Morgunblaðið - 17.02.1985, Blaðsíða 29

MORGUNBLADIÐ, SUNNUDAGUR 17. FEBRÚAR 1985
B 29
„Látum kjörorð okkar vera regla og vinna“. Portúgölsk skopmynd. sem er
dæmigerð fyrir portúgalska lýðveldið á árunum 1910—1926.
Sir William Waterlow, sem prentaði
seðlana, á Ascot-veðreiðunum 1931,
skömmu áður en hann lézt.
næstu sendingu. Ákafi hans staf-
aði ekki hvað sizt af því að þessa
seðla ætlaði hann að nota i djarf-
asta fyrirtæki sitt til þessa: hann
ætlaði að nota þá til að taka
stjórnina i Portúgalsbanka í sín-
ar hendur. Þar með ætlaði hann i
raun og veru að „stela“ Portúgal.
Reis hafði komizt á snoðir um
það í könnun sinni á högum
bankans að ríkið átti ekki meiri-
hluta hlutabréfa hans. Mörg
hlutabréf voru í eigu einkaaðila.
Hver sá sem gat tryggt sér álit-
lega fjárupphæð gat tryggt sér
nauðsynlegan meirihluta i stjórn
bankans og þar með yfirráð yfir
honum.
í lögum bankans var einnig
kveðið á um að bankinn einn
hefði vald til að lögsækja pen-
ingafalsara. Ef Reis næði yfir-
ráðum yfir bankanum gæti hann
stöðvað allar málshöfðanir, ef
upp kæmist um einkaviðskipti
hans við Waterlow!
Reis skipaði Bandeira að kaupa
eins mörg hlutabréf í bankanum
og hann gæti, sagði honum að
verðið skipti engu máli. Verð
þeirra margfaldaðist þegar Band-
eira fór að falast eftir þeim.
Málið fór að vekja athygli.
Blöðin skrifuðu um dulaifull
hlutabréfakaup. Sú saga komst á
kreik að Rússar stæðu á bak við
hlutabréfakaupin. Litlu mátti
muna að Reis yrði ríki í ríkinu án
stjórnarbyltingar og án stuðn-
ings hersins.
Handtekinn
Reis var ekki í Lissabon um
þessar mundir. Hann hafði farið
til Angola vel birgur af eigin pen-
ingaseðlum og honum var tekið
sem bjargvætti og velgerðar-
manni, þar sem talið var að hann
gæti hleypt nýju lífi í staðnaðar
framleiðslugreinar.
Hann keypti plantekrur í stór-
um stíl og tók að sér að fjár-
magna gerð hafnarmannvirkja,
smiði járnbrauta og verksmiðja
og uppbyggingu nýrra bæja. Blað
nokkurt í Angola skrifaði: „Ang-
ola hefur loksins fundið sinn eig-
in Cecil Rhodes."
Þegar Reis kom aftur til Lissa-
bon 6. desember 1925 var hann
handtekinn um leið og hann gekk
f land. Blaðran var sprungin.
Athugulir gjaldkerar höfðu
rekið augun í það að sömu seðla-
númerin voru í umferð á meira en
einum seðli. Allt benti til þess að
um glæpsamlegt athæfi væri að
ræða og slóðin var rakin til banka
Reis. I stað þess að hann tæki
stjórn Portúgalsbanka í sínar
hendur lét bankinn taka hann
höndum og stinga honum í fang-
elsi.
Haft var samband við Water-
low og svindlið komst upp.
Minnstu munaði að Waterlow,
sem neyddist til að fara til Lissa-
bon vegna málsins, yrði einnig
handtekinn.
Reis var dæmdur í 20 ára fang-
elsi. Fram til þessa hafði hann
verið kaþólskur, en hann snerist
til mótmælendatrúar í fangelsinu
og var ákafur boðandi hennar það
sem eftir var ævinnar. I fangels-
inu skrifaði hann undarlega bók,
JLeyndardómur játningar minn-
ar“, sem er full iðrunar og guð-
hræðslu.
Hann var látinn laus 1945 og
reyndi með hjálp smáfyrirtækis,
sem synir hans þrír höfðu komið
á laggirnar, að ráðast í nýjar
fjárfestingar í Suður-Ameríku,
en þær runnu út i sandinn. Hefði
hann fengið að halda landareign-
um sfnum í Angola hefði hann
verið vellauðugur, en hann lézt
blásnauður 1955.
Bandeira sat einnig inni i 20 ár
og lézt álíka fátækur 1960. Bróðir
hans, sendiherrann, sem var
einnig viðriðinn málið, slapp með
fjögurra ára útlegð á Azoreyjum
vegna skorts á sönnunum og
starfa í þágu Rauða krossins á
árum fyrri heimsstyrjaldarinnar.
Marang komst hins vegar und-
an með hluta ránsfengsins, hélt
áfram viðskiptastörfum á Riviera
eins og ekkert hefði í skorizt og
efnaðist vel. Hennies var hand-
tekinn í Þýzkalandi, en var fljót-
lega látinn iaus. Nazistar gáfu
honum upp sakir „i þakklætis-
skyni fyrir fyrri störf í þágu
þýzka ríkisins."
Leitað til Salazars
Portúgalsbanki hóf gifurlega
umfangsmikinn málarekstur
gegn prentsmiðjufyrirtækinu
Waterlows og krafðist geysihárra
skaðabóta. Waterlow, sem varð
borgarstjóri Lundúna 1929, lézt
áður en málinu lauk með úr-
skurði Lávarðadeildar brezka
þingsins.
Þrátt fyrir snjalla vörn eins
færasta lögfræðings Breta, Sir
John Simons, varð fyrirtækið að
greiða stórfé i skaðabætur. Wat-
erlow lézt 1931, sextugur að aldri,
af áfallinu að sögn vina hans.
Hneykslið i Portúgalsbanka
sýndi hve samvizkulausum fjár-
svikurum og spákaupmönnum
reyndist auðvelt að stunda fjár-
plógsstarfsemi i landi, sem var
orðið gjaldþrota.
Málið olli óstöðugu efnahags-
ástandi og leiddi oft til götu-
óeirða. Traust manna á stjórn-
málamönnum rénaði stöðugt.
Ekkert var auðveldara en að
benda á fjársvikin til að ráðast á
ýmsar spilltar rikisstjórnir, sem
sátu við völd i Portúgal á þessum
árum, og fá herinn til þess að
gera byltingu þá, sem kom Ant-
onio de Oliveira Salazar til valda.
Salazar var á þessum árum kunn-
ur prófessor i hagfræði við
Coimbra-háskóla.
Þegar klíka herforingja hafði
tekið völdin í maí 1926 sneri hún
sér strax til Saiazars, sem var
falið að endurvekja traust al-
mennings á hagkerfinu. Þessu
tímabili i portúgölskum stjórn-
málum lauk svo með þvi að Salaz-
ar varð einræðisherra 1932. Mál
Reis var þannig ein af helztu
ástæðunum til þess að leitað var
hans og að hann kom á laggirnar
einhverri lifseigustu einræðis-
stjórn á siðari timum.
Reis gleymdist ekki i Portúgal.
Þegar ný vandamál blöstu við í
efnahagsmálum sögðu menn
gjarnan: „Náum í Reis — hann
kann að búa til peninga úr engu.“
En að lokum var það ekki Reis,
sem „stal“ Portúgal, heldur Sal-
azar.
Athugið að panta hin vinsælu og
vönduðu DATO húsgögn tímanlega fyrir
fermingarnar. Sendum bæklinga ef óskað er.
DATO húsgögnin hafa verið valin
til sýningar hjá íslenskum húsbúnaði,
Langholtsvegi 111.
TOPPHÚSGÖGN
Smíðastofa Eyjólfs Eðvaldssonar
Bíldshöfða 14 Reykjavík, sími 687173

Þú svalar lestrarþörf dagsins
' jíðum Moggans!
!®íí