Morgunblaðið - 19.01.1986, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR19. JANÚAR1986
F
JL atatíska er síbreytileg og hefur lengi
verið vinsælt umfjöllunarefni. Á undan-
fömum árum hefur færst í vöxt að gaumur sé
gefínn að búningum og tísku fyrri alda. Hver
öld hafði sína tísku sem miðaðist við þjóðfélags-
strauma, en hér á landi sem annars staðar fór
það eftir þjóðfélagsstöðu hvers og eins hvemig
klæðst var. Klæðaburður íslenskra karla á 16.,
17., og 18. öld heitir bók sem gefín var út af
Sagnfræðistofnun Háskóla íslands á síðastliðnu
ári. Höfundur hennar er Æsa Sigurjónsdóttir,
en hún samdi verkið fyrst sem lokaritgerð til
BA-grófs í sagnfræði við Háskóla íslands vorið
1983. í ritgerðinni er fjallað um klæðaburð karla
á íslandi frá því nokkm fyrir siðaskipti til
aldamótanna 1800. „Ég skrifaði ritgerðina undir
handleiðslu Bjöms Th. Bjömssonar, listfræð-
ings, en hann benti mér á minnisgreinar Giss-
urar Einarssonar biskups þar sem miklar
upplýsingar er að fínna um klæðnað á 16. öld
og það kom mér á sporið. Þetta efni er í miklum
tengslum við listasögu á þann hátt að maður
vinnur út frá teikningum og málverkum þó ég
hafí auðvitað einnig unnið mikið með ritaðar
heimildir," sagði Æsa í samtali við Morgun-
blaðið, en hún stundar nú framhaldsnám í lista-
sögu í París.
Stefán Ólafsson, síðar skáld og prestur í Valla-
nesi, ásamt bræðrum sinum og föður. Búningur
Stefáns er dæmigerður fyrir þann klæðnað sem
tiðkaðist um miðja 17. öld í norðurhluta Evrópu.
Þetta er hluti minningartöflu Ólafs Einarssonar
prófasts í Kirkjubæ í Hróarstungu sem máluð var
í Kaupmannahöfn árið 1648. Hún er varðveitt í
Þjóðminjasafninu. Ljósmynd: Gísli Gestsson.
Hér má sjá Jón Þorláksson sýslumann með dökka
hárkollu, klæddan silkikjól og með sverð. Myndin
var máluð af séra Hjalta Þorsteinssyni í Vatnsfirði
við Djúp árið 1688 og er varðveitt í Þjóðminjasafn-
inu. Þessi tíska barst til landsins úr hirðsölum
Evrópu á siðari hluta 17. aldar. Ljósmynd: Gísli
Gestsson.
Hreppstj órarnir fylgdust
með óhæfilegnm klæðaburði
Rætt við Æsu Sigurjónsdóttur um bók hennar Klæðaburður íslenskra karla á 16., 17. og 18. öld
Æsa Siguijónsdóttir. Myndin var tekin í París sl. haust. Ljósmynd: Kristbjörn Egilsson.
Æsa segir að lítið sem ekkert
hafi verið skrifað áður um klæða-
burð íslenskra karlmanna á fyrri
öldum og engin samantekt eða yfír-
lit hafí verið til yfír búninga þeirra.
Um búninga kvenna er til bókin
íslenzkir þjóðbúningar kvenna frá
16. öld til vorra daga sem gefín var
út í Reykjavík 1969 og er eftir Elsu
E. Guðjónsson. „Ég leitaði fanga
m.a. í Islenzku fombréfasafni og
Alþingisbókum, sem ög íslandslýs-
ingum, annálum, endurminningum
og ferðabókum íslenskra og út-
lendra manna. Þær urðu umfangs-
meiri heimildir um búninga er líða
tók á 17. öld og einkum er kom
fram á 18. öld þegar upplýsinga-
stefnunnar tók að gæta hér á landi
og menn gerðust ötulli við rann-
sóknir. Miklar upplýsingar um
klæðnað er einnig að fínna í bréfa-
bókum biskupa og uppskriftum
dánarbúa, en þetta eru heimildir
sem ekki hafa verið kannaðar til
hlítar," segir Æsa. Hún bætir við
að kveðskapur gefí einnig góða
mynd af tíðarandanum og sýni þær
hliðar mannlífsins sem ekki komi
fram í öðrum heimildum. Til dæmis
séu ádeilukvæði 17. aldar merk
heimild um búninga og tísku þeirra
tíma og lýsi oft því, sem hefur þótt
fárániegt eða hneykslanlegt.
„Á Þjóðminjasafninu er talsvert
til af myndum af embættismönnum
sem gerðar eru af samtímamálur-
um. Þær eru þess vegna ágætar
heimildir um búnað fyrirmanna og
gefa einnig góða hugmynd um
skegg- og hártísku aldanna. Þessar
myndir eru flestar frá 17. og 18.
öld og verður að leita til handrita
til að fínna myndir frá 16. öld,“
segir Æsa. „En myndir geta verið
varasamar heimildir. Rannsóknir á
heimildagildi þeirra liggja oft ekki
fyrir, og erfítt getur reynst að
ákvarða aldur þeirra og höfund. Til
dæmis hafa nokkrar myndir sem
til eru á Þjóðminjasafninu verið
málaðar erlendis og þá iðulega eftir
ákveðnum stílhefðum og tísku
fremur en fyrirmyndinni sjálfri.
Einnig getur málverkum hafa verið
breytt eftir á,“ segir Æsa. „En þrátt
fyrir alla þessa fyrirvara eru þessar
myndir í mörgum tilfellum með allra
bestu heimiidum sem til eru um
íslenska búninga og tísku þessa
tíma.“
Lagatilskipanir
um klæðaburð
í bók sinni fjallar Æsa fyrst um
skrúðklæðaburð og segir að lagatil-
skipanir um klæðaburð hafí lengi
tíðkast hér á landi eins og víða
annars staðar. „Svona lagasetning
var mjög algeng, ekki bara á ís-
landi, og það má segja að það sé
enn verið að setja slík lög sums
staðar í heiminum. Til dæmis eru
víða í múhameðstrúarlöndum mjög
skýrar reglur um klæðaburð
kvenna. Þetta er því nokkuð sem
sennilega hefur alltaf verið til, bara
{ mismunandi myndum. Á þessum
árum, sem ég §alla um í ritgerð-
inni, er þetta sérstaklega bundið
við stétt og stöðu. Ákveðin stétt
hafði t.d. einkarétt á því að bera
ákveðna gerð skartgripa, nota
ákveðnar gerðir útsaums og
ákveðna liti,“ segirÆsa.
í Jónsbók eru slík ákvæði og
nefnast þau „Um skrúðklæðaburð".
Þessi ákvæði giltu svo lengi sem
Jónsbók var lögbók íslendinga, eða
formlega til ársins 1662. Æsa segir
að hins vegar sé vísað til þessara
ákvæða allt fram á 18. öld og þau
áréttuð hvað eftir annað, þannig
að líklega hafí gengið illa að fram-
fylgja þeim. Um það hvaða liti fólki
var gert að klæðast er til dæmi úr
þjóðsögum Jóns Ámasonar: „Bóndi
þessi átti flörutíu hundruð í fasteign
og að því skapi af lausafé. Hann
gekk á grænni treyju og er í munn-
mælum að það hafi verið einkennis-
búningur þeirra sem áttu fjörutíu
hundruð í jörðu og þar yfír.“
Hreppstjórar höfðu það hlutverk
að fylgjast með óhæfílegum klæða-
burði í hreppi sínum, gera klæði
upptæk og innheimta sektir. Lög-
manni bar að fyrirbjóða ólöglegan
burð hnífa og klæða, bæði á héraðs-
þingum og á Alþingi, en Æsa
kveðst engar heimildir hafa fundið
um hvort eftirlitinu hafí verið fram-
fylgt. Hins vegar sé víða að fínna
kvartanir og áminningar, og á 16.
og 17. öld séu oft nefndir dómar
um óhæfilegan og ólöglegan klæða-
burð bæði á Alþingi og í héraði.
Þessum dómum var þá oftast beint
gegn því fólki sem var of fátækt
samkvæmt lögum til að geta borið
skrúðklæði en ásældist engu að síð-
ur útlendan vaming.
Endurreisnartíska
og spænsk áhrif
„Heimildir sýna að áhrif endur-
reisnartískunnar vom mikil hér á
landi á 16. öld, en þau komu fremur
seint. Þá áttu íslendingar í meiri
og flölbreyttari samskiptum við út-
lendinga en sfðar varð, einkum við
þýska kaupmenn og þá sér í lagi
Hamborgara. Myndir í Reykjabók,
sem var skreytt á ofanverðri 16.
öld, sýna að áhrif þýskrar endur-
reisnartísku em rílqandi hjá karl-
mönnum af efri stéttum hér á landi
á þeim tíma, miklu fremur en áhrif
annars staðar frá,“ segir Æsa.
Endurreisnarbúningurinn var litrík-
ur, efnismikill og virðulegur. Sér-
stök áhersla var lögð á hið breiða
og karlmannlega, og um leið hið
þægilega og eðlilega. Búningurinn
var víður, svo að auðvelt væri að
hreyfa sig í honum, en hosur og
ermar þröngar til að kraftur vöðv-
anna nyti sín. Hár og skegg var
þverskorið, axlir ýktar, skór lágir
og höfuðfatið flatt til að undirstrika
hið breiða ogjarðbundna."
Æsa segir að þó endurreisnar-
búningurinn sé áberandi í handrita-
lýsingum frá 16. öld, beri þær einn-
ig vitni um að miðaldatiska ýmiss
konar hafí lifað með alþýðu fram
eftir öldinni. Teikningar í Heynes-
bók, handriti frá 2. fjórðungi 16.
aldar og Reykjabók, handriti frá
7. eða 8. áratugi 16. aldar (hvort
tveggja Jónsbókarhandrit) sýna
fólk við hin ýmsu störf. Vinnumenn
og bændur klæðast stuttum treyj-
um við vinnu sína og þröngum
hosum sem minna einna helst á
nútímasokkabuxur. Skór eru
heimaunnir, nokkuð langir og með
mjórri tá. Yfir treyjunni er borinn
víður stakkur, sem ýmist er hnésíð-
ur eða ögn styttri. Á höfði bera
menn hettu sem enn þekkist undir
nafninu Mývatnshetta eða lamb-
húshetta, og á hún aldur að rekja
langt aftur í miðaldir, ef ekki
lengra.
Undir lok 16. aldar tók að gæta
spænskra áhrifa hér á landi, sem
var prestskragi eða pípukragi og
svartur klæðnaður. „Þama urðu
greinileg skil því ekki hafði áður
borið jafn mikið á svona kolsvörtum
klæðnaði og ekki má gleyma skegg-
og hártískunni. Á endurreisnartím-
anum voru menn oftast með eins
konar passíuhár, þverskorinn topp
og hárið örlítið niður fyrir eyru, og
ef þeir voru með skegg var það
alltaf haft þverskorið, en þegar
spænsku áhrífanna tók að gæta
voru þeir komnir með eins konar
hökutopp," segirÆsa.
„Spænska tískan var eins og
önnur tíska fyrst og fremst tíska