Morgunblaðið - 17.11.1985, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR17. NÓVEMBER1985
B 17
Hinir pólitísku vindar viröast blása byrlega fyrir Kasparov. I skák-
einvíc/inu varö hann „hvíti riddarinnu í augum fólksins
SJÁ: Á TINDINUM
S-AFRIKAI
Konan sem
tók af skarið
Það þykja ekki tíðindi í Suð-
ur-Afríku, að svertingjar séu
handteknir og fangelsaðir vegna
brota á vegabréfalögunum en í
síðasta mánuði gerðist það í fyrsta
í"“sinn, að hvít kona, húsmóðir í Jó-
hannesarborg, var fangelsuð vegna
brota á þessum ómannúðlegu lög-
um, sem banna svertingjum vist í
borgunum hafi þeir ekkert vega-
bréfið.
Marion Crawford, virðuleg tann-
læknisfrú, neitaði að borga um
2.700 ísl kr. sekt fyrir að hafa ekki
skráð svarta þjónustustúlku og var
j (því dæmd til tíu daga fangelsis-
, vistar.
Þó að dómstólarnir, sem fjalla
um brot á vegabréfalögunum,
kveði upp dóma á fjögurra mín-
útna fresti til jafnaðar, þá voru
þeir hættir að vekja athygli — þar
til málið gegn Marion Crawford
var tekið fyrir. Crawford, sem er
fimmtug og á tvær stúlkur á ungl-
ingsaldri, hefur alla tíð verið
andvíg aðskilnaðarstefnunni.
Lengstum hefur hún lítið haft sig
í frammi en þegar hún réð Pauline
Makanye til sín sem vinnukonu
ákvað hún að láta það ógert að
skrásetja hana.
„Vegabréfslögin eru uppspretta
alls kyns ranglætis og óhamingju
og mér finnst það siðferðilega
rangt af mér að fara eftir þeim“,
sagði Crawford.
Þegar Crawford var stefnt fyrir
rétt fyrir að hafa „ráðið svertingja
I vinnu á ólöglegan hátt“ ákvað
T hún að taka því ekki með þegjandi
þögninni. í réttarsalnum lýsti hún
því yfir , að vegabréfalögin væru
andstyggileg og að hún neitaði að
taka þátt í því óréttlæti, sem fylgdi
þeim. Sagði hún, að kominn væri
tími til, að venjulegt, heiðarlegt
fólk risi upp og segði það umbúða-
laust, að komið væri meira en nóg
af aðskilnaðarstefnunni.
Þegar dómarinn hafði kveðið
upp dóminn, 2.700 kr. sekt eða
fangelsi í tíu daga, gekk Crawford
til mannsins síns, sem'var í réttar-
Vegabréfid. „andstyggilegt og rang-
látt“ í augum Marion Crawford. A
þessari fréttamynd frá AP sýnir
innfæddur Suður-Afríkumaður ein-
takið sitt.
salnum, og sagði: „Ég fer í fang-
elsi, ég mun ekki borga þessu
óréttláta kerfi einn einasta eyri.“
Síðan var farið með hana i fangels-
ið. Giftingarhringurinn og úrið
voru tekin af henni og fingraförin
hennar skráð.
Makanye, vinnukonan hennar,
varð sem þrumulostin þegar hún
heyrði hvað „frúin“ hennar hafði
gert. Fyrstu viðbrögðin, ósjálfráð
viðbrögð þeirra, sem hafa búið
lengi við kúgun, voru að reyna að
komast hjá átökum við yfirvöldin
og þess vegna bauðst hún til að
borga sjálf sektina en Crawford
neitaði. „í þjóðfélagi okkar hefur
svört kona ekki efni á að vera
veglynd", sagði Crawford.
Dómurinn yfir henni var styttur
og hún var ekki nema fimm daga
í fangelsinu. En þegar hún kom-
heim var húsið fullt af blómum
og hamingjuóskaskeytum, hún var
orðin fræg kona í Suður-Afríku.
„Mig óraði ekki fyrir að viðbrögðin
yrðu svona mikil og góð, ég hlýt
að hafa hitt á einhverja óska-
stund", sagði Marion Crawford.
„Fordæmi Crawfords er ákaf-
lega mikilvægt", sagði Sheena
Duncan, formaður í samtökum,
sem fylgjast með framkvæmd
vegabréfalaganna. „Hún hefur
vakið athygii á ranglæti kerfisins
og ýtt af stað nýrri umfjöllun um
vegabréfalögin."
— ALLISTER SPARKS
OG JO-ANN BEKKER.
óframkvæmanleg. Margar pólskar
verksmiðjur eru háðar fram-
leiðsluáætlun þar sem þyngra er á
metunum að ná settu marki en að
láta hreinsiútbúnað á skorsteina.
Útblástur bifreiða eykur enn á
vandann. Pólskir bílar eyða að
meðaltali um það bil tvöfalt meira
bensíni á hvern ekinn kílómetra
en aðrar bílategundir heims og þó
er nær sífelldur bensínskortur í
Póllandi. í útblæstri bifreiða eru
sem kunnugt er ýmis hættuleg
úrgangsefni og að mati vísinda-
akademíunnar hefur það þegar
haft alvarlegar afleiðingar fyrir
heilsufar landsmanna.
Þá veldur vatnsmengun því að
drykkjarvatn er orðið af skornum
skammti í Póllandi. Pólskum ám
er skipt í fjóra flokka eftir því
hvernig nýta má úr þeim vatnið.
Vatn úr ám í fyrsta flokki er talið
hæft til neyzlu fyrir fólk, en vatn
úr ám í fjórða flokki er svo mengað
að það er jafnvel talið óhæft til
notkunar í iðnaði sem og land-
búnaði. Árið 1967 voru 22,4% áa í
landinu í fyrsta flokki, en aðeins
10 árum síðar voru þær 9%. Árið
1977 voru ár í fjórða flokki 32%
af ám landsins, en árið 1980 voru
þær orðnar 48%. Nú er talið að
einungis 1% af ám landsins sé í
fyrsta flokki, þ.e. hafi neyzluhæft
drykkjarvatn.
Pólsk stjórnvöld hafa gert sér
ljósa grein fyrir þeim umhverfis-
spjöllum sem orðið hafa. Gerðar
voru áætlanir um að verja rúmlega
1% þjóðartekna árlega til um-
hverfismála á tímabilinu 1975—
1980 en um 1980 hafði aðeins 0,4%
verið látin renna til þessara hluta.
Árið 1983 var sérstök nefnd sett á
laggirnar til að komast að því hvað
torveldaði svo mjög baráttuna
gegn mengun. En eins og sakir
standa virðist sem efnahagsmálin
í Póllandi þurfi enn sem fyrr að
hafa algeran forgang fram yfir
umhverfismálin.
- JUDY DEMPSEY.
TINDURINNl
Hann lét ekki kerfið
kveða sig í kútinn
utan
Mannfjöldinn fyrir
Tchaikovsky-höllina í
Moskvu, þar sem heimsmeistara-
einvígið í skák fór fram, allt til-
standið hjá fjölmiðlunum og aug-
ljós óvild milli keppendanna,
Karpovs og Kasparovs, hafa verið
eins og vítamínsprauta fyrir skák-
ina í Sovétríkjunum og sent hana
aftur í hásætið, sem hún þó í raun
er búin að missa.
Skákin er enn gífurlega vinsæl
íþrótt í Sovétríkjunum. í skák-
félögunum eru um fjórar milljónir
manna og Sovétmenn hafa átt
meira en helminginn af öllum stór-
meisturum og alþjóðlegum meist-
urum. Nú á dögum er skákin þó
aðeins ein íþrótt af mörgum og
ekki lengur óumdeilanlegur merk-
isberi sovéskrar menningar eins
og var fyrir 20 árum.
Eftir byltinguna var strax farið
að leggja sérstaka rækt við skák-
ina, sem átti að kenna verkamönn-
um vitsmunalega ögun og sýna
umheiminum hvers sovésk skipu-
lagshyggja væri megnug. Það var
líka skipulagningin sem átti mest-
an þátt í sigurgöngu skákarinnar.
Regluleg skákmót, skákskólar og
öflugur stuðningur fjölmiðla lögð-
ust á eitt um að búa í haginn fyrir
sovésku snillingana.
Vinsældir skákarinnar í Sovét-
ríkjunum hafa ekki minnkað. Það
er miklu heldur að þær séu hættar
að aukast. Aðrar íþróttagreinar
og áhugamál eru farin að keppa
við hana um athyglina. Ef eitthvað
getur hins vegar orðið til að vega
skákina upp í hásætið að nýju, þá
er það nýbakaður heimsmeistari,
Garri Kasparov, sem vakið hefur
á sér athygli með mjög sérstæðum
hætti. Hann er ungur og laglegur,
dökkur á brún og brá og hefur
meira að segj a, eins og komið hefur
fram í fréttum, ekkert farið leynt
með það að hann standi í ástar-
sambandi við hina fallegu leikkonu
Marinu Neyolva. Skákstíll hans er
þó jafnvel enn litríkari en einkalíf-
ið.
í samanburði við Kasparov er
Karpov bara leiðindagaur. Þjónk-
un hans við kerfið og leyndin, sem
hvílir yfir einkalífi hans eru í stíl
við þá líflausu og tilgerðarlegu
skák sem hann teflir. Þessi ímynd
blóðlausa skriffinnans, sem gerir
og segir allt sem flokkurinn óskar,
er ekki vinsæl í Sovétríkjunum, en
vegna þess að hann var heims-
meistari, og vegna þess að hann
bar sigurorð af flóttamanninum
Viktor Korchnoi, fékk hann að fara
sínu fram í sovéskum skákmálum.
Einkavinir hans skipa æðstu
embættin í skáksambandinu og í
alþjóðasambandinu er tekið mark
á því, sem Karpov segir, eins og
berlega kom í ljós í febrúar síðast-
liðnum þegar farið var frjálslega
með reglur FIDE til að bjarga
honum frá ósigri og liklega
taugaáfalli.
Það er ekki aðeins að Karpov
og Kasparov séu ólíkir sem ein-
staklingar, heldur eru þeir einnig
pólitískir „andstæðingar" ef svo
má að orði komast. Karpov varð
heimsmeistari á valdadögum
Brezhnevs og var þá hampað af
ieiðtoganum sem fyrirmynd allra
sovéskra æskumanna. Svo vill
raunar til að fyrir skömmu var
mynd af þeim Karpov og Brezhnev
í faðmlögum fjarlægð úr höfuð-
stöðvum sovéska skáksambands-
ins.
Hinir pólitísku vindar virðast
nú blása byrlega fyrir Kasparov.
Geidar Aliev sem sæti á í stjórn-
málaráðinu og var áður valdamað-
ur í heimaríki Kasparovs, Azer-
baijan, er vinur hans og stuðnings-
maður. Þegar Kasparov var kallað-
ur fyrir aganefnd vegna þess hve
opinskár hann var við vestræna
fréttamenn um einvígið í vetur
sem leið, fór Aliev með honum og
fylgdist með því að allt færi eftir
settum reglum hjá aganefndinni,
sem skipuð var stuðningsmönnum
Karpovs.
Sovéskur almenningur virðist
Kasparov: Ungur og laglegur.
vera á bandi Kasparovs sem svo
lengi hefur átt undir högg að sækja
en þó neitað að láta kerfið kveða
sig í kútinn. Hann er hvíti riddar-
inn — góði riddarinn — í augum
fólksins og þykir líka dæmigerður
fyrir þær breytingar sem skotið
hafa upp kollinum eftir að Gor-
bachev komst til valda.
— MARTIN WALKER
UMHVERFISMALI
Lóðirnar reyndust
lífshættulegar
Tveir menn sitja við drykkju
á krá einni í bænum Bielefeld
í Vestur-Þýzkalandi. Kráareigand-
inn vindur sér að öðrum þeirra og
spyr: „Áttu heima í Brake.“ Hinn
svarar játandi og vill vita, hvernig
á spurningunni standi: „Mér datt
þetta bara í hug,“ svarar hinn.
„Þú hefur svo eitrað augnaráð.“
íbúarnir í Brake, sem er útborg
Bielefeld, hafa fengið nóg af slíkri
hótfyndni, en viðurkenna þó að
borgaryfirvöld eigi skilið að þeir
sendi þeim eitrað augnaráð.
Skýringin felst i eða öllu heldur
undir landssvæðingu sem borgar-
ráð úthlutaði undir nýbyggingar
árið 1977, enda þótt því væri full-
kunnugt um að þarna hefðu verið
sorphaugar.
Þegar reist höfðu verið um 30
hús kom á daginn að landið sem
þau stóðu á var baneitrað. Þar var
að finna málma svo sem kadmíum
og blý, klórblönduð kolvatnsefni,
sem valda krabbameini, og loks
efni sem er náskyit hinni banvænu
efnasamsetningu dioxíni.
Eldfimt metangas seytlar upp úr
jarðveginum og sterkar blöndur
af súlfötum og ammóníaki hafa
valdið skemmdum á steyptum og
járnbentum húsgrunnum.
Það var ekki fyrr en síðla árs
1983 að í ljós kom hvað var á seiði.
Bæjaryfirvöld í Bielefeld reyndu
þá að firra sig allri ábyrgð og
sögðu að þeim bæri engin skylda
til að „rannsaka sögu“ bygginga-
lóða. Og rannsóknir á svæðinu
hefðu raunar leitt í ljós að jarðveg-
urinn væri „eðlilegur" eða að
minnsta kosti ekki hættulegur".
Bæjarblöðin vildu komast til
botns í málinu og niðurstöður
þeirra sýndu að borgaryfirvðld
höfðu ekki eins hreinan skjöld og
þau vildu vera láta. Þarna hafði
sorp og úrgangsefni verið losuð í
meira en 10 ár, þar á meðal úr-
gangur frá málmiðjuveri og þar lá
einmitt hundurinn grafinn. Eftir
mikið þóf afturkallaði borgarráð
byggingarleyfi á þessu svæði, en
það var ekki fyrr en bæjarstjórn-
arkosningar voru í nánd á síðasta
ári að yfirvöld viðurkenndu að
þeim hefðu orðið á „óafsakanleg
mistök“, sem bætt yrði úr hið bráð-
asta.
En fjölskyldurnar 30 sem höfðu
byggt sér ný hús á þessum slóðum
urðu að bíða þess fram í febrúar
á þessu ári að bæjarráð lét loks
til skarar skríða og bauðst til þess
að kaupa húsin og sjá fóikinu fyrir
öðru húsnæði í Brake. Samanlagð-
ur kostnaður var áætlaður rúm-
lega 200 milljónir.
Nú þrátta menn um hvað eigi
að gera við landið. Bæjarráð mun
taka ákvörðun seint' þessum mán-
uði og búizt er við að það muni
samþykkja framkvæmd sem kost-
ar 120 milljónir. Steyptum veggj-
um verður komið fyrir neðanjarð-
ar umhverfis hættusvæðið og það
heilulagt.
íbúar nærliggjandi hverfa eiga
ekki rétt á neinum skaðabótum,
en þeir eru uggandi um að ráðstaf-
anir þessar reynist ekki fullnægj-
andi og að eitrið geti seytlað undir
veggina og undir lóðir þeirra. fbúi
í grenndinni segir að hús hans
hafi verið 12 milljóna króna virði
fyrir tveimur árum, en núna aðeins
tveggja milljóna og þó sé allsendis
óvíst hvort nokkur vilji kaupa það.
Umhverfismálastofnunin í Vest-
ur-Berlín segir að vandamálin í
Brake séu þau verstu sinnar teg-
undar hingað til, en fráleitt sé að
öll kurl séu komin til grafar.
Stofnunin telur nefnilega að í
Vestur-Þýzkalandi séu um það bil
50.000 gamlir og gleymdir sorp-
haugar og fáir viti með vissu hvaða
eiturefni þeir hafi að geyma. Og
hún fullyrðir að ofan á mörgum
þeirra hafi þegar verið reist heil
hverfi.
— TONY CATTERALL