Morgunblaðið - 06.10.1985, Blaðsíða 12

12 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGAR 6. OKTÓBER1985
Ferðamenn sem skoða vilja sögustaði í Nýja íslandi stansa gjarnan þar
sem nú heitir Árnes. Þar fæddist Vilhjálmur Stefánsson 3. nóvember
1879 á bænum Hulduárhvammi. Gamli bærinn er nú vitanlega löngu
horfinn, en árið 1969 var afhjúpuð þar höggmynd af Vilhjálmi ásamt
veggskildi, og var það gert að tilhlutan Kanadastjórnar í virðingarskyni
við vísindamanninn og landkönnuðinn heimsfræga sem lést í New Hamp-
shire í Bandaríkjunum 26. ágúst 1962. En þegar frá er talið minnismerkið
góða á Árnesi er raunar ekki margt sem minnir á Vilhjálm í Kanada nú í
dag. Lítil eyja við norðausturhorn Viktoríueyjar ber að vísu nafnið
Stefánssonseyja, en nafn hans er ekki víða að finna í kanadískum ritum
frá síðari tímum.
Vilhjálmur
Stefánsson
Síðasta myndin sem tekin var af Karlúk áður en skipið stíkk í nóvember-
1913.
I
Um feril hans og skipti við sambandsstjórnina í Ottawa
— eftir Margréti
Björgvinsdóttur
Þegar haft er í huga að hann
var nokkurs konar þjóðhetja í
Kanada á öðrum áratug þessarar
aldar og átti að vinum alla helstu
valdamenn þjóðarinnar kemur
þessi gleymska á nafn Vilhjálms
undarlega fyrir sjónir. En hér að
baki liggur löng pólitísk saga um
viðskipti hans við stjórnina í
Ottawa sem endaði þannig að Vil-
hjálmur féll í ónáð hjá þeim háu
herrum. Þessu pólitíska banni var
raunar ekki létt af Vilhjálmi Stef-
ánssyni fyrr en undir lát hans.
Ferill án hefðar
Vilhjálmur var aðeins eins árs
er foreldrar hans fluttust frá
Manitóba til Norður-Dakóta. Árin
fimm sem þau bjuggu í Nýja ís-
landi voru erfið, vetur kaldir, upp-
skerubrestur vegna flóða og síðast
en ekki síst herjuðu plágur á ís-
lensku innflytjendurna. Þau Jó-
hann og Ingibjörg, foreldrar Vil-
hjálms, misstu á þessum árum tvö
börn sín og eins og margir landar
Sirra fluttu þau búferlum suður í
lendingabyggðirnar í Norður-
Dakóta, þar sem Vilhjálmur ólst
upp í fátækt á ystu mörkum
byggðar í Norður-Ameríku.
I ritum sínum minnist Vil-
hjálmur sjaldan á foreldra sína og
er helst á honum að finna að hon-
um hafi þótt þau helst til undir-
gefin í skiptum sínum við yfirvöld
innflytjenda. Móðir hans veitti
honum kristilegt uppeldi og átti
sér þá ósk heitasta að hann yrði
prestur. Á barns- og unglinsárum
varð skólaganga stopul eða sam-
anlagt um tuttugu og sjö mánuðir
áður en háskólanámið hófst. Tíma
sínum varði hann aðallega með
bróðurnum Jóa, sem hafði tekið
Buffalo Bill sér að fyrirmynd. Jói
stóð löngum í braski með naut-
gripi og tók Vilhjálm með sér í
langar ferðir um slétturnar í norð-
anverðum Bandaríkjunum.
Háskólaár Vilhjálms voru að
ýmsu leyti róstusöm, og á þeim
árum fullmótuðust einnig per-
sónulegir eiginleikar hans og ein-
kenni. Þegar fram liðu stundir sá
Vilhjálmur háskólaárin í talsverð-
um dýrðarljóma, þótt þau væru í
reyndinni tími fátæktar, von-
brigða og sjálfsrýni.
Hann hóf háskólanám í Norð-
ur-Dakóta. Þar lenti hann þó
brátt í útistöðum við kennara og
aðra yfirboðara. Námið þótti hon-
um litlaust og lítt andlega upp-
byggjandi, þar sem úrelt stað-
reyndastagl væri í hávegum haft.
Enda taldi Vilhjálmur að hver vel
gefinn nemandi myndi græða
meira á sjálfstæðum lestri og
rannsóknum en á formlegri skóla-
göngu af þessu tagi. Hann vildi
stefna að háleitu markmiði án
þess að líta nokkurn tíma um öxl.
Hann varð snemma sérstæður,
en sakir ákveðinnar stefnu og
skapandi gáfna varð hann oft ein-
mana á æviferli sínum. Á háskóla-
árum orti hann talsvert og
dreymdi jafnvel um að verða
heimsfrægt skáld. Hann þýddi
talsvert af nítjándu aldar kveð-
skap íslenskum, þar á meðal nokk-
ur ljóð eftir þá Bjarna Thoraren-
sen og Jónas Hallgrímsson. Sér-
stakt dálæti hafði hann á vetrar-
heimspeki hins fyrrnefnda. Þýð-
ingarnar er að finna bæði í tíma-
ritum og ljóðasöfnum. Vilhjálmur
fór alla tíð sínar eigin leiðir. Þessi
einstefna varð honum oft fjötur
um fót á norðurferðum hans síðar
á ævinni.
Vilhjálmi var vikið frá háskól-
anum í Norður-Dakóta en fékk
inni við háskóla í Iowa þar sem
hann lauk prófum í guðfræði. Og
áfram lá leiðin til frekara guð-
fræðináms við Harvard-háskóla.
Naut hann til þess námsstyrks frá
skoðanabræðrum sínum í unitara-
kirkjunni bandarísku. Við Har-
vard söðlaði Vilhjálmur loks um
og hvarf frá guðfræðinni og sneri
sér nú alfarið að mannfræði og
þjóðfræði.
í Iowa kynntist hann verkum
breska heimspekingsins Spencers.
Höfðu þau mikil áhrif á hann og
urðu honum leiðarljós. í dagbók-
um Vilhjálms frá 1904 má sjá
hváða hugmyndir hann hafði á
þeim tíma um þátt einstaklingsins
í mannlegri framþróun. Að hans
mati var fólki sérstök nauðsyn á
að þjálfa og rækta með sér gott
minni, dugnað, hæfileika til aðlög-
unar, hugmyndaflug, fyrirhyggju
o.fl. Auk þess bæri einstaklingum
að vera ávallt reiðubúnir að læra
hver af öðrum. Ferðalög og hvers
kyns samanburðarfræði taldi
hann veigamikinn þátt í slíkri
framþróun.
Á Harvardárunum fór Vil-
hjálmur tvær ferðir til íslands,
m.a. til rannsókna á sambandi
milli tannskémmda íslendinga og
kornneyslu. Heldur er óljóst um
niðurstöður þessara rannsókna, en
á íslandi fékk Vilhjálmur mikinn
áhuga á fornum byggðum nor-
rænna manna á Grænlandi og þá
sérstaklega hvað orðið hefði af því
fólki sem á 15. eða 16. öld virtist
hafa horfið þaðan af sjónarsvið-
inu. Hann skrifaði um það efni
grein sem birtist 1906 í tímaritinu
The American Anthropologist.
Þar varpaði Vilhjálmur fram
þeirri tilgátu að norrænir menn
hefðu ekki, eins og fyrr var talið,
runnið saman við skrælingja held-
ur hefði norræni stofninn verið
upprættur. Þetta mun hafa orðið
kveikjan að áhuga hans á mann-
fræði norðursins.
Norðurferðirnar þrjár
Á því tímabili sem hér um ræð-
ir, þ.e.a.s. um og uppúr síðustu
aldamótum, beindist rannsóknar-
áhugi vísindamanna lítt að norð-
urslóð. Var þá miklu fremur í
tísku að mannfræðingar litu til
Suður-Ameríku, Afríku og Suð-
austur-Asíu. Árið 1906 var Vil-
hjálmur ráðinn í að taka þátt í
leiðangri á vegum British Museum
til Austur-Afríku. En áætlanir
hans breyttust er honum var boðið
að fara með Anglo-American-Pol-
ar-leiðangrinum til rannsókna í
Beaufort-hafi. Einn af yfirmönn-
um leiðangursins hafði lesið fyrr-
nefnda grein Vilhjálms um íslend-
inga á Grænlandi og þótti maður-
inn líklegur til að vilja taka þátt í
rannsóknarleiðangri á norður-
hvelið. Þó launin væru léleg var
þetta gullið tækifæri fyrir ungan
vísindamann og Vilhjálmur tók
boðinu.
Mjög erfitt reyndist að afla fjár
til þessarar ferðar og lagði það
hömlur á leiðangursmenn svo
árangur varð ekki sá sem vonast
hafði verið til. Tiltölulega lítið var
vitað um eskimóa, lönd þeirra og
lifnaðarhætti nyrst í Kanada sem
og í Alaska. Hudson-flóaverslunin
hafði haft bækistöðvar á þessum
svæðum og hvalveiðar voru stund-
aðar þaðan frá því um 1880, og
eskimóar höfðu af þeim sökum
kynnst vestrænni menningu, en
lítið hafði verið um þá skrifað frá
vísindalegu sjónarmiði og rann-
sóknir takmarkaðar á þessum
landsvæðum. Fyrstur til að rita
vísindalega greinargerð um Kan-
ada-eskimóa var Franz Boas, sem
gaf árið 1880 út mannfræðirit um
eskimóa sem byggðu Baffinsland,
sem er allmiklu austar en þau
svæði sem Vilhjálmur rannsakaði.
Þegar Vilhjálmur lagði í sína
fyrstu ferð hafði hann því lítið í
höndunum til undirbúnings við
rannsóknir í mannfræði og þjóð-
fræði á þessum slóðum. Þess verð-
ur einnig að geta að á þessum ár-
um voru vísindagreinar ekki eins
afmarkaðar og síðar. Hugtökin
mannfræði og þjóðfræði voru til
að mynda mjög óskýr.
Vegna fjárskorts gátu þeir Leff-
ingwell og Hikkelsen, stjórnendur
leiðangursins, ekki lokið þeim
verkefnum sem þeir höfðu tekist á
hendur. Vilhjálmur naut lítillar
aðstoðar frá þeim og varð að vinna
upp á eigin spýtur.
Eskimóar á umræddu svæði
voru orðnir háðir þeim fæðuteg-
undum sem hvalveiðimennirnir
fluttu til þeirra en veturinn
1906—1907, þegar Vilhjálmur
dvaldist meðaí þeirra, varð mis-
brestur á því að svo yrði og hurfu
eskimóar því aftur til fyrri veiði-
aðferða við fisk- og selveiði undan
ströndum og hreindýraveiði inni í
landi. Um tveggja mánaða skeið
bjó Vilhjálmur að þessu sinni með
eskimóum sem einn úr þeirra hópi
og við sömu kjör og þeir. Safnaði
hann um veturinn þjóðsögum og
lærði mál eskimóanna. í þessari
ferð hitti hann Roald Amundsen
er hinn síðarnefndi kom á skipi
sínu Gjaa til Herschel-eyjar þar
sem Vilhjálmur hafði oft bækistöð
sína. Þar fréttu þeir Amundsen og
Vilhjálmur af eskimóum á Vikt-
oríueyju og við Krýningarflóa
(Coronation Gulf), sem ekki hefðu
enn komist í kynni við vestræna
menningu. Þangað vildi Vilhjálm-
ur komast, en varð að slá þeirri
för á frest þangað til í öðrum leið-
angri sínum.
Um fyrstu ferðina skrifaði Vil-
hjálmur bókina Veiðimenn á hjara
veraldar. Hún kom út 1922 og bar
mjög merki þess að vera skrifuð
löngu eftir að ferðin var farin.
Farið var að fyrnast yfir ýmsa
hluti og síðar sagði Vilhjálmur svo
frá að e.t.v. hefði hann séð hlutina
í full svo rómantísku ljósi þegar
hann skrifaði bókina. Einnig ligg-
ur eftir Vilhjálm fjöldi ritverka,
bæði bóka og ritgerða. Munu þar
frægastar Meðal eskimóa og
Heimskautalöndin unaðslegu, sem
báðar hafa komið út í íslenskri
þýðingu. Hann þótti afburða góð-
ur fyrirlesari og fór á langri ævi
fjölmargar fyrirlestraferðir um
Ámeríku og Evrópu. f augum Vil-