Morgunblaðið - 17.02.1985, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. FEBRÚAR 1985
EMBÆTTISMENN SPJALLA
Upphafíð að
landlægri
ofdirfsku
ANDRES
ff Kunningjarnir hafa búist
við að ég mundi una minni
ævi á vernduðum vinnustað —
í staðinn lenti ég á þeim
opnasta af þeim öllum. áá
BALDUR
9fÉg var byrjaður ungur í skák-
inni og hún hefur kannski
forðað mér frá pólitíkinni.áú
Nú sitja þeir yfir kaffibolla með
blaðamanni Mbl. á Gauki á Stöng,
sem þeir hafa ekki fyrr kynnst.
Allir hafa mætt á mínútunni —
nema Baldur. Verður hálfri mín-
útu of seinn eins og hann átti
vanda til í menntaskóla, spáir
Klemens og það reynist hárrétt.
Það er notalegt að spjalla óform-
lega kringum borð undir súðinni í
þessari fyrrum kaffistofu hafnar-
verkamanna.
Það kemur fljótt í ljós að þrír
þessara manna eiga sameiginlegar
minningar allt aftur til bernsku-
áranna í Reykjavík. Enda af svip-
uðum uppruna, allir embættis-
mannasynir, tveir synir ráðherr-
anna Tryggva Þórhallssonar og
Jakobs Möller og sá þriðji sonar-
sonur Björns Jónssonar ráðherra
og sonur verðandi forseta, Sveins
Björnssonar. Baldur og Klemens
voru ungir drengir farnir að
sparka saman bolta í Víkingi og
léku saman í liði í nokkur ár.
Fótboltinn geysimikill þáttur í lífi
unglinganna þá ekki síður en nú,
enda lítið um að vera. Drengir
skrifaðir inn í félögin næstum i
vöggu, að þeirra sögn. I ungl-
ingaflokki Víkings var stundum
talað um „ráðherralínuna" og var
þá átt við þá Klemens, Pétur Egg-
erz og Sigurð Hafstein, sem allir
áttu ráðherra að föður. Henrik
kom að utan þrettán ára gamall
og þeir verða allir bekkjarbræður
í Menntaskólanum í Reykjavík,
enda fæddir á sömu þremur vik-
unum á árinu 1914. Andrés, bónda-
sonurinn norðan úr landi sem er
þremur árum yngri, kemur þar
fyrst 1931 er hann tekur inntöku-
próf í Menntaskólann í Reykjavík.
Stenst það, en nærtækara og hag-
kvæmara reynist svo að nema við
Menntaskólann á Akureyri, þar
sem hann útskrifast stúdent 1937.
Klemens: Já, við vorum allir þrír
synir stjórnmálamanna í fremstu
víglínu. Faðir Henriks var á þingi
og í bæjarstiórn þar til hann varð
sendiherra Islands i Kaupmanna-
höfn árið 1920. Enginn okkar
þriggja hefur farið út í pólitík.
Henrik: Árgangur okkar í
Menntaskóla, stúdentaárgangur-
inn 1933, var síðasti tvískipti ár-
gangurinn því er Jónas Jónsson
varð menntamálaráðherra gaf
hann út tilskipun um að ekki yrðu
teknir nema 25 inn á ári og í einn
bekk.
E.Pá: Við skulum aðeins staldra
við þetta. Hefur það ekki áhrif á
unga drengi þegar hart er sótt að
föður þeirra í pólitískri orrahríð?
Þú varst unglingur, Klemens, þeg-
ar mest mæddi á pabba þínum.
Getur maður gleymt slíku þegar
maður er ungur og viðkvæmur?
Manstu t.d. eftir þeim persónum
sem öngruðu fjölskylduna?
Klemens: Það er mikil reynsla
að alast upp með pólitík eins og ég
gerði og hún hefur haft mikil
áhrif á mig — meðal annars vald-
ið því að ég hef ekki haft áhuga á
að fara út í pólitík. Sem drengur
tók ég auðvitað nærri mér árásir á
föður minn, og mér er sérstaklega
minnisstætt það sem gerðist I
þingrofsvikunni í aprfl 1931.
Baldur: Slíkt hlýtur að verða ákaf-
lega eftirminnilegt. Úr því Klem-
ens situr nú hér við hliðina á mér
er nærtækt að geta þess að feður
okkar voru mjög athafnasamir
hvor sínu megin víglínunnar. Nei,
það hefur aldrei haft áhrif á okkar
vináttu. En hvort það hafði áhrif á
afstöðu mína til stjórnmála-
þátttöku, þá hefi ég satt að segja
aldrei velt fyrir mér hvort ég ætti
þangaö erindi. Ég var byrjaður
ungur í skákinni og hún hefur
kannski forðað mér frá því.
E.Pá: Hvað segir Henrik um
þetta? Átt þú ekki einhver sárindi
geymd vegna árása á föður þinn?
Henrik: Auðvitað fylgdist maður
alltaf með í pólitíkinni. En það var
dálítið annað með mig, því ég var
ekki nema 5 ára þegar faðir minn
hætti í pólitík er hann fór utan.
Það samræmdist ekki sendiherra-
starfinu. En jú, slík tilefni komu
upp seinna í sambandi við ýmis
skrif vegna myndunar utanþings-
stjórnarinnar 1942 og ríkisstjóra-
bréfsins svokallaða í janúar 1944.
Baldur: Þótt enginn okkar hafi á
framboðslista komið er ég líklega
sá eini í hópnum sem hefi talað
um pólitík í útvarp. Ég var þá í
stúdentaráði fyrir Vöku, en sagði
Helga Hjörvar að ég vildi nú held-
ur tala um skák í útvarpið, sem ég
gerði raunar nokkru seinna. Um-
ræður voru um háskólapólitíkina
og ég talaði afar heimspekilega
um stjórnmál, mest eftir heim-
spekilegum sjónarmiðum sem ég
hafði úr miðflokkablaði í Tékkó-
slóvakíu, Prager Presse, sem Visir
keypti um árabil meðan ég var þar
við blaðamennsku. En Tékkar
voru, eins og nágrannar þeirra
Þjóðverjar, ákaflega heimspeki-
lega sinnaðir. Ég hélt mig þvi al-
farið við demókratíið og heim-
spekina.
Klemens: Það má vist segja að
ég hafi verið „reiður ungur mað-
ur“ fyrstu árin eftir að ég kom
heim frá námi i Kaupmannahöfn.
Ég man að dálkahöfundar Morg-
unblaðsins kölluðu menn, sem ég
var í hópi með og voru með andóf í
ýmsum viðkvæmum dagskrármál-
um, þversummenn, sem væru til
mikillar óþurftar. Ég var framar-
lega í samtökum svonefndra lög-
skilnaðarmanna 1942—44, sem
vildu fresta sambandsslitum við
Dani og stofnun lýðveldis til
stríðsloka. Tilhneiging var til að
stimpla forustumenn þessara
samtaka sem quislinga. Ég minn-
ist þess að Árni Pálsson prófessor,
dyggur stuðningsmaður ólafs
Thors og aldavinur hans, fékk
þetta á sig úr munni Heimdellings
á almennum fundi, sem lögskiln-
aðarmenn gengust fyrir i Iðnó
1943. Þá var ég mjög virkur í hópi
þeirra, sem börðust gegn inngöngu
Islands í Atlantshafsbandalagið.
Sitthvað fleira kom hér til. Ef ég
hefði ekki orðið hagstofustjóri,
hefði ég kannski þrátt fyrir slæma
reynslu af pólitík flækst út í hana.
Síðan ég fór í þá stöðu árið 1951
hef ég að sjálfsögðu leitt hjá mér
öll afskipti af stjórnmálum.
Andrés: Ekki get ég sagt að ég
hafi nokkurn tíma komið nálægt
pólitík. Hefi leitt hana hjá mér
eftir megni. Auðvitað héfi ég skoð-
anir á málum eins og aðrir hugs-
andi menn. En flokkspólitík er
mér mjög andstæð og ég hefi með
engu móti viljað tengjast henni.
Ég er því varla samræðuhæfur um
þetta. Ég hefi aldrei beitt mér í
neinum dægurmálum og þótt ég
hafi haft skoðanir, þá hefi ég
geymt þær fyrir mig.
E.Pá: En pólitíkusarnir hafa þó
stundum verið þér til nokkurrar
armæðu, ekki satt?
Andrés: Það er siöur að tala illa
um pólitíkusa. Ekki veit ég hvort
ég get tekið undir það. Margt af
þessu er ágætisfólk eins og í öðr-
um hópum þjóðfélagsins. Það er
kannski ógæfa þeirra að þeir
bjóða heim meiri freistingum en
aðrir. Og eiga kannski stundum
erfitt með að falla ekki fyrir þeim
og metnaðurinn, sem þeim er sam-
eiginlegur, leiðir þá stundum í
kllpu.
É.Pá: Þú kemur úr allt annarri
átt en þeir hinir og öðrum rótum,
bóndasonur norðan úr landi.
Hafði það áhrif á þína leið í líf-
inu?
Andrés: Nei, ég held ekki að það
hafi haft áhrif að ég kom úr sveit.
Af hverju ég lenti á þessari hillu
er ákaflega torskýrt. Mínir kunn-
ingjar hafa sjálfsagt flestir búist
við því að ég myndi una ævi minni
á einhverjum vernduðum vinnu-
stað. í staðinn lenti ég á algerlega
óvernduðum vinnustað — líklega
þeim opnasta fyrir af öllum slík-
um. Það var ekki fyrr en ég kom
til Reykjavíkur að ég fór að taka
verulegan þátt í félagslífinu og
fann sjálfan mig. Einu var ég þó
alltaf ákveðinn í, að ég ætlaði að
búa í Reykjavík og það í Vestur-
bænum. Og það hefi ég gert.
Klemens: Ég man að Baldur ætl-
aði að verða hagfræðingur og ég
ætlaði í lögfræði. En það snerist
svo við.
Andrés: Það varð nú uppskátt
þegar ég kom í Háskólann, að ég
hafði það sem kallað er brageyra
eða eitthvert næmi fyrir ljóðum.
Kennari minn, Sigurður Nordal,
tók fljótt eftir þessu og ég held að
hann hafi komið mér á framfæri
svo að ég kom fram í útvarpi
miklu yngri en flestir á þeim tíma.
Útvarpið stóð ekki öllum opið á
þeim árum. Síðan ég las þar upp í
fyrsta sinni munu vera rétt 45 ár.
Þegar ég hafði lokið prófi hafði ég
ekki markað mér ákveðna fram-
tíðarstefnu. Þá kom heim til mín
ágætur maður að nafni John
McKenzie, sem seinna varð sendi-
herra og margir kannast við.
Spurði hvort ég væri til í að fara
til London og sjá um fréttapistla
sem þaöan voru sendir vikulega á
íslensku á stríðsárunum. Og ég
var í Bretlandi 1943 og 1944. Þetta
var í stríðinu. Mestu loftárásirnar
voru að vísu um garð gengnar, en
við fengum yfir okkur V-1 og
V-2-flugskeytin. Það var óþægi-
legur tími og satt að segja var ég
feginn að hverfa heim aftur. Mér
barst boð frá útvarpinu um ein-
hvers konar starf hjá stofnuninni
við dagskrárgerð og þess háttar.
Þar ílendist ég og hefi verið þar
síðan, með dálitlu hliðarspori þó
meðan ég kenndi í háskólanum-
Var raunar viðloðandi útvarpið
jafnframt, svo að ég get varla sagt
að ég væri utan stofnunarinnar
nema svo sem hálft annað ár.
Henrik: Ég var í Danmörku í
byrjun stríðsins. Var eitt ár í
dönsku utanríkisþjónustunni. Við
byrjuðum þar fimm íslendingar
störf að utanríkismálum, Stefán
Þorvarðarson fyrstur, síðan Pétur
Benediktsson, þá Agnar Kl. Jóns-
son, Gunnlaugur Pétursson og ég
skömmu á eftir honum. Auðvitað
var tilgangurinn að gera eitthvert
gagn I íslenskri utanríkisþjónustu
þegar hún færi af stað. Þetta var
undirbúningur fyrir það. Augljóst
var orðið hvert stefndi í okkar
málum. En Klemens var nú lengur
í Danmörku en ég, því ég fór með
föður mínum til fslands um ítalíu
og New York, þegar hann var kall-
aður heim sem ráðunautur ríkis-
stjórnarinnar í utanrikismálum-
Móðir min vildi ekki taka upp
heimilið og helst ekki að hann
færi einn, svo niðurstaðan varð sú
að ég fór með honum sem aðstoð-
armaður hans.
Klemens: Mér er minnisstætt,
Henrik, að ég spilaði bridge við
foreldra þína og Jón Krabbe
heima hjá honum kvöldið áður en
þið feðgarnir hélduð heimleiðis þá
um sumarið. Mér var boðið að vera
fjórði maður við spilaborðið. Ég
var kominn að lokaprófi þegar
Danmörk var hernumin í apríl
1940, en ég komst heim um Pets-
amo um haustið með Esju, sem
var send þangað til að sækja ís-
lendinga á meginlandinu. Við
ÞEIR HÖFÐU UM MARGT AÐ SPJALLA. Klemens og Baldur
byrjuðu ungir drengir að sparka saman bolta í liði Víkings og Henrik
varð bekkjarfélagi þeirra í menntaskóla, enda allir fæddir í sömu þrem
vikunum fyrir 70 árum. Bóndasonurinn Ándrés kom norðan úr landi, en
alltaf ákveðinn í að búa í Reykjavík og það í Vesturbænum, eins og
hann hefur raunar gert.