Morgunblaðið - 19.01.1986, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. JANÚAR 1986
25
nv um op vctra tvpgð mc$ íixtt 0$ vcn
m pttin ojt Ký$bn ? ímlft vjitrc tjn
Þessi mynd er úr Reykjabók, Jónsbókarhandriti frá 16. öid. Á henni
má sjá vopnaða menn í hnepptum, aðskornum stökkum sem komust
í tísku á siðari hluta aldarinnar. Jóhanna Ólafsdóttir tók myndina,
sem er eins og aðrar myndir með greininni úr bók Æsu.
Bóndi og sonur hans í sparifötum. Þessi mynd var gerð árið 1794
af Þ. Skógalín og er varðveitt í Folkemuseet í Kaupmannahöfn. (Úr
bók Sigfúsar Blöndals: Myndir úr menningarsögu íslands.)
yfírstéttarinnar. Oddur Einarsson,
biskup, samdi nákvæma lýsingu á
klæðnaði alþýðunnar um 1590. Þar
kemur fram að menn gengu í frem-
ur stuttum, aðskomum, hnepptum
treyjum eða peysum, víðum hné-
buxum, höfðu háa, prjónaða sokka
á fótum og kápu á öxlum. Fatnaður-
inn var allur heimaunninn og litaður
með jurtalitum eða hafður í sauða-
litunum," segir Æsa í bók sinni.
Borgarar móta tískuna
„Spænska tískan var svo feiki-
lega lífseig á íslandi, svo lífseig að
pípukraginn er notaður enn þann
dag í dag sem hluti af embættis-
búningi presta. ísland er bara eitt
af örfáum löndum í heiminum þar
sem þessi kragi er ennþá notaður.
Á fyrri hluta 17. aldar tóku áhrif
spænsku hirðarinnar á klæðaburð
yfírstéttar í Evrópu að þverra. í
Norður-Evrópu vom það hollenskir
borgarar sem mótuðu tískuna á
fyrri hluta aldarinnar, en franska
hirðin varð alls ráðandi á síðari
hluta hennar," segir Æsa. í bókinni
tekur hún fram að í yfírlitsritum
um búningasögu sé oft bent á að
30 ára stríðið hafi átt mikinn þátt
í því að gera hinn óþægilega
spænska búning útlægan og í hans
stað hafí verið tekinn upp klæðnað-
ur sem hæfði frekar hermennsku
og ferðalögum. Þessi búningur var
lausari og léttari en áður. Pípukrag-
inn lagðist af í flestöllum löndum,
enda bæði óþægilegur, fyrirferðar-
mikill og skítsæll. Stígvél urðu
algeng á þessum tíma. Þau vom
há og víð að ofan, þannig að ýmist
var hægt að draga þau hátt upp á
læri eða bretta „kragann" niður. Á
þessum tíma fengu einnig skór og
stígvél háa hæla. Hártískan breytt-
ist líka, menn fóm að safna hári
og létu það falla í lokkum niður á
axlimar. Farið var að snúa upp á
yfírskeggið og yfírbragðið varð allt
mýkra en það hafði áður verið.
Með síðu hári breyttist svo höfuð-
búnaðurinn og mjúkir barðabreiðir
hattar urðu alls ráðandi. Einnig
sáust þó aðrar gerðir, þ. á m. háir
keilulaga, svartir hattar sem minna
á hattana sem íslenskar konur
notuðu sem reiðhatta allt fram á
19. öld.
Biskuparnir Guðbrandur Þor-
láksson og Brynjólfur Sveinsson
vom strangir í viðhorfum og segir
Æsa að heimildir bendi til þess að
þeir hafí haft mótandi áhrif á
klæðaburð samtímamanna sinna.
Brynjólfur setti prestum ströng
fyrirmæli um búnað, hárgreiðslu
og hegðun alla.
Æsa segir svo frá því að þegar
líða tók á sautjándu öldina hafí tísk-
an farið að taka örari breytingum
en áður og hafí Frakkland þá tekið
forystu í pólitískum og menningar-
legum efnum og franska hirðin í
Versölum verið orðin næsta einráð
um sköpun tískunnar í Evrópu.
Ýmsar nýjungar komu fram í
klæðaburði á þessum tíma, til
dæmis flík sem gekk undir nafninu
kjóll. Þessi flík var hneppt að fram-
an, með víðum ermum og brotið
var upp á þær að framan. Víðar,
rykktar skyrtuermar komu fram-
undan, skreyttar blúndu eða knippl-
ingum. Um hálsinn höfðu menn svo
knipplingatrefíl. Það þótti fínast að
hafa kjólinn bláan eða rauðan, en
hér á landi var hann oft grár eða
svartur, dökku litimir þóttu virðu-
legir og litklæði vom dýr munaðar-
vara.
Hárkollutíska var nokkuð sem
breiddist út um Evrópu um þetta
leyti. Loðvík XTV missti ungur hárið
og fór að nota hárkollu og aðrir tóku
þann sið upp eftir honum. Hér á
landi mun þó hárkollutískan ekki
hafa orðið áberandi fyrr en á síðasta
tug 17. aldar og byijun þeirrar 18.
Hárkollumar gerðu hatta ónauð-
synlega og jafnvel óþægilega og
menn tóku því að ganga með hatt
sinn undir hendinni.
Rokokótíska
„Þegar kemur fram á átjándu
öldina verður öll heimildasöfnun
auðveldari. Skrifaðar heimildir em
miklu fleiri og það er meira til af
myndum. Fyrirmenn höfðu tekið
upp hina frönsku hirðtísku á síðustu
áratugum 17. aldar og bám kjólinn
samkvæmt tískunni, með ótal stór-
um hnöppum og víðum ermum og
hárkollur urðu tíska meðal þeirra
sem höfðu efni á slíkum munaði.
Allir hérlendir biskupar á 18. öld,
sem myndir em til af, em sýndir
með hárkollur. Bændur gengu
almennt ekki í kjólum, heldur bám
þeir peysur eða treyjur, og seinna
mussur. Þetta kemur víða fram í
heimildum, og greinilega hefur
verið mikill munur á á klæðnaði
almúga og yfírstéttar í landinu,"
segirÆsa.
„Sú tíska sem tekur að breiðast
út eftir Versalatískuna var kölluð
rokokótíska og var miklu léttara
yfír henni. Litir urðu mildari, hár-
kollumar vom undantekningarlaust
hvítar og einhvem veginn miklu
meiri leikur í öllum klæðnaði. Einn-
ig liggur nokkuð ljóst fyrir hvemig
búningur alþýðunnar var, einkum á
síðari hluta aldarinnar. Klæðnaður
var þá fábrotinn og einfaldur og
útlendur vamingur yfírleitt ekki
notaður nema spari. Á myndum sem
gerðar vom í leiðangri sir Josephs
Banks 1772 sést að vinnumenn og
bændur vom í einhnepptum, stutt-
um treyjum eða peysum, víðum
hnébuxum og sauðskinnsskóm, en
fyrirmenn klæddust kjólum og út-
lendum leðurskóm. Heimaunninn
fatnaður var yfírleitt dökkur, sortu-
litaður eða grár, en rauð og einkum
blá klæði vom notuð við betri
tækifæri, af þeim sem höfðu efni á
að kaupa innflutt litarefni eða lit-
klæði.
Flestir áttu hatta sem þeir notuðu
einkum á ferðalögum. Hattamir
vom þríhymdir og héldust óbreyttir
nær alla öldina."
Æsa segir í bókarlok að á þessum
þremur öldum hafi íslensk yfírstétt
fylgt í höfuðatriðum þeim breyting-
um sem urðu á klæðatísku evr-
ópskrar hástéttar. Þó vom íslend-
ingar seinir að tileinka sér nýjung-
ar, enda landfræðilega einangraðir
frá menningarþjóðum Evrópu og
mjög fátækir. Það vom einkum og
sér í lagi embættismenn landsins,
danskir og íslenskir, sem fluttu
evrópska tísku hingað til lands.
Þeir klæddust samkvæmt útlendum
fyrirmyndum og sérpöntuðu, eink-
um á dögum einokunarverslunar-
innar, þann vaming sem ekki var
fluttur til landsins. Auk þess keyptu
þeir mikið á ferðum sínum erlendis.
Alþýðan notaði hins vegar nær
eingöngu gróf, heimaunnin vað-
málsföt. Hún reyndi eftir mætti að
líkja eftir sniðum og búnaði heldri
manna og í góðæri gat alþýðan
skartað einhveiju af útlendum vam-
ingi, þá helst smávamingi eins og
hnöppum.borðum og leggingum.
Texti: Elísabet Jónasdóttir
■.....................------------------------------------------------------ ------------------------------
Notendur
einkatölva!
IBM-STOÐ - IBM ASSISTANT SERIES
Bjóöum nú í fyrsta sinn námskeið um þessa nýju
vinsælu forritafjölskyldu frá IBM. Forritin eru einföld
og þægileg í notkun.
■ Stoð forritin eru fimm:
Ritstoö (Writing assistant) - Ritvinnsla
Skrástoö (Filing assistant) - Skráarvinnsla
Skýrslustoö (Reporting assistant) - Skýrslugerö
Áætlanastoö (Planning assistant) - Töflureiknir
Myndstoð (Graphing assistant) - Myndrænfram-
setning gagna
Forritin eru samhæfö þannig aö hægt er aö flytja
gögn á milli þeirra.
Við bjóðum tvö námskeið, STOÐ I um Ritstoö,
Skrástoö og Skýrslustoð, 16 klst. alls, og STOÐ II
um Áætlanastoö og Myndstoð, 8 klst. alls.
LeiðbeinandierBjörn Guðmundsson kerfisfræðingur.
Fyrstu námskeiðin:
■STOÐI___________________________
27.-30. janúar kl. 18.30-22.30 (kvöldnámskeiö)
20., 21., 24. og 25. febrúar kl. 13.30-17.30
■ STOÐII ________________________
3.-4. febrúar kl. 18.30-22.30 (kvöldnámskeið)
Stjórnunarfélag
íslands
Ánanaustum 15 • Sími: 6210 66
I