Morgunblaðið - 25.05.1985, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 25. MAÍ1985
Kvikmyndir selja fisk
Kvikrayndin „Atómstöðin" í klippingu.
— eftir Þorstein
Jónsson
íslendingar hafa komist á kortið
sem kvikmyndaþjóð með um það
bil tuttugu leiknum kvikmyndum
á síðustu fimm árum. Ein milljón
áhorfenda hefur séð þessar mynd-
ir á því tímabili.
Þetta litla kvikmyndaævintýri
íslendinga hefur vakið aðdáun
miklu stærri þjóða, sem sjálfar
eiga í erfiðleikum með að búa til
kvikmyndir, og íslensku myndun-
um hefur verið boðið að taka þátt
í kvikmyndahátíðum í að minnsta
kosti níu löndum og þær hafa ver-
ið sýndar í kvikmyndahúsum og
sjónvarpi í að minnsta kosti þrett-
án löndum. Erlendir áhorfendur
skipta milljónum.
Menn spyrja, hvernig getur
smáþjóð með tvö hundruð og
fimmtíu þúsund sálir haldið uppi
framleiðslu fjögurra leikinna
mynda á ári? Skýringanna er að
leita í fyrsta lagi hjá áhorfendum,
sem hafa stutt íslenska kvik-
myndagerð dyggilega fyrstu spor-
in, og í öðru lagi hjá kvikmynda-
framleiðendum, sem hafa brotið
allar brýr að baki sér og ráðist í
gerð myndanna með bjartsýnina
eina að vegarnesti.
Kvikmyndasjóður, sem stofnað-
ur var með lögum frá 1978, hefur
gegnt þýðingarmiklu hlutverki, þó
framlög ríkisins til hans hafi ekki
nægt til þess, að hann gæti starfað
eins og kvikmyndasjóðir ná-
„íslensk kvikmynda-
gerö er nú á viðkvæmu
stigi. Ef kvikmynda-
gerðarmenn hljóta enki
skilning ráðamanna á
næstu árum, eru lok
hins íslenska kvik-
myndaævintýris
skammt undan.“
grannalandanna. Með tíu til
fimmtán prósent þátttöku sinni í
myndunum hefur hann fyrst og
fremst verið hvatning, en ekki sá
fjárhagslegi bakhjall, sem hann
hefði þurft að verða.
Myndirnar hafa verið fjármagn-
aðar allt að níutíu prósent af
framleiðendunum með bankalán-
um gegn veðsetningu heimila
þeirra. Þetta er séríslensk aðferð
og tíðkast hvergi í heiminum í
þessari áhættusömu iðngrein.
Þjóðleg kvikmyndahefð verður
ekki til úr engu. Þjálfun starfsliðs
tekur mörg ár. Höfundar og leik-
stjórar þurfa að safna reynslu við
mörg verkefni, áður en þeim tekst
að búa til myndir, sem keppt geta
við stórmyndir ameríska kvik-
myndaiðnaðarins. Þetta var aug-
ljóst, þegar íslenska kvikmynda-
ævintýrið hófst. Spurningin var,
hversu langan tíma höfum við.
Sjálfur giskaði ég á tíu ár. Og þá
reiknaði ég með því, að okkur tæk-
ist að sannfæra alþingismenn um
nauðsyn íslenskrar kvikmynda-
gerðar. Það hefur ekki tekist. Þó
þjóðin hafi staðið dyggilega bak
við kvikmyndagerðarmenn, hafa
fulltrúar hennar á þingi brugðist
þeim. Kvikmyndasjóður var með
samþykki alþingismanna snuðað-
ur um fjörutíu og fjögur prósent
lögbundins framlags, þó Albert
Guðmundsson fjármálaráðherra
veitti tíu milljóna króna auka-
fjárveitingu.
Afleiðingin er sú, að flestir
þeirra, sem tóku þátt í íslenska
kvikmyndaævintýrinu, eru nú
uppteknir við að klóra sig út úr
botnlausu skuldafeni í stað þess að
gera kvikmyndir. Með því móti
verður ekki lagður grundvöllur að
íslenskri kvikmyndagerð. Ef al-
þingismenn ætla að halda áfram
að loka augunum fyrir tímanum,
sem við lifum á, verður íslensk
kvikmyndagerð aldrei að veru-
leika nema sem tilviljanakennd
upphlaup bjartsýnismanna.
Þjóðin hefur komist á bragðið
og ekkert getur komið í stað þess
að sjá íslenskar sögur í kvik-
myndahúsunum.
Með myndum undanfarinna ára
hafa kvikmyndagerðarmenn sann-
að, að við getum búið til myndir
eins og nágrannaþjóðirnar, enda
hafa þær selst á erlendum mark-
aði. Þó er enn ekki hægt að tala
um umtalsverðar tekjur, því sölu-
kostnaður er hár, en jarðvegurinn
hefur verið undirbúinn fýrir
næstu myndir. Hingað til hefur
myndirnar vantað herslumuninn
til þess að geta gengið í kvik-
myndahúsum í útlöndum. Nú eru
íslensku kvikmyndirnar í sjónmáli
kaupenda, sem bíða eftir réttu
myndinni til að ríða á vaðið.
Þó íslensku myndirnar hafi ekki
aflað framleiðendum tekna, má
fullyrða, að hagnaðurinn hafi
komið fram annarstaðar. íslensku
kvikmyndirnar selja nefnilega
ýmislegt um leið og þær eru seldar
sjálfar. Þær selja til dæmis ferða-
þjónustu á íslandi, útflutningsvör-
ur, íslenska menningu, og þær
vekja áhuga á íslandi og viðskipt-
um við íslendinga. Þær selja líka
fisk. Þess vegna eiga íslensku
kvikmyndirnar að vera hluti af
heildardæminu í þjóðarbúinu.
Þess vegna er heimskulegt að líta
á kvikmyndir sem kostnaðarsam-
an lúxus.
Eitthvert storkostlegasta sölu-
starf í sögunni hófst með því að
kvikmyndaframleiðendur í Banda-
ríkjunum og ráðuneytismenn fóru
að tala saman um hlutverk kvik-
myndanna í bandarísku þjóðarbúi
eftir stríð.
Utanríkisráðuneytið tók að sér
að dreifa amerískum kvikmyndum
til alls hins vestræna heims í
tengslum við efnahagsaðstoð og
pólitíska samvinnu, og tókst á
fáum árum að gera amerísku
kvikmyndina að nauðsynjavöru í
þessum löndum. Utanríkisráðu-
neytið bar kostnaðinn. Tekjurnar,
þegar þær fóru að berast, runnu
til kvikmyndaiðnaðarins. Nú eiga
amerískar kvikmyndir að minnsta
Ein þjóð eða átta?
eftir Valgerði
Bjarnadóttur
Það heyrist stundum sagt að í
landinu búi tvær þjóðir. Þá er átt
við þá voveiflegu þróun, sem orðið
hefur í vísitöluleik undanfarinna
ára. Þeir ríku verða ríkari og þeir
fátæku fátækari. Þetta er ugg-
vænleg staðreynd. Til þess að unnt
sé að breyta þessu, verður fyrst að
breyta valdakerfinu í landinu. Það
verður að brjóta miðstýringu á
bak aftur. Það verður að færa völd
frá fámennisklíkum, hvort sem
þær sitja á þingi, í bankaráðum
eða í verkalýðshreyfingu, til þjóð-
arinnar.
En það er ekki bara í þessum
efnahagslega skilningi, sem í
landinu eru tvær þjóðir. í landinu
búa aðrar tvær þjóðir, sem mikil
togstreita er á milli. Þessar þjóðir
eru annars vegar landsbyggðin og
hins vegar íbúar höfuðborgar-
svæðisins. Sú staðreynd er ekki
síður uggvænleg en hin fyrri.
Ágreiningur milli
landshluta
íbúar landsbyggðarinnar horfa
með skelfingu til höfuðborgar-
svæðisins, þar sem allar ákvarð-
anir eru teknar, þar sem allt fjár-
magnið safnast saman og þar sem
öll völdin eru. Á meðan ekkért
nýtt gerist í atvinnulífi úti á landi,
á meðan ekki er tekin skóflu-
stunga að einum einasta hús-
grunni í áraraðir, byggist upp
heill Grafarvogur í Reykjavík. Og
fólk spyr sig eðlilega: Hvað er að
gerast? Hvers vegna eru ekki pen-
ingar í bönkunum fyrir norðan og
austan, fyrst þau þarna fyrir
sunnan virðast hafa peninga til
alls? Þau hafa peninga til að
byggja seðlabanka og útvarpshús,
þau hafa alla þá atvinnu, sem því
fylgir. Þau þarna fyrir sunnan
geta meira að segja byggt heilan
Grafarvog. Og Grafarvogur í
Reykjavík er það sama og fimmt-
án hús á Ólafsfirði, þar sem ekki
hefur risið hús í tvö ár. Og þetta
fólk segir: Það erum við, sem bú-
um til verðmætin, það erum við,
sem veiðum og verkum fiskinn og
þau fyrir sunnan njóta afrakst-
ursins.
íbúum höfuðborgarsvæðisins
finnst þeim á hinn bóginn misboð-
ið í rétti til þess að hafa áhrif á
stjórn landsins. Þeir spyrja eðli-
lega: Hvernig stendur á því að ég
gildi innan við helming úr Vest-
firðingi í alþingiskosningum? Þeir
spyrja: Hvers vegna er peningum
eytt í óarðbærar fjárfestingar úti
á landi, í krafti þessarar misskipt-
ingar, í stað þess að láta þessa
peninga í eitthvað arðbært? Hvers
vegna er þessum peningum ekki
beint í arðbærar fjárfestingar,
sem kannski gætu orðið til ein-
hvers góðs fyrir okkur?
Þetta er alvarlegur ágreiningur.
Hann er orðinn til annars vegar
vegna óþolandi miðstýringar og
hins vegar óréttlátrar kjördæma-
skipunar.
Reykjavíkurvald —
miðstýring
Menn skulu velta fyrir sér hvað
átt er við, þegar talað er um
Reykjavíkurvald. Þá er ekki átt
við Reykvíkinga, því þeir hafa
engin áhrif þar um. Það er átt við
hvernig öllum veigamiklum mál-
efnum er ráðið í fámennisklíkum,
sem hafa höfuðstöðvar í Reykja-
vík. Og það er rétt að vekja athygli
á því að Reykvíkingar eða íbúar
höfuðborgarsvæðisins telja þessa
menn í fæstum tilfellum sína full-
trúa. Eða heldur einhver að Frið-
jón Þórðarson, þingmaður Vestur-
landskjördæmis, hafi verið að
draga taum Reykvíkinga eða
Reyknesinga í þau 23 ár, sem hann
hefur setið í bankaráði Búnaðarb-
ankans? Nei, seta Friðjóns, Stef-
áns Valgeirssonar, Halldórs
Blöndal og hvað þeir heita allir
þingmennirnir í bankaráðunum, á
sér þann eina tilgang að draga
taum kjördæma. Og það er stað-
reynd að það eru landsbyggðar-
þingmennirnir en ekki þingmenn
höfuðborgarsvæðisins sem þyrp-
ast í bankaráðin.
Það eru ekki einungis bankaráð-
in, sem eru hið svokallaða Reykja-
víkurvald, heldur allar hinar
stiórnirnar og ráðin. Það er stjórn
LIÚ, sem varla er að meirihluta
Reykvíkingar. Það er stjórn SH,
og ekki eru hraðfrystihúsin flest í
Reykjavík. Stjórn framkvæmda-
stofnunar hefur engan Reykvíking
innanborðs og aldrei hefur stjórn
SÍS sótt völd sín til höfuðborgar-
innar.
Hin mikla misskipting, sem íbú-
ar landsbyggðarinnar sjá í upp-
byggingu og atvinnutækifærum á
höfuðborgarsvæðinu á meðan ekk-
ert gerist á heimaslóðum, er ekki
afleiðing áhrifa fólksins fyrir
sunnan. Þessi misskipting er af-
leiðing miðstýringar, sem, eins
þversagnarkennt og það kann að
hljóma, sækir vald sitt fyrst og
fremst til landsbyggðarinnar.
Landið eitt kjördæmi
Bandalag jafnaðarmanna vill að
landið verði eitt kjördæmi. Við
teljum nefnilega að i landinu séu
ekki tvær þjóðir í þeim skilningi,
að annars vegar sé landsbyggðin
og hins vegar höfuðborgarsvæðið.
Við teljum, að í þessum skilningi
séu í landinu átta þjóðir, jafn-
margar og kjördæmin.
Þessu viljum við breyta. Við
segjum: I landinu býr ein þjóð. Og
við viljum, að þingmenn lfti á sig
sem fulltrúa þjóðarinnar, en ekki
einstakra kjördæma. Þegar þing-
menn samþykkja að kaupa togara,
sem þjóðin síðan þarf að borga
með, þá eiga þeir að hafa alla
þjóðina í huga. Þegar ákveðið er
að borga útlendingum fyrir að
borða íslenzkt lambakjöt og ís-
lenzka osta, þá eiga það að vera
fulltrúar allrar þjóðarinnar, sem
það gera. Þegar ákveðið er að reisa
saltverksmiðju á Reykjanesi eða
steinullarverksmiðju á Sauðárkr-
óki, þá eiga þeir, sem það gera, að
hafa alla þjóðina í huga.
Ef hinir þröngu staðbundnu
hagsmunir þingmannanna eru
teknir frá þeim, þá fara þeir
kannski að hugsa um það, sem
þeir eiga að hugsa um, þ.e. að setja
meginreglur fyrir okkar litla þjóð-
félag, í stað þess að vera með putt-
ana i hlutum, sem þeim, sem al-
þingismönnum, kemur ekki við.
Þjóðin nær sér aldrei upp úr
þeirri efnahagskreppu, sem hún
hefur verið i undanfarinn áratug,
nema látið verði af óarðbærum
fjárfestingum. Fjárfestingum,
sem þingmenn, sem enga ábyrgð
þurfa síðan að taka, gera möguleg-
Valgerður Bjarnadóttir
„Hin mikla misskipting,
sem íbúar landsbyggö-
arinnar sjá í uppbygg-
ingu og atvinnutækifær-
um á höfuðborgarsvæð-
inu á meðan ekkert ger-
ist á heimaslóðum, er
ekki afleiðing áhrifa
fólksins fyrir sunnan.
Þessi misskipting er af-
leiðing miðstýringar,
sem, eins þversagnar-
kennt og það kann að
hljóma, sækir vald sitt
fyrst og fremst til lands-
byggðarinnar.“
ar. Og það er ekki nóg að taka
þingmennina út úr stjórnunum og
ráðunum, það verður líka að gera
þá að fulltrúum allrar þjóðarinn-
ar. Um leið og það yrði gert mætti
síðan fækka þingmönnum um 20
að minnsta kosti, sem út af fyrir
sig er aukaatriði.
Viðbrögð kerfisins
Þegar menn tala um að jafna
atkvæðisrétt að fullu, eru viðbrögð
kerfisins þau að vísa málinu frá
fjöldanum til lítilla klíkna, sem
sitja í bakherbergjum. Er þess
skemms að minnast, þegar lands-
fundur stærsta stjórnmálaflokks
landsins var látinn gleypa fyrri
viljayfirlýsingu um þetta efni og
vísa ákvörðun til miðstjórnar. Það
hefði líka verið ljóta klípan, sem
framsóknarmenn allra flokka
hefðu verið í, ef eitthvað fólk hefði
farið að ráða í stærsta víginu.
Ef ekki tekst aö kæfa umræður
um þetta mannréttindamál strax í
upphafi, þá upphefjast ýmsar for-
tölur. Þessar fortölur hafa það að
meginmarkmiði að verja það mis-
heppnaða kerfi, sem við búum við.
Og fortölurnar hafa einnig þann
tilgang að verja völd örfárra
manna, sem í dag kosta þjóðina
óhemju sóun fjármuna. Og fortöl-
urnar eru allar byggðar á rugli.
Menn segja: Þingmenn verða að
hafa samband við kjósendur sína;
þess vegna mega kjördæmin ekki
verða of stór. Og þeir halda áfram
að segja að vegalengdir séu of
miklar. Auðvitað er þetta bara
blekking. Við vitum öll að við er-
um fámenn þjóð og að margmenni
veldur því ekki að okkur er skipt í
átta hluta á kjördag. Og fjarlægð-
in til Egilsstaða frá Reykjavik er
jafn mikil fyrir Halldór Ásgríms-
son og Albert Guðmundsson.
Staðreynd er að allar mótbárur
gegn jöfnun atkvæðisréttar eru
bornar fram til þess eins að verja
það kerfi, sem við búum við í dag.
Þetta kerfi er gott fyrir gömlu
stjórnmálaflokkana, fjórflokkinn.
Þetta kerfi viðheldur völdum
fárra einstaklinga, sem hafa
hreiðrað um sig í þeim valdastofn-
unum, sem kerfinu fylgja.
Bandalag jafnaðarmanna er til
til að breyta þessu kerfi. Gömlu
stjórnmálaflokkarnir nærast á
því, þess vegna munu þeir aldrei
breyta því. Miðstýringin er ákaf-
lega verðmæt fyrir gömlu stjórn-
málaflokkana. Misvægi atkvæða
er ákaflega verðmætt fyrir gömlu
stjórnmálaflokkana. Stjórnkerfið
aLB eins og það er i dag er ákaf-
lega verðmætt fyrir gömlu stjórn-
málaflokkana, en það hefur sýnt
sig vera mjög vont fyrir þessa
þjóð.
Höíundur er raraformaður lands-
fundar Bandalags jafnaðarmanna.