því Borgþór, afi minn,
að selja hið góða og þekkta bóka-
safn sitt til að standast kostnað-
inn af sjúkrahúsvistinni í Dan-
mörku. En það reið á að halda
húsinu, ættaróðalinu á Laufásvegi
5, sem keypt hafði verið 1913.
Milla Borg var þar fremst í flokki
alla tíð. Það var sparað og aðföng
vel nýtt. Allt var leigt út af hús-
inu, sem hægt var. Arin 1926 til
1942 bjuggu þar 15—18 manns og
þótti ekki mjög þröngt. Á heimil-
inu var einnig fóstra frú Stefaníu,
maddama Sólveig Guðlaugsdóttir,
er á sínum yngri árum var kölluð
Sólveig hin fagra. Um hana hugs-
aði Milla frænka allt til hins síð-
asta, er Sólveig fór á Elliheimilið
þar sem hún andaðist skömmu
síðar, níu tiu og tveggja ára gömul
árið 1942.
Emilía Borg innritaðist í Tón-
listarskólann í Reykjavík, ný-
stofnaðan, og lauk þar kennara-
prófi í pianóleik í fyrsta hópi
píanókennara. Páll ísólfsson,
skólastjóri, bað Emilíu að gerast
kennari í píanóleik við skólann, en
hún færðist undan því, vildi held-
ur kenna sjálfstætt, og eiga þá
jafnframt kost á að æfa og leika
hjá Leikfélagi Reykjavíkur og svo
varð um mörg ár. Hlutverkin urðu
mörg, en leikkvöldin og æfingarn-
ar miklu fleiri. Allir nemar henn-
ar í píanóleik urðu ósjálfrátt vinir
hennar og nemendahópurinn
stækkaði stöðugt. Því vildi oft
verða lítið um hvíldir og lítið um
svefn. Eftir langan kennsludag,
sem síðan endaði með æfingu eða
leik, var ekki staðar numið, þótt
leikkvöldið eða æfingin væri á
enda. Er komið var heim úr leik-
húsinu var sett upp kaffi og spjall-
að saman, og oftar en hitt, var
tekið í spil. Margt leikhúsfólk vissi
af kaffinu á könnunni hjá Millu
frænku og var því oft gestkvæmt á
kvistinum á Laufásvegi 5.
Ballettskóli Þjóðleikhússins tók
til starfa fljótlega eftir opnun þess
1950. Emilfa Borg var ráðin til að
leika þar undir á æfingum og
gjörði hún svo um árabil. Hún
hafði sérlega góðan og fallegan
áslátt á píanóið og var mjög takt-
föst. Ávann hún sér þar, sem ann-
ars staðar, vináttu nemendanna.
Til marks um það veit ég, að Helgi
Tómasson ballettmeistari hefir
ekki gengið svo um garð hér á
landi, að hann ekki talaði við
Millu Borg eða sendi henni kveðju.
MiIIa frænka hélt alltaf góðu
sambandi við systur sinar, Önnu
og Áslaugu, sem störfuðu í Kaup-
mannahöfn. Poul Reumert, mág
sinn, mat hún manna mest, enda
var hann engum líkur, slíkur jöfur
andans og lista, sem hann var.
Oftar en eitt sinn dvaldi hún hjá
þeim um langan tfma.
Emilía Borg giftist ekki, en hún
gekk yngstu systkinum sfnum í
móður stað. Auk þess tók hún þátt
í uppeldi systursonar síns, Gunn-
ars, sonar Þóru, en faðir hans dó
áður en sonurinn fæddist. Héldu
þær heimili saman systurnar Þóra
og Milla í mörg ár.
Nú er orðið hljótt á Laufásvegi
5. Enn þýtur þó í álminum og
hlyninum, sunnan við húsið,
hæstu trjánum í bænum, sem
Þorvaldur Thoroddsen landkönn-
uður setti niður 1880. Reynirinn,
sem hún amma mín, frú Stefanía,
plantaði 1913, er hár og beinn og
garðurinn, sem þær Þóra og Milla
önnuðust, er fullur af trjám og
jurtum, sem eiga sína sögu. Allt
grænkar þetta og blómgast að
vori. En innandyra er hljótt. Nú
hljómar ekki lengur flygillinn góði
hennar Millu. Nú er ekki farið með
kvæði eða kafla úr leikritum. Þeg-
ar Milla Borg er farin er liðinn
kafli í leiklistarsögu íslands. Hún
þekkti hana frá byrjun og mundi
allt til síðasta dags. Skin og skúr-
ir. Hún átti úrklippusafn og ýmsa
gamla leikmuni og kunni sögur af
öllu, hvort heldur var svunta úr
Skugga Sveini, eða sproti Áslaug-
ar álfkonu úr Nýjársnóttinni. Nú
eru þetta bara hlutir. Þeir áttu áð-
ur sína sögu, en nú ekki meir.
Tjald sögunnar er fallið.
Emilía Borg var farin að líkam-
legum kröftum, er hún fór af
Laufásvegi 5 á Borgarspítalann í
desemberbyrjun síðastliðinn. Hún
fékk þar hægt andlát. Margir
verða þeir, sem hugsa til hennar
er hún nú heldur á nýjar slóðir,
ættingjar, vinir, leikarar og félag-
ar í Zontaklúbbi Reykjavikur.
Hún var þar heiðursfélagi og einn
af stofnendum Félags íslenskra
leikara.
Við ættingjar Millu Borg minn-
umst hennar fyrir ættrækni og
hlýhug. Fyrir allar jóla-, tækifær-
is- og afmælisgjafirnar. Fyrir þá
ræktarsemi, sem hún sýndi okkur
öllum, að sinum hætti. Megi bless-
un okkar fylgja henni á þeim leið-
um er hún nú hefir lagt út á. Leik-
mennt hér á landi hefir tekið
miklum framförum á undanförn-
um áratugum og er nú meiri en
hjá flestum öðrum þjóðum. Hefir
þetta ekki gerst átakalaust. Þeir,
sem ruddu veginn, fengu aldrei
notið erfiðis síns í veraldlegum
auðæfum. Emilía Borg æskti þess,
að leiklistin mætti blómgast hér á
landi. Til þess þarf fé. Borgarætt-
in hefir stutt Minningarsjóð frú
Stefaníu Guðmundsdóttur með
gjöfulu framlagi hjónanna önnu
og Paul Reumert og fleiri. Úr sjóði
þessum hafa verið veittir umtals-
verðir styrkir, leiklistinni til
framdráttar, i mörg ár. Ég veit að
það var ósk Millu Borg til þeirra
er hennar vildu minnastl, að
styrkja þennan sjóð, svo eflast
skyldin íslensk leiklist enn frekar.
Framlögin má greiða í bókaversl-
un Sigfúsar Eymundssonar.
Kagnar Borg
Svo vildi til, að þegar ég lék mitt
fyrsta hlutverk hjá Leikfélagi
Reykjavíkur árið 1938 lék þar með
mér meðal margra annarra leik-
kona, sem hefur alla tíð síðan orð-
ið mér minnisstæð. Ekki fyrst og
fremst sem leikkona, þó ég hafi þá
átt eftir að sjá hana leika margt
ljómandi vel, heldur blátt áfram
sem manneskja. Ekki var þó eig-
inlega unnt að kynnast þessari
manneskju án þess að kynnast
jafnframt systur hennar Þóru, því
þetta var Emilía Borg. Þessar
tvær systur áttu eftir að verða
miklir og góðir vinir mínir báðar,
því þær sýndu mér byrjandanum
einstaklega ástúð og skilning, þeg-
ar ég var að feta fyrstu spor mín
útá hála braut leiklistar hjá
famla Leikfélaginu við Tjörnina.
!g var i senn glaður og undrandi
yfir þeirri einlægu vináttu sem
þessar elskulegu systur sýndu mér
byrjanda í leiklistinni, en þessarar
vináttu sem ég taldi mig engan
veginn hafa til unnið naut ég síð-
an alla tið, meðan þær lifðu báðar.
Það leið nefnilega ekki á löngu áð-
ur en ég varð tíðboðinn gestur í
hús Borgarættarinnar við hliðina
á Þrúðvangi við Laufásveg, þar
sem foreldrar þeirra höfðu búið,
en þau voru, eins og allir eldri
borgarar Reykjavikur muna,
Borgþór Jósefsson bæjargjaldkeri
og kona hans, frú Stefanía Guð-
mundsdóttir, sem varð fræg leik-
kona, sem þeir sem eitt sinn sáu
gleymdu síðan aldrel. Sá sem þess-
ar línur hripar bar ekki gæfu til
þess, því hann var aðeins átta ára
þegar hún lést, 1924.
Þau Borgþór og Stefania lifðu í
gæfusömu hjónabandi og eignuð-
ust sex mannvænleg börn, sem öll
komust upp og báru það síðan með
sér ævilangt, að hafa orðið fyrir
djúpum áhrifum af hinni stórgáf-
uðu og frægu leikkonu, móður
sinni.
Frú Stefanía fór í leikför til
byggða íslendinga i Kanada árið
1920 og ætlaði að verða í þeirri för
um hálft ár. í för með henni þá
voru þrjú elstu börn hennar. Hún
gjörsigraði svo hug og hjörtu
Vestur-íslendinga með leiklist
sinni, að þeir bókstaflega neituðu
að sleppa henni, svo þessi fræga
leikför dróst í heilt ár. Eftir að
hún kom heim var hún fljótlega
kjörin formaður Leikfélags
Reykjavíkur og þótti það á þeim
tímum tiðindum sæta að kona yrði
fyrir vali í slíka stöðu. Enda áttu
börn hennar eftir að koma mjög
við sögu leiklistar. Leikfélag
Reykjavíkur átti því miður ekki
eftir að njóta lengi starfskrafta
þessarar gáfuðu leikkonu Stefaníu
Guðmundsdóttur, þvi hún gerðist
brátt þjáð af sjúkdómi, sem lækn-
ar hér heima þá treystust ekki til
að skera upp við og varð hún því
að fara til Kaupmannahafnar til
þess að gangast undir slíkan upp-
skurð. Ánna, dóttir hennar, fór
þessa för með henni til þess að
geta verið móður sinni til stuðn-
ings og huggunar i veikindum
hennar. ÖU höfðu börn hennar
orðið hugfangin af leiklist, sökum
hinna mikilhæfu hæfileika móður
þeirra á þessu sviði. Anna var þar
engin undantekning. Það var ekki
að skapi frú Stefaníu að láta dótt-
ur sína gera ekkert annað en sitja
yfir sér í sjúkrahúsi. Hún lagði þvi
til og fékk því ráðið að Anna geng-
ist undir próf í leiklistarskóla
Konunglega leikhússins í Kaup-
mannahöfn. Það gerði Anna og
með þeim hætti hófst hinn frægi
leikferill hennar sem leikkonu á
dönsku sviði og síðar leikstjóra.
Anna átti eftir að giftast einum
frægasta leikara Dana, Poul
Reumert, sem varð uppfrá því ein-
lægur Íslandsvinur og átti eftir að
koma hingað ýmsar leikferðir með
konu sinni og vinna allra hylli sem
honum kynntust.
Einhverjum lesanda þykir nú
kannski, að sá sem þetta hripar sé
farinn að tala meira um ættingja
Emiliu Borg en hana sjálfa. En
það stafar einfaldlega af því, að
hennar stóra verkefni í lífinu varð
ekki sjálf leiklistin, heldur að taka
á herðar sér aðeins 24 ára gömul
hlutverk móðurinnar á þessu stóra
heimili, því frú Stefania lést eftir
framangreindan uppskurð í Kaup-
mannahöfn árið 1924. Faðir þeirra
systkina, Borgþór Jósefsson, lést
að vísu ekki fyrr en 1934, en frá
láti móður sinnar varð það hlut-
skipti hinnar 24 ára gömlu Emiliu
að taka að sér hlutverk hennar.
Það gerði hún af slíkri alúð, um-
hyggju og ástúð, að öll systkini
hennar töldu sig standa i óborg-
anlegri skuld við hana. Að verða
hin nýja móðir ættarinnar varð
hennar stóra hlutverk og fyrir þvi
varð allt að vikja, jafnvel leiklist-
in, ef því var að skipta. Emilía
fórnaði þannig með glöðu geði al-
gjörlega einkalífi sínu og meðal
annars var það ástæðan til þess að
hún giftist aldrei, þótt hún hefði
áreiðanlega oft átt þess kost.
Af þessum ástæðum verður
þessi ófullkomna minningargrein
ekki i venjulegum stíl slíkra
greina um látna leikara. Hér
verða því ekki talin upp leikhlut-
verk eða minnst á sérstaka
frammistöðu í þeim, heldur er hér
beint athyglinni að miklu stærra
hlutverki en nokkur leikari getur
tekið að sér, þegar það verður
hlutskipti 24 ára gamallar stúlku
að verða bókstaflega móðir allra
systkina sinna við lát frú Stef-
aníu, 1924. Þetta hlutskipti tekur
hún svo alvarlega og fyllir það
með slíkri trúmennsku og kærleik,
að hún fórnar hiklaust til þess öllu
einkalífi sínu án þess að taka eftir
_____________________________33_
því sjálf. Þessi dásamlega kona,
sem af þessum ástæðum hvorki
giftist né eignast börn, verður
hins vegar fyrirhafnarlaust
„mamma Milla“ bæði systkina
sinna og allra barna þeirra.
Auðvitað varð það henni mikill
styrkur að fá að hafa svo lengi við
hlið sér elskaða systur sína, Þóru.
En að lokum fór þó svo að jafnvel
hún giftist líka og varð að stofna
sitt eigið heimili. En þvi miður
stóð það hjónaband stutt, því eig-
inmaður Þóru var í misgripum
skotinn af varnarliösmanni á
Keflavíkurflugvelli þar sem hann
vann og dró það voðaskot hann til
bana. Svo Þóra var því fyrr en
varði aftur komin í gamla húsið
við Laufásveginn til Millu systur.
En að einu leyti var líf þeirra
systra þó breytt. Þóra hafði borið
gæfu til þess að eignast barn með
manni sínum i þessu skammvinna
hjónabandi, drenginn Gunnar, og
vitanlega varð Milla einnig
mamma hans eins og allra hinna
barnanna. Var það ekki lítils virði
fyrir Gunnar, þegar móðir hans
Þóra var önnum kafin við leiklist-
arstörfin. Þessi drengur varð vit-
anlega augasteinn þessara kær-
leiksríku systra og fyllti heimili
þeirra nýju lífi. Ekki brást hann
þeim heldur eftir að hann óx úr
grasi og eignaðist sjálfur börn og
heimili. Hann var þeim báðum
óendanlega góður, blíður og hugs-
unarsamur. Þangað til árið 1984,
þegar þær báðar kvöddu, áttu
mömmurnar hans tvær, Þóra og
Milla, helgan stað í hjarta hans.
Hann hefur því misst mikið.
Eins og getið var í upphafi þess-
arar greinar varð sá sem þetta
hripar snemma velkominn gestur í
húsi Borgarættarinnar við Lauf-
ásveg. Það var aðallega eftir leik-
æfingar hjá Leikfélaginu. En þótt
seint væri þangað komið var afar-
erfitt að koma sér þaðan aftur, svo
oft hékk maður þarna langt framá
nótt. Það var erfitt að losa sig sök-
um þess dásamlega andrúmslofts
sem hvíldi yfir þessu heimili. Hef
ég aldrei kynnst annarri eins ást
og virðingu og þessar góðu systur
sýndu minningu foreldra sinna.
Ég fékk svo mikið um þau að
heyra, að mér þótti ég næstum
vera farinn að þekkja þau, þótt ég
hefði hvorugt þeirra nokkru sinni
augum litið. Já, svo greinileg þótti
mér stundum návist þeirra á
þessu gamla heimili, að þau hefðu
tæpast komið mér mjög á óvart
þótt þau eitt kvöldið hefðu gengið
inn og ég getað kynnt mig fyrir
þeim. Þetta voru dásamlegar og
oft lærdómsríkar stundir.
Þegar Borgþór dó, 1934, bað
hann Emilíu sérstaklega um að
reyna að halda öllu eftir mætti í
sinu gamla horfi. Það gerði Emilia
uppfrá því það sem eftir var
ævinnar. En það hefði vitanlega
ekki verið hægt nema með sam-
þykki hinna systkinanna, eldri og
yngri. En þau féllust öll ljúf-
mannlega á þetta. Þess vegna
hélst þetta merkilega heimili með
öllu óbreytt áratugum saman.
Systkinin hafa því vafalaust fund-
ið þegar þau komu í heimsókn til
Millu og Þóru, að þau væru að
nýju komin í heimsókn til pabba
og mömmu. Slik samheldni meðal
náinna ættingja er vafalaust orðin
mjög sjaldgæf. Yngsti bróðirinn í
þessari fjölskyldu, Geir Borg,
stendur nú einn eftir hér jarðar-
megin í tilverunni og hefur verið
dásamlegt að heyra hve fullan
skilning hann hefur alla tíð haft á
þessu mikilvæga hlutverki systur
sinnar Emilíu, og hve dásamlega
hún hefur rækt það. Ég hef verið
beðinn að færa honum samúð-
arkveðjur frá Félagi islenzkra
leikara, en Emilía var einn af
stofnendum þess félags.
„Hver er sjálfum sér næstur" er
oft sagt og á það víst við um all-
flesta. En ekki um Emilíu Borg
sem nú er að kveðja okkur. Henni
tókst að ná þeim árangri sem ein-
kennir göfugmenni: hún gjör-
gleymdi sjálfri sér og fann sina
lífsfyllingu í þvi að hugsa um vel-
ferð annarra og taldi það jafnvel
sjálfsagt hlutskipti sitt. Meira er
ekki þörf að segja þegar slík kona
kveður okkur. Hún hefur verið
okkur öllum til fyrirmyndar.
Ævar R. Kvaran