Morgunblaðið - 08.02.1986, Síða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. FEBRÚAR1986
Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 450 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 40 kr. eintakið.
Lyfjakostnaður
og verðskyn
Heilbrigðis- og tryggingamál
eru langstærsti gjaldaliður
fjárlaga, um tólf milljarðar
króna, eða góður þriðjungur
áætlaðra heildarútgjalda ríkis-
sjóðs 1986. Þar af er áætlaður
kostnaður heilbrigðismála rúmir
fímm milljarðar króna.
Kostnaður sá, sem heilbrigði-
skerfínu fylgir, skilar sér aftur
til samfélagsins í lengri starf-
sævi þjóðfélagsþegnanna og
færri veikindadögum, að þeim
árangri ógleymdum, sem felst í
því að lina þjáningar fólks og
stuðla að velferð þess. Þegar
grannt er gáð er sálarlegt og
líkamlegt heilbrigði fólks það
sem mestu máli skiptir.
Það er hinsvegar óhjákvæmi-
legt, vegna þess hve heilbrigðis-
málin vega þungt í ríkisútgjöld-
um, að beita ströngu kostnaðar-
aðhaldi. Ekki til þess að draga
úr heilsugæzlu eða heilbrigðis-
þjónustu; heldur til þess fyrst
og fremst að nýta skattfé borga-
ranna betur, ef þess er kostur.
Sigurbjöm Sveinsson fjallar
um lyfjakostnað Trygginga-
stofnunar ríkisins í grein í
Læknablaðinu (2/86), sem ber
yfírskriftina: „Má spara 400
milljónir á ári“? Hann segir
orðrétt:
„Mikið er rætt um kostnað
við heilbrigðisþjónustuna nú um
stundir, sem vonlegt er. Um-
ræðuefnið er freistandi, þar sem
um miklar Qárhæðir er að tefla.
Stétt okkar hlýtur að taka þátt
í þessari umræðu af fullri alvöru,
þar sem henni hefur verið falið
að ávísa flestum dýrustu þáttum
heilbrigðisþjónustunnar, svo sem
sjúkrahúsvist, lyflum, læknisað-
gerðum og rannsóknum o.s.frv.,
að ógleymdri meðábyrgð í ávísun
tryggingabóta." Höfundur vitn-
ar til ummæla Jóns Hilmars
Alfreðssonar í Morgunblaðinu í
síðasta mánuði, þar sem fram
kemur m.a., að lyfjakostnaður
Tryggingastofnunar ríkisins á
sl. ári var um 700 milljónir
króna. Tekur hann undir spum-
ingar um, hvað gera megi til
spamaðar á þessu sviði, m.a,
með hagkvæmari innkaupum og
innlendri framleiðslu.
Samkvæmt tilvitnaðri grein í
Læknablaðinu greiddu trygging-
amar að meðaltali kr. 2.265,- á
hvem íbúa, ungan sem aldinn, í
lyfjum, árið 1984. Lyfjakostnað-
ur trygginganna eftir einstökum
sjúkrasamlagssvæðum var hins-
vegar mjög mismunandi. Á
Sauðárkróki og í Skagafírði,
starfssvæði einnar heilsugæzlu-
stöðvar, er vegið meðaltal þessa
kostnaðar kr. 1.308,- á íbúa, en
kr. 2.265.- í Reykjavík, eða 212%
hærra. Mismunandi aldursskipt-
ing eða tíðni sjúkdóma skýrir
tæplega þennan mun, að dómi
greinarhöfundar.- Hann segir
orðrétt:
„Ef maður leikur sér að þeirri
hugsun, að allir landsmenn
hefðu neytt lyQ'a í sama mæli
og þessir frísku Norðlendingar,
þá hefðu sparast 230 m.kr.
1984. Þetta verða um 420 m.kr.
á verðlagi ársins 1986, en gera
má ráð fyrir, að kostnaður
trygginganna vegna lyfja fari
vel yfír 900 milljónir í ár.“
Líkur standa til að almenn
lyfjakaup í landinu séu umfram
þörf. Þess eru eflaust dæmi að
lyf, sem afgangs verða, safnist
saman á heimilum, og sé loks
hent. Hve mikil verðmæti fara
þannig forgörðum skal ósagt
látið. Hitt má telja víst að tak-
markað almennt verðskyn, ekki
sízt gagnvart lyfjum, eigi hér
hlut að máli. Fólk gerir sér ekki
grein fyrir því, hve miklir fjár-
munir liggja í lyfjum þeim, sem
það fær í hendur. Það gerir sér
heldur ekki grein fyrir þeirri
staðreynd, að þessir fjármunir
eru alfarið til þess sóttir. Þó við
greiðum aðeins brotabrot af
kostnaði lyfja við móttöku þeirra
sækir ríkið andvirði þeirra að
fullu til okkar í einni eða annari
skattamynd.
Það er rétt, sem fram kemur
í grein Sigurbjamar Sveinssonar
í Læknablaðinu, að læknar hafa
í höndum „að ávísa flestum dýr-
ustu þáttum heilbrigðisþjón-
ustunnar", þar á meðal lyfjum.
En hin almenna afstaða vegur
þó ef til vill þyngst, ef spoma á
við fótum í þessu efni. Varðstaða
fólks verður hinsvegar ekki
byggð nema á undirstöðu al-
menns verðskyns. Einstaklingur,
sem kaupir lyf, gæti til dæmis
fengið í hendur sundurliðun á
verði þess, þ.e. hvað honum ber
að staðgreiða við móttöku og
jafnframt hver sá hlutur verðsins
er, sem greiddur er með almenn-
ri skattheimtu.
Greinarhöfundur telur að
rannsaka þurfí þann „furðulega
mun“, sem er á lyfjakostnaði
trygginganna eftir samlags-
svæðum. Um þetta efni segir
hann orðrétt:
„Þetta þarf að rannsaka. Ef
slík rannsókn myndi geta af sér
betri umgengisvenjur lækna og
sjúklinga við lyf gæti hún borið
hundraðfaldan ávöxt.“ Grein sú
í Læknablaðinu, sem hér hefur
verið vitnað til, gefur tilefni til
að ætla, að ná megi fram spam-
aði í almennum lyfjakostnaði.
Það munar um minna en 400
m.kr. á ári. Það er sama upphæð
og fjárlagafjárveiting þessa árs
til skóla- og íþróttamannvirkja.
Umsjónarmaöur Gísli Jónsson 324
Þessi þáttur er skrifaður á
kyndilmessu, 2. febrúar. Orðið
kyndill er dregið af samsvarandi
sögn, kynda, ef til vill undir áhrif-
um frá fomenska orðinu candel,
segir Jan de Vries, en það er orð
er tökuorð úr latínu < candela
= kerti.
í orðabók Johans Fritzners er
kyndilmessa kölluð á latínu pur-
ificatio (= hreinsun) sanctæ
Mariæ, og sé það vegna þess siðar
hjá Rómveijum að vígja kirkjur
þann dag. Þetta kemur þá vel
heim við nafn mánaðarins. Febrú-
ar er komið af latneskri sögn, fe-
bruare, sem merkir að hreinsa.
Meðal Rómveija var einhvers
konar hreinsunarhátíð haldin á
þessum árstíma, stendur skrifað.
Svo sem kunnugt er, var hér á
landi nokkur trúnaður lagður á
spásagnargildi kyndilmessunnar.
Verst er að heimildum ber ekki
alveg saman. En algengast mun
að fara með spávísuna í þessari
gerð:
Ef í heiði sólin sést
á sjálfa kyndilmessu,
snjóa vænta máttu mest,
maður.uppfráþessu.
Sumir sögðu hins vegar: Ef í
heiði sólin sest, og munar það
talsverðu.
★
íslenska orðið bómull er töku-
orð úr dönsku bomuld, þýsku
Baumwolle. í orðabók Menning-
arsjóðs er bómull sett skör neðar
en baðmull. En það breytir ekki
því að bómull er kvenkyns og
beygist bómull, um bómull, frá
bómull, til bómullar. En þvi er
stagast á þessu hér, að í sjón-
varpsfréttum 28. janúar mátti
heyra þau undur, að orðið var
beygt eins og karlkynsorðin heig-
ull, djöfull, hörguU o.s.frv. Orðin
bómuU og baðmuU eru einmitt
samsetningar af uU (kvk. eignarf.
uUar) og beygjast eins og það
orð. BaðmuU er að fyrri hluta til
dregið af baðmur ■= tré, þýsku
Baum. Reyndar er líka til baðmur
í merkingunni fang, faðmur, en
það kemur naumast til greina hér.
Loki kvað (Lokasenna 26):
Þegi þú, Frigg,
þúertFjörgynsmær
og hefir æ vergjöm verið,
erþáVéaogVilja
léstu,Viðriskvæn,
báða í baðm um tekið.
Og svo er þessi slitni brandari,
að skólapiltur, sem átti að skýra
orðið baðmuU, sagði: Ég veit nú
vel hvað orðið bað þýðir, en ég
er ekki viss um hvað þetta mull
er.
★
í vísunni um kyndilmessu sett-
ist eða sást sólin í heiði. Þetta
er þágufall af hvorugkynsorðinu
heið sem merkti skýlausan himin,
heiðríkju. Önnur samsetning er
heiðvanur sem kemur fyrir í
Völuspá og haft er um Ask Ygg-
drasils. Hann var „vanur hinu bláa
heiði himinsins“, teygði sig hátt
í loft upp, enda var hann máttar-
stólpi og burðarás allrar tilverunn-
ar. Heið er algengt í samsettum
mannanöfnum, svo sem Heiðrek-
ur (= bjartur og voldugur) og
kvennanöfrium sem enda á heiður
= björt. t.d. Ragnheiður (goð-
björt), Alfheiður, Lofnheiður (=
ástbjört), Aðalheiður, Arnheið-
ur og Þórheiður. Mikil birta er
að öllu samanlögðu f nafninu
Heiðbjört, en þá er þess vist líka
að gæta að sumir munu setja
forliðinn Heið- f samband við
karlkynsnafnorðið heiður =
sæmd og æra, sem líklega er af
sama uppruna og heið = birta,
þótt málfræðingar láti sér ekki
koma saman um það.
Þess er svo enn að geta, að heið
hefur breyst í heiði í nefnifalli
. þáttur
og þolfalli til samræmis við sitt
eigið þágufall og fíölmörg önnur
hvorugkynsorð sem enda á i í
nefnifalli og þolfalli frá fornu fari,
svo sem kvæði og ríki. Á máli
fræðanna heitir þetta áhrifs-
breyting (analogia), þegar ein
orðmynd lagar sig eftir annarri,
án þess að um eiginlegar hljóð-
breytingai- sé að ræða. Þetta er
eins og þegar menn draga dám
af sessunaut sínum.
Fjölmörg eru dæmi þess, að
hvorugkynsorð, sem voru hreinir
a-stofnar, eins og heið, hafi
breyst í ia-stofna, eins og kvæði.
Nefna má: eng>engi, reip
>reipi, sík>síki, lík > líki,
nest>nesti.
★
Vel blómstrar staglstíllinn enn,
ekki síst í stofnanamálinu. Örlítið
dæmi úr Lögbirtingablaðinu 24.
janúar 1986 (í tilkynningu frá
Sölustofriun lagmetis):
„Aðilar Sölustof nunarinnar
eru þeir framleiðendur á sviði
lagmetisiðnaðar, sem framleiða
lagmeti til útflutnings."
★
Ég gleymdi um daginn þessum
pistli í bréfinu frá Charles Agli
Hirt:
„Svo ég minnist eilítið á stíl-
fraeði hef ég að undanfömu veitt
athygli (mis-)notkun á málshátt-
um og tilvitnunum sem sýna
feimni og óöryggi: „Glögg er gests
auga eða þannig —“ og „spegill
spegill herm þú mér og allt
það____“ em tvö dæmi um kæm-
leysislegan og hvimleiðan stíl.“
Að vissu marki get ég tekið
undir þetta, þama kann að gæta
slappleika og öryggisleysis, en
stundum er þetta líka sagt í
gamni. Fyndnin kann að vísu að
vera mjög léleg, eins og þegar
merkur bóndi kom á prestssetrið
og spurði: „Er presturinn heima,
eða svoleiðis."
PISTILL FRÁWINNIPEG/MARGRÉTBJÖRGVINSDÓTTIF
Baldur Stefánsson hlýtur
heiðursverðlaun Kanadas
Myndin er tekin i einni af rannsóknarstofum doktors Baldurs Stefáns-
sonar. Til hægri er Vera Bodo, efnafræðingur, ein þeirra mörgu
starfsmanna sem starfa með Baldrí við framhaldsrannsóknir á
canola.
Fyrir þijátíu ámm fluttu Kanada-
menn inn um það bil allan þann
forða af jurtafræjum sem þeir
þurftu til vinnslu matarolíu til
manneldis. í dag hafa málin tekið
aðra stefou, þar sem jurtaolía sú,
sem í daglegu tali nefíiist Canola
og unnin er úr einu afbrigði af rófu-
fræjum, er nú orðin þriðja stærsta
uppskera Kanadamanna ár hvert
og nemur billjónum að verðmæti.
Fyrr á þessum vetri sæmdi land-
stjóri Kanada höfund þeirrar upp-
skem, sem hér um ræðir, dr. Baldur
Stefánsson, æðstu viðurkenningu
Kanadastjómar. Þetta er ekki í
fyrsta sinn sem Baldur fær viður-
kenningu fyrir störf sín, enda hafa
vísindaleg afrek hans sem hér liggja
að baki átt sér langan aðdraganda.
Það var fyrst fyrir rúmum þijá-
tíu ámm að Baldur, sem er prófess-
or í landbúnaðarvísindum, hóf til-
raunir með kynbætur á sérstöku
afbrigði af rófuætt, sem á ensku
neftiist „rape“. Fyrst í stað nutu
þessi störf hans lítils skilnings
meðal ráðamanna, sem röldu rann-
sóknimar ekki hafa hagnýtt gildi.
Við upphaf fjórða áratugarins
hófst fyrst ræktun á þessari sér-
stöku rófutegund í Kanada, en hún
hafði verið ræktuð um aldaraðir í
Asíu — og þá aðallega í Kína og á
Indlandi. Upp úr 1940 var olía sú
sem framleidd var úr „rape“-fræj-
um hér í Kanada ekki nothæf til
manneldis. Til þess að svo mætti
verða þurfti að nema brott úr henni
skaðvænleg efni, og er það á rann-
sóknarsviði Baldurs. í dag er Can-
ola ræktað á tæpum þremur milljón-
um hektara lands í sléttufylkjum
Kanada, þ.e. í Alberta, Saskatc-
hewan og Manitoba. Um helmingur
uppskemnnar er unnin heimafyrir,