Morgunblaðið - 16.08.1985, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. ÁGÚST 1985
Fylki gert úr land-
námi Ingólfs?
— eftir Björn
Sigfússon
FYRRI HLUTI
I Stjórnsýsla, sem færa
má nær kjósendameiri-
hlutum, frá ríkinu.
Alþingi mun láta nefnd semja
frumvarp til stjórnsýslulaga og
glímir við að gera það sem fyrst að
lögum. Það frv. segir til um hverj-
ir skipti með sér framkvæmd á
opinberu valdi, í fyrsta lagi á þrepi
stjórnarráðs, sem hefur ekki skipt
um eðlisfar síðan það fékk fyrst
þingkjörinn ráðherra 1904, en í
öðru lagi á þrepi sveitarstjórnar-
mála, þar sem mest veltur á lýð-
kjörnum bæjarstjórnum og
hreppsnefndum, sem til stendur
að fái nú réttarstöðu jafna á við
bæjarstjórnir.
Þorri sýslumanna og fleiri aðil-
ar telja nauðsyn á millistigi valds
milli hinna tveggja; því hlutverki
gegna liðlega 20 sýslunefndir, sem
sýslumenn, sem einkum þjóna
dómsmálaráðuneyti og svo inn-
heimtum fyrir hið opinbera, gegna
formennsku i. En allar dugandi
ráðgjafarnefndir í sveitarstjórn-
armálum vilja leggja niður bæði
heiti þau, sem sýslur og sýslulegar
stofnanir bera og allt ákvörðunar-
vald sýslunefnda, ásamt hverri
íhlutun, sem sýslumenn geti beitt á
umræddum stjómsýslustigum.
Ekki er enn vitað nema komandi
stjórnsýslufrv. framlengi dauða-
stríð þess eftirlits- og úrskurðar-
valds, sem fjárvana sýslufundir
hafa enn; þar dregur samt að lok-
um. Rabb mitt snýst því bráðum
að hugmyndum, sem stefnt hafa
næstliðin 30—40 ár að endurlífgun
valdsterkra amtsráða, er yrðu milli-
stig að parti í sýslna stað. En
oddvitar hreppa og bæjarstjórar
(sveitarstjórar í mörgum tilfell-
um) staðhæfa: „Hugmyndir um
fylki og sjálfstjórn héraða (sem og
um amtstjórnir) munu væntan-
lega einungis tefja framfarir á
þessu stigi. Það verður að vera
næsta skref valddreifingar í landinu
að koma þeirri skipan á ef hún
nær þá tilgangi í okkar litla
landi."
Valddreifing er hugmynd, sem
hver einn þingflokkur á Norður-
löndum kýs sér að kjörorði en
hann breytir undantekningarlítið
þveröfugt nái hann ráðherrasæt-
um. Af engri illgirni kemur það,
heldur hafa menn beygt sig fyrir
hagkvæmnikröfum og samræm-
ingu þótt þau rök séu sögð munu
veiklast á tölvuöld sbr. hin ný-
sögðu orð um „næsta skref í vald-
dreifingu" á íslandi. Við heimtum
valddreifingu svo fremi að stærð-
arstaðall (economics of scale) ná-
ist viðunanlegur í amti, fylki eða
hvað menn annars kysu að nefna
eindir hins téða millistigs. Um er
að ræða „plúralisma" — skipting
stjórnsýslu en hvorki tæring á
valdi né afhending þess til lítt
ábyrgra þrýstihópa.
Hvaða staðal leggja menn hér-
lendis í hugtakið fylki, amt eða lén
(sænsk og finnsk lán) í þessari
umræðu? Ýmsan en víðast svo
smáan að hvergi hefur reynst
nothæfur í Evrópu. Ekkert kjör-
dæmi landsins gæti staðið undir
því nafni og hlutverki en þau
kynnu tvö eða þrjú í samvirkum
hópi að geta það. Málafærslu mína
byrja ég á rökum fyrir því að
Reykjanes- og Reykjavíkurkjör-
dæmin geti slegið sér saman í
fylki, sem þyldi eftir nokkrar við-
bótaraðgerðir norskan saman-
burð. Umræðan hvort hin „lands-
byggðin" dugi svo til skiptanna í
2—3 fylki liggur utan við rúmtak
greinar minnar.
Leggjum saman stærðir í þeim
tíu fylkjum Noregs þar sem íbúa-
fjöldi hvers er á bilinu 80—200
þúsund en sleppum þeim 8 (af 18
fylkjum Noregs alls) sem hafa
talsvert fleiri menn. í þessum 10
býr hálf önnur milljón, svo að
meðalfjöldinn er um hálft annað
hundrað þúsunda og kemur því vel
heim við íbúatölu, sem verður í
„landnámi Ingólfs" á seinustu ár-
um 20. aldar. Að meðaltali eru
þessi tíu norsku fylki 20 þús. kmz
hvert og hafa flest teygðari fjörð-
ótta strandlengju en Suður-
landskjördæmin okkar hafa.
Smæst af fylkjunum er Vestfold,
hið frjósama aðsetur sænskætt-
aðra Ynglingakonunga, sem forn-
haugar þeirra og upphaf Heims-
kringlu binda stofnun norrænna
ríkja við. Vestfold er 2.214 km' og
því heldur minni en það, sem Ing-
ólfur á að hafa helgað sér, ef ég
reikna honum vatnasvið Þing-
vallalægðar allt, i trausti til
Hauksbókartexta Landnámu.
Næstsmæst af norsku fylkjunum
tíu er Austfold eð 4 þús km', sem
ekkert söguheilagt hérað á Garð-
arshólma hefur breidd til jafns
við.
Norðmönnum er farið að þykja
ótækt að borg eins og Þrándheim-
ur, sem er hóti fjölmennari en höf-
uðborg vor er með kringbæjum
sínum, eða Björgvin, sem má
reiknast eins mannmörg og ís-
land, myndi mjög landþröng eind,
sem verði fylki ein fyrir sig (hálfrar
milljónar Osló er öðruvísi hlutur).
Augljóst verður þá af sömu rökum
að engum hugkvæmist að skera
Hveragerðis- og Ölfushreppa af
Suðurlandshéraði þó landnám
Reykjavíkurgoðans næði yfir þá
og geri það enn í landfræðisögu.
Þeir merku hreppar, með 1%
landsmanna, vega talsvert en ekki
svo þungt að mjög rugli það sam-
anburðinn við norsk stærðarmeð-
altöl. Út kemur að Ingólfssvæðið,
þannig skert, hafi nægan vöxt til
að standa sig sem fylki.
Hvert norskt fylki hét í nokkrar
aldir amt, eins og Suðuramt og
Norðuramt (síðan 1684) gerðu á
Islandi. Sérstök amtmannsstaða
fyrir Vesturamt var hér til í 85 ár,
1787—1872, en aldrei fyrir Aust-
urland, sem aðeins í 14 vetur,
1890—1904, hafði sitt amtsráð og
sjálfstætt nafn amts, undir norð-
Dr. Björn Sigfússon
„Valddreifíng er hug-
mynd, sem hver einn
þingflokkur á Noröur-
löndum kýs sér aö kjör-
orði, en hann breytir
undantekningarlítiö
þveröfugt nái hann
ráöherrasætum.“
lenskum amtmanni við Eyjafjörð.
Ef Suðurland (nú 4 sýslur með 20
þús. íbúa) vildi eins og 1770—1904
vera með höfuðstaðnum í upp-
vöktu Suðuramti, og þá víst með
flóknum sérskilmálum, hef ég
ekkert á móti. En manni er sagt að
sú hugmynd fengi hvergi byr en
austan fjalls yrði hins vegar ekki
fyrirstaða gegn því ef Austfirð-
ingar kysu af tvennu illu að segja
sig inn í amt, er hefði Selfoss fyrir
miðstöð frekar en í amt tengt Ak-
ureyri, sem amtasagan styður.
Með 1. jan. 1908 dóu amtsráð
„fjórðunganna" út og nutu fram
eftir bernsku minni hins besta eft-
irmælis, sem greiddi aftur fyrir
upptöku fjórðungssamtaka hálfri
öld seinna. Eftir að Svíar felldu
þann úrskurð fyrir eigið land að
þar megi kommúnur (sveitarfélög)
ekki vera fámennari en 8 þúsund,
en tvöföld eða þreföld sú tala veiti
betri hagstærðir, kom hér upp sú
kenning, sem er einsdæmi í ver-
öldu, að stækkaður hreppur (=
hópur samvirkra hreppa = „hér-
að“) megi vel fá nafngiftina fylki
(= amt?) og svo taka á bilaðar
herðar sínar mest af byrðunum,
sem Thatcherismi telur að ríkið
ætti að losa sig við, og það „dreifi
valdinu" með þeirri sjálfsafneitun
sinni. Vægt orð er að segja að slíkt
sé ekkert raunsæi, fái ekki heldur
þingfylgi. Og grein mín spyr að
öðrum hlutum.
Pólitísk einskorðunarhætta
felst í því ef gera á hvert dreifbýl-
iskjördæmi að yfirkommúnu
(sænskri stærð), sem þingmenn
hennar hlytu meir eftir það, að
skipuleggja persónubundnar
valdstöðvar sínar í. Þess vegna
m.a. ættu fylki að vera víðlendari
og samsettari. Og ég bið ekki. um
að fyrir 1999 verði raskað neinum
skorðum, sem þingflokkar eiga
nýgerðar í kjördæmastreitu.
Náskylda hættu benti sveitar-
stjóri úr Stykkishólmi á í Mbl.
27.3. 1985 ef millistig (amts?)
endurrísi: „Blasir þá sú hætta við
að sett verði upp nýtt öflugt bákn
millistigs, sem hefði ráð stjórn-
sýslu? hreppanna í hendi sér og
kaupstaðina og stærri hreppana
sem tekjulind. Þessi hætta er fyrir
hendi, ekki síst vegna þess að ýms-
ir þingmenn vilja seilast til valda
á sviði sveitarstjórna. Deila og
drottna á þeim vettvangi og van-
treysta sveitarstjórnum (svikist er
um) ... að efla sveitarfélögin svo
sem tillögur endurskoðunarnefnd-
ar gera ráð fyrir. Sá undansláttur
er ekki til hagsbóta fyrir lands-
byggðina. Það mun koma í ljós.“
Svo er það héraðsnefnda að þær
annaðhvort slokkni út af eða þær
reki mest erindi ríkisvalds.
Þó tillögurnar um íslensk fylkí
hafi fyrst lifnað í móðurkviði
fjórðungssamtaka og þær seinki
víst lögtöku á því frv. nýrra sveit-
arstjórnarlaga (úr endurskoðun-
arnefndinni), sem strandaði á Al-
þingi 1985, þarf sem fyrst að gera
ljóst hvert fyrirkomulag „land-
mán Ingólfs" geti samið við Al-
þingi um, sem verðandi fylki. Tómt
mál væri að skipuleggja í trássi
við Reykjavík önnur óhaganiegri
„smábákn“, sem við það ættu á
hættu að verða hreyfihamlaðir hæl-
issjúklingar, án ástar frá sveitarfé-
lögum sínum.
f krafti 60%af atkvæðisbærum ís-
lendingum geta fulltrúar suðvestur-
horns vors fengið framgengt öllu,
sem þeir telja fylki sínu brýnt. Eitt
af því brýna er þá að þjóðin klofni
ekki heldur skapi aratasamvinnan
nýja farvegi í stjórnsýslu og fjar-
miðlun. Þeir fulltrúar geta tryggt
sinn fylkiskostnað góða þróun
vegabóta, skólahalds, vistheimila,
heilsugæslu o.s.frv. gegn því að
ríkið láti þar af hendi beinu skatt-
ana (ekki þó skatt á innlánsstofn-
anir). Þeir geta aukið eins miklu
og þeir vilja af Bláfjalla- og Heng-
ilssvæði líka Þingvallahreppnum
óskiptum, við hið ráðgerða Kjal-
arneshérað (möguleikar í frv. til
sveitarstjórnarlaga 1985). Ég
fengi seint lokið upptalningu á því
sem ríkisvald sæi sig knúið til að
„dreifa“ frá sér í svo traustar og
þjóðlegar fylkishendur ef fólk höf-
uðstaðarsvæði.s bara vill.
Og hví skyldu fulltrúar þess
ekki riða á það vaðið, sem þeim
sýnist fært? Eftir á sjá „fjórðung-
ar“ hvernig þeim yrði minnst um
megn að skásneiða yfir sama vað
til að auka valddreifingu.
Um leið og umrætt suðvestur-
horn þarf sjórnsýslulega séð að
komast fyllilega í jafnstöðu við
þúsund ára fjórðunga þarf það
heiti, sem endar líkt þeim á land.
Best sýnist mér nýnefndið Reykja-
land, sem er samdráttur orðanna
Reykjavík og Reykjaneskjördæmi.
í Mosfellssveit eru líka Reykja-
hlíð, Reykjahvoll, hinir lands-
kunnu Reykir (syðri og nyrðri),
Varmá auk óteljandi jarðhita-
augna, sem úr rýkur milli Ölfus-
vatns, sem borgin á, og Reykja-
nestáar.
Höfundur er fyrrrerandi bíakóla-
bókarörður.
Fundað um stöðu
íslenskra ferðamála
Fundað var fyrir skömmu um
stöðu og framtíð íslenskra ferða-
mála og hittust þar fulltrúar
Ferðamálaráðs, Arnarflugs og
Flugleiða. Ennfremur var fjallað
um möguleika á auknu samstarfi
að landkynningarmálum og mark-
aðsmálum almennt.
Á myndinni eru frá vinstri:
Böðvar Valgeirsson, Pétur Ei-
ríksson, Sigfús Erlingsson, Vil-
hjálmur Guðmundsson, Sigurður
Skagfjörð, Kjartan Lárusson,
Davíð Vilhelmsson, Hans Indriða-
son, Ómar Benediktsson, Birgir
Þorgilsson, Steinn Lárusson,
Magnús Oddsson og Jóhann Sig-
urðsson.