Morgunblaðið - 02.06.1985, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. JÚNt 1985
Maður á sjónvarpsskjánum.
Hann er að segja fréttir af fyrir-
tæki þar sem hann hefur stjóm
á hendi. Þetta fyrirtæki hafði
víst lengi átt í basli, rekið með
tapi. Nú var komið að því að svo
til mátti ekki lengur ganga,
ákveðið að hætta rekstri. Þá
birtist nýr vandi. Þarna starfaði
margt fólk, sem átti erfitt með
að sætta sig við að missa um-
svifalaust atvinnuna. Mótmælti!
Og hvað gerðu stjórnendur fyrir-
tækisins? Þeir brugðust ekki!
Þeir fundu ráð: Þeir fóru að
framleiða vöru, sem fólk vill
kaupa. Og það var lóðið! Hafði
sýnilega vel gefist, því maðurinn
á skjánum ljómaði af ánægju
þegar hann sýndi nýju tegund-
ina sem selst. Svona geta flókin
mál verið einföld ef menn beita
snilli og hugviti.
Lóðið er víst að framleiða það
sem fólk vill kaupa. Því hafa ein-
staklingar út um allt land áttað
sig á. Nú þegar að kreppir við
það að hefðbundin framleiðsla
selst ekki á viðunandi verði eru
menn af mikilli hugkvæmni að
finna upp á einhverju sem geti
orðið búbót — og þá einhverju
sem fólk vill kaupa. Maður frétt-
ir af fjölskyldu í Mývatnssveit
sem bakar laufabrauð og kleinur
og selur með uppskriftum. Skag-
firskur bóndi tók upp á því í
fyrra að efna til hestaferða fyrir
ferðamenn yfir í næsta dal og
aðrir ætla í ár að flytja ferðafólk
á hestum út í Fjörðu frá Greni-
vik. Að ekki sé talað um þá
sveitabæi sem bjóða upp á gist-
ingu til tekjuauka, sumir jafnvel
komið sér upp hjólhýsi eða flikk-
að upp á „gamla bæinn" til
sumarnota. Til að draga að
sumarhúsinu býður vopnfirskur
bóndi í silungs- og jafnvel lax-
veiði ásamt hestaieigu. í
Reykhólasveit sauma bændakon-
ur mokkakápur til sölu á vetrar-
kvöldum, íbúar í Presthóla-
hreppi hafa fundið upp á því að
nýta rekaviðinn sem lá eins og
hráviði í hlífðarmottur fyrir
gróður og þannig mætti lengi
telja. Allt vaðandi í hugviti þeg-
ar á þarf að halda — og allir
miða við að hafa eitthvað sem
fólk vill borga fyrir.
Eitt þvælist þó dulítið fyrir
glöggum gesti. Allir mega nýta
og selja það sem þeir eiga, en
það verður svo ljótt þegar bænd-
ur sem eiga laxveiðiár selja
veiðileyfin fyrir það verð sem
þeir geta fengið fyrir árnar. Or
því það þykir afleitt fyrir þjóð-
arbúið þegar bændur framleiða
meiri landbúnaðarvörur en inn-
lendir og útlendir vilja kaupa á
framleiðsluverði, af hverju er þá
líka ljótt þegar bændurnir seija
laxabeitina til útlendinga sem
innlendra fyrir það háa verð sem
þeir vilja endilega borga fyrir að
fá að veifa þar öngli framan i
fiskinn?
Úr því Gáruhöfundur er nú
farinn að flandra út úr efninu,
sakar ekki að taka aðra lykkju i
sömu átt. Á íslandi hafa menn
nú fundið stóra bjargráðið þegar
beitarlandið í hafinu er orðið
fullnýtt, þ.e. að rækta fisk i kerj-
um eða jafnvel fjörðum. Fisk-
ræktarstöðvarnar verða ekki
færri út um allt land en sauma-
stofurnar sem þingmennirnir
voru að bjarga hverju byggðar-
lagi um fyrir fáum árum, en end-
ast vonandi betur. Þetta hefur
raunar verið hugsjón nokkurra
manna í áratugi en nú bólgnað
út. Regnbogasilungurinn og von-
irnar um að geta ræktað hann
upp í sláturstærð hér á landi
ekki dauðar enn. Á þessu sama
bjargráði hafa fleiri þjóðir auga
— líklega allt of margar.
Nýlega sá ég í dálki sem ber
heitið Framtíðin í ágætu
frönsku riti, „Le point", frétt um
tilraunir lífræðinga við
McMaster-háskóla í Hamilton í
Kanada á regnbogasilungi. Þeir
hugsa sér nefnilega líka gott tii
glóðarinnar að græða á regn-
bogasilungi í framtíðinni. Þessir
líffræðingar ku vera að leggja
síðustu hönd á mikilvægt erfða-
fræðilegt verkefni: að rækta
nýja tegund af regnbogasilungi
sem getur orðið allt að 50 kg að
þyngd og nær kynþroska fimm
sinnum fyrr en upprunalega teg-
undin. Ef allt gengur vel segjast
þeir munu halda áfram og taka
næst fyrir ræktun á nýjum teg-
undum af laxi og túnfiski. Vit-
anlega dýrustu tegundirnar —
þær sem fólk vill kaupa og gefa
vel fyrir. Hafa líklega uppgötvað
á undan manninum á skjánum
að það er lóðið! Ef svo fer „saa
maa nu Islændingen fara að
vara ség“ eins og segir í ágætum
revíusöng.
Sumir halda því nú víst fram
að lítt stoði að framleiða — jafn-
vel þótt það sé vara sem fólk vill
kaupa. Enn sé einn vandi eftir,
að selja hana. Gömul sögn að
vissar þjóðir hafi meiri hæfi-
leika til þess en aðrar. Armenar,
gyðingar og Grikkir séu þar
manna slyngastir. Sú goðsögn
líka lífseig hér á íslandi að Dan-
ir séu slyngastir sölumenn á
norðurhveli, auk þess sem þeir
hafi vit á að framleiða það sem
fólk vill kaupa — úr engu. Þeir
eigi engin hráefni, en hafi samt
náð stórum mörkuðum fyrir t.d.
tekkhúsgögnin sín. Dulítið mál-
um blandið. Skógarnir sem þeir
voru að ganga á voru bara í öðru
landi, tekkskógarnir í Thailandi
þar sem þeir höfðu gegn um
gömul verslunarsambönd, m.a.
Austur-Asíufélagið, vildarkjör.
En nú eru þau gömlu tré uppurin
að verða og tekkhúsgögn ekki
lengur í tísku. Svona er ekkert
einfalt í henni veröld. Má hafa
það að fyrirmynd engu að síður
og nota dæmið á ráðstefnum.
En hvað varðar það raunar
þjóð sem gefur lítið út á svoleiðis
sölumennsku, ef hún bara dreg-
ur fisk úr sjó og pakkar. Hver
samþykktin af annarri í blöðun-
um um að þeir einir sem draga
fiskinn eigi rétt á afrakstrinum.
Hinir geri mest lítið gagn. Hvað
varðar okkur um það þótt ein-
hverjir útlendir sérfræðingar
komi hér og lýsi yfir í blöðum að
allt sé í stakasta lagi með fram-
leiðsluvarninginn, íslendingar
séu harðduglegir við að afla en
þeir þurfi bara að iæra betur að
selja. Eða þótt forseti ASÍ sé
eitthvað að pípa um brotalöm í
útflutningsstarfseminni í
skýrslu sinni, þar sem framleið-
endur lfti svo á að ekki sé þeirra
að selja.
Við erum líklega ekki neitt í
ætt við rithöfundinn Balzac, sem
var mikið fyrir að prútta niður
verði. Eitt sinn langaði hann í
dýrmætan vasa sem var langt
fyrir ofan hans auraráð. Hann
fékk nokkra vini í lið með sér. Sá
fyrsti fór inn í búðina og bauð
lægra verð en vasinn kostaði og
gekk út tómhentur. Skömmu
seinna kom sá næsti og bauð
lægra en sá fyrri. Og þannig koll
af kolli þar til sá síðasti gerði
aðgangsharða tilraun til að fá
vasann á hlægilega lágu verði.
Áður en lðng stund var liðin
gekk Balzac inn og bauð hærra
en 2—3 þeir síðustu. Ráðabrugg-
ið tókst — og Balzac fékk vasann
á sínu verði!
Þ»A finnast hlutir
sem maAur má
ei hlaupa eftir
ef hreppa á
(Piet Hein/þýA. ABS)
NORSKIR HAGIR/BERGEN 3
JÓHANNES HELGI
Bergen brennur
i
Eldsvoóar, margir og feiknlegir,
hafa orðið í Bergen, ýmist óvilja-
verk eða af völdum óaldarflokka.
Þýskur Hansaþjórari, sem iðkaði
þungar næturdrykkjur og var
kunnur að glæfralegri meðferð
eldfæra, varð valdur að stórbruna
við austanverðan Voginn 1476.
Brann þá Bryggen, Bryggjan, versl-
unaraðsetur Hansakaupmanna, til
kaldra kola. Um þann atburð segir
í norskum annálum:
„Aðfaranótt þriðjudagsins að
afstöðnum afmælisdegi jómfrúr
Maríu, 10. september, brann
Bergen í eigin eldi frá Postula-
kirkjunni til Sútarastrætis og
Skraddarastrætis ásamt Kirkju
hins heilaga kross. Engu varð
bjargað. Eldsupptök urðu vegna
óvarkárni Brun og Hans Kalve-
swincel. ókjör af vöru, fiski o.fl.
brann frá miðnætti til dagmála."
Fransiskusmunkur, sem lagði
í vana sinn að reika um götur
Bergen að næturlagi, var
grunaður um að hafa æst eldinn
og var handtekinn. Um niður-
stöður rannsóknarinnar á upp-
tökum eldsins er ekki kunnugt.
1489 varð eigin eldur enn laus
í Bergen og var nú röðin komin
að vesturhlutanum. Brann þá öll
byggðin þeim megin. Og enn
1527, þegar vetrarölið var ný-
komið frá Lúbeck, varð eldur
laus um miðja nótt í Gullskoen,
Gullskónum, kverkinni við suð-
urenda Vogsins. Urðu þar miklar
búsifjar.
II
Sjálfskaparvítin eru verst,
segir orðtakið. Eitter að brenna
í eigin eldi — og annað að sæta
slíkum búsifjum af völdum að-
komumanna. 1197 og 1198 svarf
til stáls milli Sverris konungs og
landa hans, Baggla, og brenndu
Bagglar Björgvin 1198. Er vatn
þraut fylktu Björgvinjarmenn
liði gegn eldinum með krossinn
úr Kirkju Kólumkilla Halldórs í
fararbroddi. Vék þá eldurinn
undan og hjaðnaði skjótt.
Af bruna þessum leiddi alvar-
legan vöruskort og dýrtíð á ís-
landi. Landinn brást að nokkru
við með svipuðum hætti og
Björgvinjarmenn. Biskuparnir
Þorlákur og Jón Ögmundsson
voru í snatri drifnir í heilagra
manna tölu og helgi þeirra í lög
leidd og á þá heitið til þjóðþrifa.
ívið raunhæfari aðgerð verður
þó óneitanlega að telja setningu
stikulaganna og verðskráning-
una sem fylgdi í kjölfarið, og
varðaði kaupanda og seljanda
fjörbaugsgarð, ef út af var
brugðið, þ.e. þriggja ára útlegð.
(Hér tilgreint til athugunar
fyrir verðlagsráð í kreppunni.)
III
Bergen fór ekki varhluta af
erlendum rumpulýð.
Undir lok 14. aldar ríkti Mar-
grét drottning yfir Noregi, Sví-
þjóð og Danmörku. Hún átti þá í
höggi við sameinuð furstadæmi,
höfðingja og ýmis borgvirki í
Mecklenburg, sem höfðu það að
markmiði að leysa úr haldi í
Stokkhólmi fyrrum konung Sví-
þjóðar, landa sinn, Albrecht af
Meclenburg. Rostock, Wismar og
fleiri borgir í Meclenburg voru
þá opnaðar málaliðum sem berj-
ast vildu undir merki Meclen-
burg. Af þessu leiddi að hinir
svokölluðu Vitalinar, alræmdur
sjóræningjafloti, fengu frjálsar
hendur um víðtækan hernað í
Eystrasalti og nálægum haf-
svæðum. Samkvæmt Gottskálks-
annál ríkti friður í Noregi fram-
yfir páska 1393, en bak páskum
komu þýskir menn (Vitalinar) til
Bergen á átján stórskipum frá
Wismar og Rostock, vinir Al-
brecht konungs. Mikið mannfall
varð, en almúgi leitaði hælis í
Fransiskusklaustrinu. Rændu
þeir og rupluðu kirkjur bæjarins
og báru á skip allt fémætt og
lögðu síðan eld í bæinn.
1426—1432 átti Eiríkur af
Pommern, sonur Margrétar, í
stríði við Hansaborgirnar í
Þýskalandi. Vitalinarnir reru nú
enn í sama knérunn og það í
þrígang með stuttum hléum,
1428, ’29 og ’32. Mest varð her-
virkið 1429. Réðust þeir á Bergen
með 400 manna skipaher undir
forustu Bartolomeus Voet. Þegar
átökin stóðu sem hæst barst
Bartolomeus njósn af fjölmenn-
um liðsstyrk Norðmanna sem
nálgaðist bæinn sjóleiðis. Bart-
olomeus lét þá blása til skipa
sinna, leysti landfestar og átti að
vonum á stórskipum sínum alls-
kostar við smábátaflota Norð-
manna og eyddi honum. Þegar
sjóræningjarnir sneru aftur
höfðu bæst í flota þeirra 10 skip
frá Wismar. Varð þá öll mót-
staða vonlaus. Sjóræningjahysk-
ið hafði sama hátt og fyrr.
Brann þá Bergen enn.
IV
Ein saga enn, tengd bruna og
ættarstolti og tryggð við hefðir
fram í rauðan dauðann.
Ég sel hana ekki mikið dýrari
en ég keypti.
í janúarstormi 1746 fórst
þýskur kuggur út af Bergen. Að-
eins einum manni varð lífs auð-
uð, bráðungum Þjóðverja. Hon-
um skolaði á land í Asköy. Sak-
arias Detlef Fleichteck hét hann.
Ættarnafnið virðist sannlega
dregið af lágþýska orðinu
„fleichdecker", sem útleggst
„kjötmeis", en er þó nafn á fugli.
enda er skjaldarmerki ættarinn-
ar ljón að gæða sér á fugli.
Aldan skolaði Fleichteck ekki
alveg slyppum og snauðum á
land. í stígvéli hans spriklaði
fagur fiskur. Piltur hvítþvoði
fiskinn og galt með honum ferju-
tollinn yfir til Bergen, fyrir-
heitna landsins, þar sem hann
næstu tvö árin lagði nótt við dag,
hann var svínahirðir, bakara-
sveinn, forfallakennari og sjó-
maður með meiru og lagði fyrir
hvern græddan eyri í anda
gömlu bankanna. Að tveim árum
liðnum grillti í vísinn að veldi
þvi sem koma skyldi, búðarholu í
kjallara. En einmitt þá barst
stráki bréf um andlát föðurins
og arf uppá tvær millj. þýskra
marka. Verslun Fleichteckers,
Selskabet ZD. Fleichteck & son-
ur, óx nú skjótt fiskur um hrygg
í bókstaflegri merkingu. Versl-
unin teygði brátt anga sína um
allan Norður-Noreg. Fiskimenn-
irnir sigldu bátum sínum
drekkhlöðnum fiski til vöruhús-
anna í Bergen og héldu þaðan
heim drekkhlaðnir glerperlum,
speglum, gítörum, lúdóspilum.
fiskabúrum, tindátum og sýslu-
skrifurum.
1870 er Johan Martin Fleich-
decker höfuð ættarinnar og
gengst manna mest upp í alda-
gamalli herdeildarhefð meðal
strákanna í hverfunum í Bergen.
Bergenbúar litu því á ættina sem
sálir sendar þeim af himnum
ofan. Fjölskyldan skipaði sama
sess í Bergen og Húsið á Bakk-
anum forðum. Fremst meðal
jafningja, eins og það heitir á
lýðveldisöld. Eftir krýningu Nor-
egskonungs 1905, þegar enn var
hreyft því máli hvort ekki væri
tímabært að konungur flyttist
aftur heim til Bergen úr útileg-
unni í Osló, svaraði Chr. Mich-
elsen, Bergeni í ríkisstjórninni:
Bergen hefur Fleichdeck.
V
En þá aldan hefur risið, er hún
vís með að hníga.
Er Bergen brann rétt einu
sinni, 1916, var fremsta heimili í
Bergen ekki þyrmt, hvernig sem
á því hefur staðið. Þegar Johan
Martin Fleichdeck jr. og einka-
sonur, 14 ára, tók á rás þennan
morgun inní alelda húsið til að
bjarga herdeildarfánanum,
sóma ættarinnar, kallaði faðir
hans: Passaðu nú að bjarga ekki
móður þinni í misgripum fyrir
fánann!
Þessum orðum laust niður í 14
ára kollinn með þvílíkum krafti
að allar viðmiðanir í hugarheimi
Johan Martin jr. skekktust. Jún-
íorinn var alveg fyrirvaralaust
kominn undir sjónarhorn kirkj-
unnar og eilífðarinnar. Hann
stóð nú nær vitstola þarna í
þessu brennandi helvíti og tók
umsvifalaust mannslíf framyfir
sigursælan silkifána ættarinnar.
Johan Martin Fleichdeck jr.
sagðist síðar svo frá að hann
hefði brugðist því mikilvægasta
hér í heimi, aganum, ættarsóm-
anum, hugsjóninni, sjálfum fán-
anum.
Skömmin hvíldi á herðum
hans þyngri en svo að hann fengi
risið undir henni til lengdar. 10
árum síðar hengdi hann sig í
orðubandi stórriddarakrossins
og ættin lognaðist út af.
Heimildir: íslendingasaga Jóns Jóhannesson-
ar; Bergen Bys Historie, Knut Helle; studvest.