Morgunblaðið - 17.01.1985, Síða 18

Morgunblaðið - 17.01.1985, Síða 18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. JANÚAR 1985 18 eftirJón Viðar ' Jónsson I kvöld klukkan átta flytur út- varpið eitt af sérkennilegustu verkum leikbókmenntanna — eða óperubókmenntanna eftir því hvoru megin menn vilja hafa það — Betlaraóperuna, The Beggar’s Opera eftir John Gay. Betlaraóp- eran, sem Morgunblaðið hefur beðið mig að segja frá í nokkrum orðum, var frumflutt í Lundúnum árið 1728 og varð þá þegar eitt af vinsælustu leikverkum 18. aldar. E.t.v. má segja að hún hafi á síðari áratugum horfið full mikið og al- veg að ósekju í skugga annars frægs óperusöngleik8 — eða ball- öðuóperu, svo notað sé það hugtak sem haft var um leiki þessarar tegundar á sinni tíð — Tú- skildingsóperu, Dreigroschenoper Bertolt Brechts, sem er í rauninni ekki annað en frjálsleg stæling á verki Gays, með nýrri tónlist eftir Kurt Weill. Betlaraóperan sjálf stendur fyllilega fyrir sinu og hinn hrái blær hennar er jafnvel enn betur sniðinn að nöturlegri heimsmynd og grimmúðugri kaldhæðni verksins en glæst um- gerð Brechts og Weills — en á þessum tveimur verkum er einn sá meginmunur að sérsamdar tón- smíðar Weills bregða samfelldum stílblæ yfir allan leikinn á meðan tónlist frumverksins er samtfn- ingur af alls kyns alþýðutónlist og dægurlögum síns tíma. 1 Betlara- óperunni beitir Gay ýkjum og háði til að afhjúpa sjúkt siðferði; hún er á vissan hátt absúrdleikhús rúmum tveimur öldum áður en absúrdisminn fæddist. Það er þvi tæpast mjög undarlegt þó að hún sæki nú fram á ný. Betlaraóperan verður upphaf- lega til sem árás á og andsvar við þeirri innfluttu óperutisku sem tröllreið Lundúnaleikhúsunum á fyrri hluta 18. aldar. Höfuðstoð og uppihaldsmaður þeirrar tisku var Hándel hinn þýski, sem var bú- settur í Englandi frá 1712 til ævi- loka, 1759. Hándel samdi óperur að italskri fyrirmynd handa ensku hástéttinni af miklum dugnaði — samkvæmt uppflettiritum alls 35 stykki sem slagar hátt i afköst Shakespeares (37 leikrit) — og snerust þær flestar um guði og hetjur úr klassískri goðafræði, eða þá ástir og afrek hugprúðra mið- aldariddara. Breskur almenningur hafði að sjálfsögðu lítil tök á að komast f snertingu við þessa sviðslist, sem þar á ofan var flutt honum á framandi tungu, segja tónlistarsagnfræðingar að dálæti aðalsins á þessum innflutningi kunni að hafa komið í veg fyrir að Bretar eignuðust sjálfir alvarlega óperuhefð. Gegn hinum ítalska kúltúrimp- eríalisma snerist Gay sem sagt með Betlaraóperu sinni. Skáldið John Gay (1685—1732) var ættað- ur frá Devon og tengdist fljótt eft- ir að hann kom tl Lundúna þeim bókmenntahring sem stórskáldin Alexander Pope og Jonatan Swift, höfundur Gúlliver-sagnanna, höfðu í kringum sig. Segir Pope raunar að Swift hafi einhverju sinni stungið þvi að Gay að gera hjarðleik, pastoral, sem færi fram í Newgate, hinu illræmda aöal- fangelsi Lundúna (seinni hluti Betlaraóperunnar gerist einmitt þar að talsverðu leyti) og hafi sú hugmynd verið frumkveikja Betl- araóperunnar. Hún er háðugleg skrumskæling á ítalskættuðum óperum Hándels; hin spaugilegu áhrif vakin með því hróplegasta misræmi forms og efnis sem hugs- ast getur: persónurnar bófar, mellur og alls kyns undirheima- lýður sem þenur hér brjóst sin í fagurri sönglist. Verkið hitti svo í mark að sliks eru fá dæmi úr sögu leiklistarinnar; sjálft fór það sig- urför um heiminn og í kjölfar þess reis heil flóðbylgja af svipuöum ballöðuóperum sem áttu gifurleg- um vinsældum að fagna; árið 1733 eru t.d. sýndar 22 nýjar óperur af þessu tagi i Lundúnum og var þessi tíska þá orðin veruleg ógnun við óperuveldi Hándels; en smátt og smátt dró úr henni og þegar áratugur var liðinn frá frumsýn- ingu Betlaraóperunnar var hún að fjara út. Engin af ballöðuóperum 18. aldar hefur lifað fram á okkar tíð utan Betlaraóperan. En Betlaraópera John Gays er sannarlega annað og meira en skopstæling á tilteknu listrænu formi. Eins og allir gamanleikir er hún í innsta eðli sinu siðrænt verk sem ræðst á spillt aldarfar með meðulum satírunnar. Hún er heimsósómi um samfélag eigin- hagsmuna og gróðafíknar, harð- svíraðra fjármálamanna og mútu- þægra valdhafa, samfélag þar sem allt er ofurselt hagsmunum pen- inganna. Samtimamenn gerðu sér vissulega glögga grein fyrir þess- ari skirskotun leiksins, en þá greindi mjög á um siðferðisleg áhrif hans. Þannig fullyrðir Sir John Hawkins málafærslumaður í tónlistarsögu sinni frá 1776 að nauðganir og glæpir hafi færst mjög í aukana allt frá því Betlara- óperan kom fram og er greinilega í engum vafa um orsökina. í svip- aðan streng tók Dr. Samuel John- son, hinn mikli orðabókarhöfund- ur og andans höfðingi Breta á 18. öld, en viðurkenndi þó öðru sinni að engan vissi hann að vísu hafa orðið verri mann af að sitja undir óperunni. Kannski kynti það undir fordæmingu á henni að undir niðri var flestum ljóst að fáránleiki hennar átti sér ýmsar óhugnan- legar hliðstæður í samtímanum; og spurning hvort athæfi hins virðulega herra Peachums, sem hirðir þýfið af þjófunum og selur þá svo í gálgann þegar þeir eru hættir að skila honum nægilegum arði, var í raun svo miklu viður- styggilegra en framferði breskra auðjöfra sem á 18. öld áttu vel- gengni sína ekki að litlu leyti mjög svo arðbærri þrælasölu að þakka. Á okkar tíð eru það ekki slikar sögulegar hliðstæður sem gæða boðun verksins þunga. Afklædd búningi 18. aldar, færð í marglitan skrúða þeirrar tónlistar sem nýtur mestra vinsælda nú, birtist hún nánast sem goösögn um siðlausan kapítalisma, þar sem lög og réttur eru troðin fótum, þar sem ekkert er heilagt nema veldi auðsins. Kannski hefur erindi hennar sjaldan verið brýnna en einmitt nú, þegar vígreifir hugsjóna- riddarar reyna að telja okkur trú um að hömlulaust einstaklings- frelsi sé hið æðsta sem sóst verði eftir. (Aðalheimild: The Oxford Com- panion to Music, London 1974) Jóo Vióar Jónsaon er leiklistar- stjóri Ríkisútrarpsins. * . * «*' ■ Myndir Fanneyjar Jónsdóttur Myndtákn og litir Myndlíst Bragi Ásgeirsson Það hefur næsta lítið farið fyrir myndum Fanneyjar Jóns- dóttur á íslenzkum sýningarvett- vangi hingað til. Hógværðin og látleysið einkenna hér lífsstíl og verk gerandans. Fanney er þannig einn af mörgum íslenzkum lista- mönnum er lítið fer fyrir en hafa þó drjúgt nám í malnum — eru eiginlega alltaf að læra og á námskeiöum einhvers staðar. Ánægjan og áhuginn er þessu fólki alveg nóg eða svona hér um bil. Fanney er innfæddur Reyk- víkingur og hóf að fást við liti fimm ára að aldri og hefur þann- ig málað í hartnær átta áratugi því að hún verður áttræð á þessu ári. Hún nam fyrst hjá Ríkharði Jónssyni en siglir til Kaup- mannahafnar tvítug að aldri (1925) og nemur þar næstu 5—6 árin, aðallega við Teknisk Sel- skabs Skole. Eftir heimkomuna sótti hún dag- og kvöldskóla í myndlist allt fram á miðjan ald- ur. Trútt um talað þá fylgir viss hætta jafn langri skólagöngu og þá aðallega sú, að viðkomandi verði of hikandi og ósjálfstæður í myndsköpun sinni — hér ber markvisst sjálfsnám iðulega meiri árangur. Eiginlega er allt myndlistarnám eingöngu stökkpallur út i markvisst sjálfsnám og sjálfsrýni allt lifið. Listamaðurinn er búinn að vera er hann telur sig hafa lært nóg. Það sem vekur skapandi kenndir til lifsins er einmitt hæfileikinn til að bæta við sig og sjá hlutina allt um kring i síendurnýjuðu ljósi. Skólar geta ýtt undir og eflt þessa kennd en ekki búið hana til. Hugleiðingar sem þess- ar gerast áleitnar við skoðun sýningar Fanneyjar Jónsdóttur í Galleri Borg, sem kynnir 25 verk listakonunnar fram til 20. janú- ar. Á sýningunni eru fimmtán myndir unnar i oliu- og akryl, tvær i blandaða tækni oliukritar og vatnsiitar en átta í vatnsiit. Hér eru það olíu og akrylmynd- irnar sem ótvírætt eru veiga- mesti þáttur sýningarinnar hvað myndræna lifun snertir. Þær eru heiðarlega og frisklega unnar og þrátt fyrir rammislenzkt mynd- efni bera þær nokkurt svipmót af erlendri skólagöngu gerand- ans — einnig i vali sérstakra myndefna. Helst þykir mér veig- ur í þeim myndum sar sem ein- læg og græskulaus kímni Fann- eyjar kemur fram í myndefninu, svo sem í myndunum „Rauður kassabíll“ (4) og „Kassabill“ (7). Hér er nostalgia gömlu áranna skemmtilega meðhöndluð og á dálitið frumstæðan hátt en þá sérstæðu kennd hefði gerandinn gjarnan mátt leggja meiri rækt við um dagana að minu áliti. Dregið saman í hnotskurn þá er þetta þekkileg sýning og heið- arleg ásamt þvi að vera gott dæmi um einlæga og fölskva- lausa lifun og málaragleði. 1 húsakynnum Nýlistasafnsins getur þessa dagana, og fram til 20. janúar, að líta nokkur mynd- verk eftir Halldór Ásgeirsson. Gerandinn, sem er í hópi yngri myndlistarmanna okkar, hefur viða farið undangengin ár, jafn- vel komið alla leið til Mexíkó en aðallega hefur hann haldið sig í Frakklandi þar sem hann býr og starfar um þessar mundir — nánar tiltekið í Paris. En það eru áhrifin frá Mexíkó, sem mest eru áberandi á þessari sýningu i formi hvers kyns myndtákna með frumstæöu yfir- bragði. En jafnframt kemur það greinilega fram á sýningunni, að Halldór hefur verið áhangandi hugmyndafræðilegu listarinnar, konseptsins svonefnda, og virð- ist eiga erfitt með að slíta sig frá fortiöinni um leið og hann litur hýru auga til nýbylgjumálverks- ins og ferskari viðhorfa. Það er þannig ýmislegt í deiglunni hjá hinum unga listamanni og eig- inlega virka hugmyndir hans meira sannfærandi en lítfærsln myndtáknanna. Ekki tókst mér a.m.k. að meðtaka hið magn- þrungna, sem á að leynast á bak við táknin — heldur virðast mér þau frekar óákveðin og óupplifuð — svífa iðulega utan á fletinum í stað þess að sameinast honum. Þetta á þó ekki við myndirnar „Himinhvolf — hyldýpi" (5) og „Rauður dregill í tilefni lend- ingar Sikorski-þyrlunnar“ (7), sem mér þóttu hrifmestu mynd- irnar á sýningunni. Hér gefur liturinn táknunum myndræna dýpt og fram kemur markviss og rökrétt hrynjandi. Hið hugmyndafræðilega í formi stórra ljósmynda, frekar óskipulögðu dóti á gólfi og vel hönnuðum stiga, er góðra gjalda vert, en virkar einhvernveginn eitthvað svo úrelt og margtugg- ið, — og þó má vel vera að hér leynist styrkur Halldórs Ás- geirssonar. — En úr því sker framtíðin.

x

Morgunblaðið

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.