Morgunblaðið - 06.10.1985, Blaðsíða 13

MORGUNBLADID, SUNNUDAGAR 6. OKTÓBER1985
B 13
Vilhjálmur Stefánsson viA hátíðleg athöfn skömmu ádur en lagt var af stað
í þriðja leiðangurinn árið 1913.
hjálms var norðrið hvorki harð-
býlt né illbyggjanlegt, kúnstin var
aðeins sú að laga sig að lifnaðar-
háttum eskimóanna. Þetta viðhorf
var á sínum tíma nýtt af nálinni.
Heimskautafarar höfðu hingað til
ekki tileinkað sér þessa lifnaðar-
hætti og braut Vilhjálmur að
þessu leyti blað í sögu heim-
skautaferða. Hugmyndir sínar
setti hann fyrst fram í grein i
bandariska tímaritinu Eskimo
Methods of Winter Travel in Sci-
entific Explorations. Vilhjálmur
lagði til að skipta á vestrænum
heimskautabúningi og venjulegum
skinnklæðnaði eskimóanna, á sér-
tilbúnum heimskautasleða og
hundasleða eskimóanna o.s.frv.
Hugmyndir hans vöktu athygli
ekki síst vegna þess að sýnilegt
var að kostnaður við heimskauta-
ferðir myndi lækka verulega ef
þeim yrði hrint í framkvæmd.
í næstu ferð norður fór Vil-
hjálmur 1908 og lauk henni 1912.
Nú var með honum í för kanadíski
náttúrufræðingurinn Anderson og
lögðu þeir upp tveir saman en réðu
til sín eskimóa sem samferða-
menn. Samvinna þeirra gekk þol-
anlega þessi fjögur ár, en síðar á
lífsleiðinni áttu þeir Anderson og
Vilhjálmur í miklum deilum sem
spruttu upp í þriðja leiðangrinum
og lituðu þær deilur líf beggja ti)
dauðadags.
Eins og í fyrri ferðinni lá leiðin
frá Edmonton í Albertafylki og
norður eftir Mackenzie-ánni.
Ferðin var kostuð af The Americ-
an Museum og Natural History
farin til rannsókna í Norður-Kan-
ada og skyldi þeim aðallega beint
að fyrrnefndum eskimóum á Vikt-
oríueyju. Vilhjálmur skipulagði
förina og þótt ekki hefði honum
tekist að fá loforð fyrir nema tak-
mörkuðum fjármunum áður en
hann lagði af stað hafði hann þá
trú að þegar einu sinni væri búið
að fá vilyrði fyrir peningum mætti
alltaf herja út meira. Ferðin tók
reyndar fjögur ár þó ætlast væri
til þess af hálfu American Muse-
um of Natural History að hún yrði
miklum mun styttri. Vilhjálmur
lét ekki sérlega vel að stjórn yfir-
boðara sinna og þrátt fyrir ítar-
legar fyrirskipanir um að snúa
aftur sinnti hann því engu.
Svæðið sem Vilhjálmur kannaði
í þessari ferð, þ.e.a.s. vestari hluti
hinna svonefndu Northwest Terr-
itories, var síðasta sneiðiri fyrir
norðan heimskautsbaug í Kanada,
sem enn hafði ekki verið frum-
rannsökuð, og hlaut Vilhjálmur
heiðurinn af þeim rannsóknum. Á
þessu svæði bjuggu hópar eskimóa
sem áttu það sameiginlegt að þeir
notuðu eir í vopn sín, og gaf Vil-
hjálmur þeim sameiginlega nafnið
eir-eskimóar. í þriðja leiðangri
Vilhjálms hélt mannfræðingurinn
Diamond Jenness áfram rann-
sóknum á eir-eskimóum og eru
verk hams álitin bestu lýsingar
sem til eru á einstökum eskimóa-
kynþætti. Einn hópur eir-eskimóa
var sérstakur að því leyti að þeir
virtust ljósari á hörund en ná-
grannar þeirra. Sumarið 1910
dvaldist Vilhjálmur með þeim og
setti fram þá kenningu við heim-
komuna að e.t.v. væru þeir komnir
af norrænum mönnum á Græn-
landi. Þessi tilgáta kom miklu róti
á hugi manna og spruttu af um-
fangsmikil blaðaskrif og deilur.
Hversu mikla áherslu Vilhjálmur
sjálfur lagði á þessa uppgötun er
ekki auðvelt að fullyrða, en víst er
að hann vildi ekki þvertaka fyrir
hana. En hann benti líka á aðrar
skýringar á svipmóti eskimóa með
Evrópubúum. Taldi hann einnig
að bandarískir blaðamenn hefðu
gert óeðlilega mikið úr tilgátum
sínum og snúið út úr þeim. Frið-
þjófur Nansen og Roald Amund-
sen réðust harkalega á Vilhjálm
fyrir þessar hugmyndir og tók
hann árásir þeirra mjög nærri sér.
Þegar á þessum árum var Vil-
hjálmur orðinn umdeildur og
skiptust umsagnir um hann nokk-
uð í tvennt. Sumir kölluðu hann
nánast bullukoll og efuðust jafn-
vel um hæfni hans og heiðarleik
sem vísindamanns, en aðrir dáðu
hugrekki hans, ósérhlífni og
dirfsku í viðureigninni við harð-
ræði heimskautalandanna.
Þriðja ferð Vilhjálms varð jafn-
framt hin lengsta. í þeim leiðangri
voru unnin mörg vísindaafrek af
Vilhjálmi og mönnum hans, en
þar gerðist einnig harmleikur er
aðalskip leiðangursmanna, Karl-
úk, gamalt hvalveiðiskip, fórst í ís
og af völdum þess skipbrots ellefu
manns. Eftir þessa för gaf Vil-
hjálmur út bókina Heimskauta-
löndin unaðslegu eða The Friendly
Arctic. Ef litið er á alla þá erfið-
leika sem steðjuðu að leiðangurs-
mönnum og hve mörg mannslíf
leiðangurinn kostaði virðist þetta
heldur vafasamur bókartitill (að
vísu er ekki svona fast að orði
kveðið í frumtitli bókarinnar um
unaðssemdir norðursins).
Þessi síðasta heimskautaferð
hófst 1912 og lauk 1918. Upphaf-
lega ætlaði Vilhjálmur að fara til
enn frekari rannsókna á íbúum
Viktoríueyjar, en þær áætlanir
hans breyttust. Upphaflega átti
einnig að fjármagna þennan leið-
angur frá Bandaríkjunum, en þau
urðu endalok að Kanadastjórn
annaðist alla fjármögnun. Þeir
Anderson voru nú aftur ferðafé-
lagar og átti leiðangurinn að
skiptast í nyrðri og syðri deild.
Fimmtán vísindamenn voru með í
förinni auk annarra starfsmanna
og alls höfðu þeir þrjú skip, Karl-
uk, Mary Sachs og Alaska, en
skútuna North Star keypti Vil-
hjálmur eftir að Karluk fórst.
Kanadastjórn varði miklu fjár-
magni til leiðangursins og lagði
mikla áherslu á að hann hæfist
sem fyrst. Undirbúningstími var
því allt of naumur, eða aðeins frá
því í febrúar fram í júní. Vil-
hjálmur var auk þess oft fjarver-
andi þessa mánuði, bæði að kaupa
tæki fyrir leiðangurinn og við ráð-
stefnur og fyrirlestrahald í Evr-
ópu. Því féll mikið af undirbúningi
á herðar Andersons, sem m.a. réð
alla vísindamenn til fararinnar.
Karluk keypti Vilhjálmur sjálfur
og voru menn síður en svo á eitt
sáttir um ágæti farkostsins. Þessi
flausturslegi undirbúningur átti
eftir að draga dilk á eftir sér og
varð m.a. rót að deilum þeirra
Andersons og Vilhjálms. Skipulag
af hendi Kanadastjórnar var einn-
ig nokkuð í molum. Leiðangurinn
féll undir a.m.k. tvö ráðuneyti.
Anderson var foringi syðri deildar
en Vilhjálmur stjórnaði nyrðri
deild, eða þannig túlkaði Ander-
son skipanir þess ráðuneytis sem
hann heyrði undir. Vilhjálmur
taldi sig hins vegar ábyrgan fyrir
öllum leiðangrinum. Að fyrirskip-
an stjórnarinnar átti Vilhjálmur
og hans leiðangur (þ.e. nyrðri
deildin einungis) að einbeita sér
að landafundum í norðrinu og auk
þess landfræðilegum og haffræði-
legum rannsóknum á áður lítt
þekktum svæðum nyrst í Kanada.
Með Karluk týndist mestur hluti
rannsóknartækja þeirra, sem ætl-
aður var nyrðri leiðangrinum, sem
auðveldaði ekki störf Vilhjálms.
En þrátt fyrir andstreymi og
grimmar deilur innan leiðangurs-
ins lauk Vilhjálmur, ásamt Stork-
er Storkerson og fleirum, því verk-
Minnisvarði um Vilhjálm Stefánsson við Árnes.
Sumarið 1914 höfðu nokkrir
skipbrotsmanna af Karluk komist
til eyjarinnar og dvalist þar um
tíma. Svo virðist sem Hadley, einn
þeirra sem lifðu af hörmungarnar,
hafi gefið Vilhjálmi i skýrslu sinni
ósanna mynd um aðstæður á eyj-
unni til fæðuöflunar. Vilhjálmur,
sem aldrei kom sjálfur á Wrang-
el-eyju, lagði til við Kanadastjórn
að hún teldi þar til eignarréttar.
Málið þvældist á ýmsa vegu, en
fékk fljótlega mótbyr innan
stjórnarinnar. Enda var hér um
viðkvæmt milliríkjamál að ræða,
þar sem í hlut áttu Kanada, Bret-
land og Rússland. Vilhjálmur tók
sjálfur af skarið í trú á málstað-
inn, stofnaði fyrirtæki og sendi
fjóra unga menn, einn Kanada-
mann og þrjá Bandaríkjamenn til
Wrangel-eyjar. í fylgd með þeim
var ein eskimóakona. Mennirnir
fórust allir, týndust á ísnum milli
Síberíu og Wrangel-eyjar en sá
fjórði lést úr skyrbjúg. Eskimóa-
konan, Ada Blackjack, var sú eina
sem komst lífs af. í skýrslum og
bréfum þessara manna kemur
fram að mun minna var um veiði
en þeir höfðu búist við. Maurer —
einn þeirra sem lagði upp í ferðina
til Síberíu — sagði í bréfi til konu
sinnar, að fæðuskortur hefði knú-
ið þá félaga til brottfarar frá
Wrangel.
Hér er ekki tóm til að ræða þær
sviptingar sem áttu sér stað í
kanadískum stjórnmálum á þess-
um tíma og höfðu einnig áhrif á
gang þessa máls. En eftir afskipti
Vilhjálms af Wrangel-eyju, sem
eins og fyrr segir var viðkvæmt
milliríkjamál, féll hann endanlega
í ónáð í Ottawa.
Vilhjálmur hafði sjálfur þá
bjargföstu trú að tækist hann á
hendur viðfangsefni yrði að ná
takmarki hvað sem það kostaði,
jafnvel þó beita þyrfti smávægi-
legum klókindum. Hverju máli
varð skilyrðislaust að fylgja fram
til sigurs. Þessi sannfæring nýtt-
ist honum í norðrinu, þar sem
hann barðist ótrauður áfram gegn
náttúruöflunum og sigrar hans
sem landkönnuðar voru stórfeng-
legir. En þegar um var að ræða
skipulagningu eða mannaforráð
gegndi öðru máli.
Vilhjálmur Stefánsson fluttist
eftir þetta til Bandaríkjanna. Þar
beindi hann athyglinni frá norð-
urhéruðum Kanada að vandamál-
um heimskautalandanna í víðtæk-
ari skilningi og þá sérstaklega
efnahagslegu og hernaðarlegu
mikilvægi Álaska fyrir Bandarík-
in. Hann varð einn helsti sérfræð-
ingur Bandaríkjamanna í öllu sem
að einhverju leyti varðaði norður-
heimskautssvæðiö. En fram á síð-
ustu áratugi leit Kanada til hans
með tortryggni. Líklega skildi
hann aldrei sjálfur orsakirnar
sem lágu þar að baki.
Dr. Rudolf Martin Anderson ásamt eiginkonu sinni,
Mae Belle. Leiðir þeirra Vilhjálms lágu fyrst saman
við háskóla 1 lowa. Síðar á ævinni lentu þau hjón í
hörðum deilum við Vilhjálm.
efni sem hann hafði tekist á hend-
ur. Rannsóknir leiðangursmanna
á rekaís og dýptarmælingar voru
óvefengjanleg þrekvirki. Heim-
skautafarinn Peary komst svo að
orði er Vilhjálmur var sæmdur
gullorðu af the National Geo-
graphic Society, að hann hefði
bætt 350.000 ferkílómetrum við
kanadískt land. Hann varð ekki
einungis • heimsfrægur heldur
þjóðhetja Kanadamanna.
Andstaða stjórnvalda
Þegar Vilhjálmur kom úr síð-
asta leiðangri sínum átti hann
greiðan aðgang að stjórninni í
Ottawa og var slyngur við að
koma ár sinni vel fyrir borð hjá
háttsettum embættismönnum.
Hann var hlaðinn hugmyndum um
hvernig nýta mætti auðlindir
norðursins í framtíðinni í þágu
Kanada. Hann talaði gjarnan um
Miðjarðarhaf norðursins og vildi
endurmennta þjóðina til skilnings
á því hvað hér væri í boði og sá þá
ekki fram á þær augljósu tálmanir
sem síðar urðu á veginum. Ein af
hugmyndum hans var sú að í
norðrinu væri prýðis haglendi árið
um kring og tilvalið til ræktunar á
hreindýrum af karibúkyni, sem og
til ræktunar á sauðnautum. Hélt
hann því fram að umbætur á 2,5
milljón ferkílómetra svæði ónot-
aðs haglendis í Kanada gætu brátt
gert norðurhluta landsins að
mesta ullar- kjöt- og mjólkur-
framleiðslusvæði Vesturheims.
Meighen, þáverandi innanríkis-
ráðherra Kanada, féllst á að at-
huga málið og setti á laggirnar
stjórnarnefnd í því skyni. En hér
var farið flausturslega af stað, asi
og skortur á vísindalegum undir-
búningsrannsóknum urðu til þess
að fyrirtækið fór út um þúfur.
Vilhjálmur var einþykkur og óút-
reiknanlegur í samskiptum við
ráðuneyti og starfsmönnum þeirra
féll miður er hann sniðgekk þá og
leitaði úrlausna hjá þeim sem
hærra voru settir. Vel er hugsan-
legt að fjárhagslegur grundvöllur
fyrir hreindýraræktinni hefði
reynst nægilega traustur ef undir-
búning hefði ekki skort, en miðað
við kanadískar aðstæður eftir
heimsstyrjöldina fyrri, eins og
þær voru á árunum 1920—21, var
ekki nógu haganlega á málunum
haldið. Hreindýraævintýrið rýrði
traust það sem borið var til Vil-
hjálms í Ottawa. Hann virðist
hafa haft þá bjargföstu trú að
þrátt fyrir augljósa erfiðleika og
undirbúningsskort leystust málin
af sjálfu sér þegar framkvæmd
væri hafin.
Um svipað leyti varð annars
konar ágreiningur milli Vilhjálms
og Kanadastjórnar. Varð eyjan
Wrangel, sem liggur 160 kílómetra
norður af Síberíu og er nú hluti
Sovétríkjanna, tilefni hans.