Morgunblaðið - 16.05.1986, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR16. MAÍ1986
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 16. MAÍ 1986
29

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ftitstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 450 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 40 kr. eintakiö.
Kjarnorkuslysið
Frásagnir af þeim ótta, sem
gripið hefur um sig vegna
kjamorkuslyssins í Sovétríkjun-
um, minna okkur á þá staðreynd,
að fjarlægðir mældar í kílómetrum
eru hættar að skipta sama máli
og áður í samskiptum og sambúð
ríkja. Djúp milli þjóða og ríkja
myndast nú fremur vegna stjóm-
mála, valdabaráttu og hugmynda-
fræði en landfræðilegra að-
stæðna. Sú hlið á kjamorkuslys-
inu, að Sovétstjómin skyldi ætla
að halda því leyndu, minnir okkur
enn á skuggahlið sovéska ein-
ræðisins.
Sem betur fer hafa fyrstu frá-
sagnir af þeirri hættu, sem af
slysinu kynni að leiða, reynst
orðum auknar. Hræðslunni, sem
þær höfðu í för með sér, hefði
mátt halda f skefjum, ef Sovét-
menn hefðu strax lagt spilin á
borðið og greint skilmerkilega frá
því, sem gerðist í Chemobyl. Á
undanfömum ámm hefur skipu-
lega verið unnið að því af fjöl-
mörgum samtökum á Vesturlönd-
um að gera almenningi grein fyrir
hættunum, sem kjamorkan hefur
í för með sér. Rökum þeirra, sem
em fylgjandi því, að þessi mikli
orkugjafi sé nýttur hefur ekki
verið haldið jafn mikið á lort. í
stuttu máli má segja, að jarðveg-
urinn hafí verið plægður fyrir
óttafull viðbrögð, ef fréttir bæmst
af óeðlilegri og jafnvel hættulegri
geislavirkni. Að sumu leyti hefur
uppskeran undanfamar vikur
borið þess merki.
Morgunblaðið birtir í dag upp-
lýsingar frá landlækni, sem sýna
mat heilbrigðisyfírvalda á því,
hvar hætta er á ferðum vegna
slyssins. Af þeim sést, að ástæðu-
laust er að óttast geislavirkni á
þeim stöðum, sem íslendingar
sækja helst. Sérfræðingar á veg-
um Alþjóðaheilbrigðisstofnunar-
innar hittust á dögunum í Kaup-
mannahöfn til að ræða viðbrögð
stjómvalda vegna slyssins í
Chemobyl. í stuttu máli var niður-
staða þeirra sú, að evrópskar rík-
isstjómir hefðu gripið til of harka-
legra gagnráðstafana. Á hitt er
ekki minnst, að almenningur og
íjölmiðlamenn lögðu hart að þeim,
sem bera ábyrgð á öryggi borgar-
anna í tilvikum sem þessum, að
sýna fulla gát. Við fundum smjör-
þefínn af þessu, þegar bandaríska
vikuritið Newsweek birti kort,
sem átti að sýna, að geislavirkt
ský væri í nágrenni við Island eða
yfír landinu. Islenskir veðurfræð-
ingar mótmæltu þessu korti en
engu að síður var ákveðið af
stjómvöldum að hefja geislamæl-
ingar hér á landi; annað þótti
ekki forsvaranlegt vegna kröfu
borgaranna um að fyllsta öiyggis
sé gætt.
Af ræðu Mikhails Gorbachev
um kjamorkuslysið má ráða, að
Sovétstjómin ætli að reyna að
nota sér það í áróðursstríðinu við
Bandaríkjastjóm. Jafnt í þessu
tilviki sem öðrum em Kremlveijar
með hugann við vígbúnað. Það
er fráleitt að setja jafnaðarmerki
á milli tilrauna með kjamorku-
vopn og slyssins í Chemobyl. Með
því að gera það er Gorbachev í
raun að gera alltof lítið úr hættu-
legum afleiðingum slyssins; raun-
ar veit enginn enn, hveijar þær
eru fyrir þá, sem búa í næsta
nágrenni við orkuverið.
Kjamorkuslysið minnir okkur
Islendinga enn einu sinni á það,
að fjarlægðin frá meginlöndum
skiptir ekki lengur sama máli fyrir
okkur og áður. Við getum þakkað
fyrir, að geislavirkni varð ekki svo
mikil, að hún ógnaði okkur eða
hefði áhrif á sjávarlíf við landið.
Á öllum sviðum verða þjóðimar
háðari hver annarri. Þess vegna
er það brýnna en nokkru sinni
fyrr, að tortryggni sé útrýmt í
samskiptum þeirra. Að þessu leyti
hafa Sovétmenn enn einu sinni
bmgðist hrapallega með þeirri
leyndarhyggju, sem setti svip á
viðbrögð þeirra við slysinu í
Chemobyl. Hvort heldur rætt er
um kjamorkuver eða kjamorku-
vopn er aðeins unnt að útrýma
ótta, ef staðreyndir em lagðar á
borðið og færi gefíð til að sann-
reyna þær, ef ástæða þykir.
Skotið
yfir markið
Aróður Þjóðviljans gegn því
að Reykvíkingar gæti hags-
muna sinna á Nesjavallasvæðinu
með það í huga, að nýta orkuna
þar fyrir Hitaveitu Reykjavíkur,
er með þeim hætti, að ljóst er,
að allt annað vakir fyrir blaðinu
en málefnaleg umræða. Þjóðvilja-
menn og frambjóðendur Alþýðu-
bandalagsins hafa skotið yfír
markið í þessu máli.
Á vegum borgaryfírvalda vinna
sérfræðingar að því að rannsaka
afl, orku og nýtingartíma Nesja-
vallasvæðisins. Ákvarðanir um
virkjanir verða teknar, þegar nið-
urstöður rannsóknanna liggja
fyrir. Markmiðið er að tryggja
Hitaveitu Reykjavíkur afl og orku
og fínna hagkvæmustu leiðina til
þess. Aflþörf veitunnar vex nú um
20 megawött á ári.
Það er í senn furðuleg skamm-
sýni og ótrúlegt ábyrgðarleysi að
beijast gegn því dag eftir dag,
þegar tekist er á um fylgi Reyk-
víkinga, að Hitaveitu Reykjavíkur
séu tiyggðar orkuiindir til fram-
búðar. Veitan er eitt best rekna
og öflugasta fyrirtæki landsins. Á
tímum vinstri stjómar í Reykjavík
var að vísu reynt að grafa undan
Hitaveitu Reykjavíkur og veikja
hana; sú aðför mistókst. Aðförin
nú hlýtur einnig að mistakast.
Efnahagsbatinn 1986:
Skammgóður vermir eða
varanlegar umbætur?
eftirJón Sigurðsson
Á fyrstu mánuðum þessa árs
hafa orðið mikil tíðindi í íslenskum
efnahagsmálum. Aldrei þessu vant
eru fréttimar af þessum vettvangi
ekki eintóm raunarolla. Það hefur
rofað til, og útlitið er sæmilega
bjart.
Ytri vaxtarskilyrði þjóðarbúsins
hafa batnað verulega með bættum
viðskiptakjörum. Olíuverð hefur
lækkað og útflutningsmarkaður er
hagstæður, þótt fallandi gengi
Bandaríkjadals dragi nokkuð úr.
Heima fyrir náðust í febrúar samn-
ingar um nýtt fískverð og heildar-
samningar á vinnumarkaðnum.
Þessir samningar ásamt samkomu-
lagi um stöðugleika í gengi krón-
unnar og íjármálaaðgerðir í kjölfar
þeirra, hafa valdið snöggri lækkun
á hraða verðbólgunnar hér á landi.
Síðast en ekki síst fer fískafli nú
vaxandi þriðja árið í röð. Þessir
atburðir utanlands og innan gefa
tilefni til nokkurrar bjartsýni um
þjóðarhag. Á árunum 1984 og 1985
var reyndar þegar hafínn bati á
mörgum sviðum efnahagsmála og
lífskjör fóru batnandi. Hins vegar
tókst ekki að ná umtalsverðum og
varanlegum árangri til lausnar
tveimur þrálátum meginvandamál-
um hér á landi: Verðbólgu og við-
skiptahalla. Hinar gagngeru breyt-
ingar í ársbyijun 1986 vekja vonir
um, að nú gefist færi til að breyta
hinni dapurlegu dagskrá verðbólgu
og erlendrar skuldasöfnunar og búa
í haginn fyrir farsæla efnahags-
þróun í framtíðinni.
Ég ætla að fara nokkrum orðum
um efnahagshorfur fyrir þetta ár,
fyrst á alþjóðavettvangi og svo
heima fyrir.
Efnahagshorfur
erlendis
í búskap þjóðar, sem er jafn háð
utanríkisverslun og íslendingar,
skiptir efnahagsþróun í öðrum lönd-
um miklu máli. Mynd af efnahags-
horfum hér á landi verður ekki
dregin upp með skynsamlegum
hætti nema byggt sé á vitneskju
um framvindu í efnahagsmálum
annarra þjóða á sama tíma.
Margt bendir til þess, að það
hagvaxtarskeið, sem staðið hefur
í helstu iðnríkjum heims í þijú ár,
haldi áfram með auknum krafti og
alþjóðaviðskipti fari vaxandi. I
fyrra, sem var þriðja árið frá því
uppsveifla hófst í efnahag iðnríkj-
anna, dró nokkuð úr hagvexti fram-
an af ári og horfði heldur þunglega
um framhaldið. En á síðari hluta
ársins og í byijun þess árs snerist
hagþróunin til betri vegar. I sept-
ember 1985 náðu fjármálaráðherr-
ar fimm stærstu iðnríkja Vestur-
landa (Bandaríkin, Japan, Vestur-
Þýskaland, Bretland og Frakkland)
samkomulagi um stefnu í gengis-
og efnahagsmálum, sem miðaði að
því að lækka gengi Bandaríkjadals
gagnvart Evrópumyntum og jap-
önsku yeni, en skyldi jafnframt
stuðla að auknum stöðugleika á
gjaldeyrismarki. Á Bandaríkjaþingi
voru í árslok 1985 samþykkt um-
deild lög til að draga úr fjárlaga-
halla í áföngum á nokkrum næstu
árum (Gramm-Rudman—Hollings-
Act). Þessir viðburðir marka þátta-
skil. Fjárlagahaili Bandaríkjanna
hefur verið undirrót misvægis í
efnahagsmálum bæði þar í landi og
á alþjóðavettvangi, sem meðal
annars hefur valdið hækkun raun-
vaxta og háu gengi Bandaríkjadals.
Samræmd efnahagsstefna stóru
iðnríkjanna fimm hefði að líkindum
smám saman leitt til betra jafn-
vægis. En hætt er við að dregið
hefði úr hagvexti við framkvæmd
hennar. Evrópumenn og Japanir
voru og eru ófúsir að auka opinber
útgjöld, lækka skatta eða slaka á
aðhaldi í peningamálum í sínum
löndum til þess eins að taka upp
slakann í heimseftirspurn sem
myndast kann vegna aukins að-
halds í fjármálum í Bandaríkjunum.
Ástæðan var auðvitað sú, að þeir
óttuðust, að slíkum aðgerðum fylgdi
verðbólga. Olíuverðlækkunin í árs-
byijun kom því eins og sending af
himnum ofan og gaf þá innspýtingu
í atvinnulíf iðnríkjanna, sem þörf
var á til þess að hagvöxtur héldist
í horfí, samfara minnkandi verð-
bólgu. Uppsveiflan í efnahag iðn-
ríkjanna síðustu þijú árin er ólík
fyrri slíkum að því leyti, að verð-
bólga hefur stöðugt farið lækkandi.
Fjórða vaxtaárið 1986 verður eins
að þessu leyti.
Lækkun olíuverðs, sem kom svo
skyndilega um síðustu áramót, átti
sér langan aðdraganda. Miklar
tæknibreytingar hafa orðið á síð-
asta áratug sem miða að því að
spara olíu og nýta aðra orkugjafa
í hennar stað. Þetta verkar smám
saman á eftirspum eftir olíu.
Reyndar hafði hráolíuverð farið
lækkandi hægt og sígandi frá því
það var hæst árið 1981. En olíu-
verðið hríðféll svo á fyrstu vikum
þessa árs og er um þessar mundir
komið niður í eða jafnvel niður fyrir
það verð, sem gilti fyrst eftir fyrri
olíukreppuna á áttunda áratugnum.
Það sem réði úrslitum var það, að
Saudi-Arabar voru orðnir lang-
þreyttir á að halda olíuverðinu uppi
fyrir aðra með því að takmarka sína
eigin framleiðslu. Saudi-Arabar
báru í rauninni hitann og þungann
af framleiðslutakmörkunum OPEC,
meðan ýmsir aðrir olíuframleiðend-
ur seldu alla þá olíu, sem þeir gátu
losnað við á ríkjandi verði. Saudi-
Arabar geta nú hins vegar haldið
sömu útflutningstekjum og áður,
eða jafnvel aukið þær, þrátt fyrir
verðfallið, með því að dæla meiri
olíu upp úr sandinum hjá sér, þar
sem hún er ríkuleg og eins og sjálf-
rennandi samanborið við fyrirhöfn-
ina við að ná olíu úr Norðursjávar-
botni.
Bjartsýni í hagspám
Þetta er í örstuttu máli baksvið
þeirra miklu breytinga í bjartsýnis-
átt, sem orðið hafa að undanfömu
á hagspám alþjóðastofnana og
annarra, sem við slíka spádóma
fást.
Flestum ber nú saman um, að
hagvöxtur í iðnrOgum verði 3—3
‘/2%þetta ár, og ekki minni næsta
ár. Þá er búist við því, að milliríkja-
viðskiptin í heiminum aukist um
4—5% árið 1986 og svipað næsta
ár. Verðbólga í iðnn'kjum er talin
muni verða um 3—3‘/2%á árinu, sú
minnsta í tuttugu ár. Libor-vextir
(millibankavextir í London, sem eru
algeng viðmiðun í lánssamningum)
á lánum í Bandaríkjadölum eru
taldir verða til jafnaðar um eða
innan við 7‘/2% á árinu. í apríl sl.
var meðaltal þessara vaxta reyndar
um eða innan við 7%, en árið 1981
voru þeir næstum 17% og yfir 11%
Jón Sigurðsson
árið 1984. Þótt atvinnuleysi sé enn
mikið í Evrópu, fer atvinna þar nú
vaxandi í fyrsta sinn í fimm ár.
Þessar almennu horfur og ýmis
sérstök atriði, sem snerta ísland,
valda því, að bjartara virðist fram-
undan fyrir íslenskan þjóðarbúskap
en um margra ára skeið.
En ýmislegt er þó óvissu háð í
þessum forsendum. Veruleg óvissa
ríkir um þróun olíuverðs, jafnvel
þetta ár, og enn frekar á komandi
árum. í spám alþjóðastofnana er
yfirleitt gert ráð fyrir því, að verð
á hráolíufati verði á bilinu 15—20
Bandaríkjadalir á þessu ári og því
næsta. Þetta verð er þessa stundina
neðan við 14 dali hvert fat, en flest-
ar erlendar efnahagsspár eru mið-
aðar við 15 dali. Til samanburðar
má nefna, að verð á hráolíu var að
meðaltali um 27'A dalur í fyrra.
Óvissa ríkir einnig um gengi
helstu gjaldiniðla. Gengi Banda-
ríkjadals virðist enn standa höllum
fæti á alþjóðagjaldeyrismarkaði,
þótt margir teldu, að það hefði
þegar I apríl fallið svo mikið, að
framundan væri kyrrlátara tímabil.
Erfítt er um þetta að spá, en ætli
sé ekki óhætt að segja, að varla sé
von á verulegri lækkun gengis
dalsins til viðbótar á þessu ári, hvað
sem síðar kann að verða. Gengi
hans hefúr nú lækkað um nálægt
25% frá því það fór hæst í byijun
mars í fyrra. Lækkandi gengi
Bandaríkjadals er eitt út af fyrir
sig áhyggjuefni hér á landi, fyrst
og fremst vegna þess, að það skerð-
ir tekjur mikilvægustu framleiðslu-
greinar sjávarútvegsins, ftystiiðn-
aðarins. Hingað til hefur þó önnur
hagstæð þróun, lækkun vaxta á
alþjóðapeningamarkaði, lækkun ol-
íuverðs og nokkur hækkun útflutn-
ingsverðs afurðanna vegið á móti.
Við launasamningana í febrúar var
gert ráð fyrir, að frystihúsin fengju
kr. 42,30 fyrir hvem Bandaríkjadal.
í dag, 14. maí, fá þau kr. 40,50,
eða næstum 4*/2% minna. Þegar á
það er litið, að reksturinn stóð í
jámum, þegar samið var, sést vel,
hversu alvarlegt mál hér er á ferð.
Rétt viðbragð við þessum breyting-
um er vitaskuld að leita inn á
Evrópu- og Japansmarkað, þar sem
gengi fer hækkandi eða leita eftir
verðhækkun í Bandaríkjunum.
Hvort tveggja hafa útflytjendui
gert. En auðvitað eru því takmörk
sett hverju hægt er að breyta í
þessu á skömmum tíma. Þá er að
því að gæta, að staða íslensku
fyrirtækjanna á Bandaríkjamarkaði
er, þegar til lengri tíma er litið, án
efa undir því komið, að þau haldi
nú tryggð við hann. Fall Banda-
ríkjadals að undanförnu veldur
vissulega íslenskum útflutningsat-
vinnuvegum erfíðleikum um sinn,
en þegar til lengdar lætur er þessi
gengislækkun Bandaríkjadals án
efa góðs viti. í fyrsta lagi dregur
hún úr áhrifum þeirra öflugu þrýsti-
hópa í Bandaríkjunum, sem krafíst
hafa hafta á innflutning frá öðmm
löndum. I öðm lagi dregur hún úr
viðskiptahalla Bandaríkjamanna
gagnvart öðmm þjóðum, og þar
með úr þörf þeirra fyrir erlent láns-
fé. Loks er hún til marks um árang-
ursríkt samstarf iðnríkjanna um
samræmda stefnumörkun í alþjóð-
legum efnahagsmálum, en á það
hefur mjög skort á síðustu ámm.
Efnahagshorfur
á Islandi
En víkjum nú nánar að efnahags-
horfum hér á landi þetta ár. Síðustu
spár um þjóðarhag em byggðar á
því að sjávarafli aukist um 5% frá
í fyrra. Fyrstu fjóra mánuði ársins
varð aflaverðmæti reiknað á föstu
verði 1772% meira en í fyrra. Það
er vandasamt að bera saman árs-
þriðjunga og álykta af þeim saman-
burð um árið allt, en óhætt er þó
að segja, að ekkert bendi nú til
þess að það sé of mikil bjartsýni,
að spá 5% aukning sjávarvömfram-
leiðslu á þessu ári. Miðað við afla-
kvóta og aðra vitneskju um þróun
framleiðslu er því nú spáð, að lands-
framleiðslan aukist um 3’/2%, eða
svipað og undanfarin tvö ár. Þjóðar-
tekjur aukast að líkindum mun
meira en framleiðsla, eða um 5%,
vegna þess að batnandi viðskipta-
kjör auka kaupmátt útflutnings-
tekna gagnvart innflutningi um
sem næst 5%. Hér gætir áhrifa
verðfalls á olíu og hækkunar físk-
verðs erlendis að undanfömu. Auk
þess er þegar fram komin lækkun
vaxta á alþjóðalánamarkaði partur
af þessu dæmi. Það skiptir þó
miklu, að gengi Bandaríkjadals
lækki ekki til muna frá því sem nú
er. Standist þessar spár ( — en fátt
bendir nú til annars —) verða þjóð-
artekjur á mann á þessu ári svipað-
ar og við upphaf níunda áratugar-
ins. Það er að segja fyrir afturkipp-
inn sem varð árin 1982 og 1983.
Verðbólgan
Verðbólgan gekk í bylgjum í
fyrra. í ársbyijun reis hún upp í
50% árshraða í kjölfar kjarasamn-
inga og gengislækkunar haustið
1984. Hún seig svo niður í 30% um
mitt árið, en fór ekki niður úr því
á árinu. Verðlækkun varð nálægt
þriðjungi bæði frá upphafi til loka
árs 1985 og að meðaltali milli
áranna 1985 og 1984. Nú eru
horfur um verðþróun hins vegar
gjörbreyttar og útlit fyrir, að verð-
bólga verði um eða innan við 10%
frá upphafí til loka árs, sem er
minnsta árshækkun verðlags í hálf-
an annan áratug, eða frá árinu
1971. Þetta eru meginniðurstöður
verðlagsspár, sem Þjóðhagsstofnun
gerði í lok febrúar, og tók mið af
nýgerðum kjarasamningum og
fylgiaðgerðum þeirra. Því var spáð,
að hækkun framfærsluvísitölu frá
upphafí til loka árs 1986 verði ná-
lægt 9%, en meðalhækkun verðlags
milli áranna 1985 og 1986 um
20—21%. Hækkun byggingarvísi-
tölu er talin verða heldur meiri, eða
um 10—11% frá upphafí til loka
ársins, en 23% að meðaltali. Niður-
staða vísitölureikninga Hagstof-
unnar og Kauplagsnefndar í mars
og aprfl var í góðu samræmi við
spána. Spá Þjóðhagsstofnunar í
febrúar gerði ráð fyrir, að vísitala
framfærslukostnaðar yrði nálægt —
en þó fremur ofan við það svo-
nefnda rauða strik, sem sett var í
febrúarsamningana. En í samning-
unum var sá skilmáli, að kaupliðir
skyldu teknir til endurskoðunar í
ijósi framvindu í efnahagsmálum,
ef vísitalan færi fram úr ákveðnu
marki. Eins og kunnugt er af frétt-
um fór framfærsluvísitalan rúmlega
'/2% fram úr markinu í maíbytjun.-
Ég ætla ekki að spá neinu um það,
hvort þetta muni leiða til breytinga
á launatöxtum. Það má þó benda
á það sem gleðlegan vitnisburð um
breyttar horfur og hugarfar, að-
menn sitja nú á rökstólum og ræða
í alvöru, hvernig bregðast skuli við
því, að verðhækkun fer á ársfjórð-
ungi '/2% framúr fyrri áætlun.
Aðilar málsins hafa ekki gert upp
hug sinn, en ég tel óhætt að full-
yrða, að þótt svona hafí farið nú,
sé enn ekki ástæða til að endur-
skoða meginatriði verðlagsspárinn-
ar fyrir árið allt.
Bjöminn er þó ekki unninn enn.
Nýleg fyrirspumarkönnun Hag-
vangs sýndi, að almenningur hafði
ekki sannfærst um það í marsbyij-
un, að verðbólga færi niður fyrir
10% á árinu. Og jafnvel þótt það
takist, sem við verðum að vona, er
enn breitt bil milli verðbólgu á Is-
landi og í helstu viðskiptalöndunum.
Þetta bil verður að hverfa á næstu
misserum, ef vel á að vera. Reynsla
síðustu mánaða sýnir. að með
samstilltu átaki er hægt að breyta
verðbólguvæntingum aimennings. I
marsbyijun taldi meirihluti þeirra,
sem Hagvangur spurði, að verð-
hækkun frá upphafi til loka árs
yrði á bilinu 15—20%. í árslok 1985
spáðu mörg fyrirtæki og samtök í
atvinnulífinu 30—40% verðbólgu
árið 1986. Allar lægri spár voru
kallaðar óraunsæjar óskhyggju-
spár. Hér hefur orðið mikil breyting
til batnaðar.
Kaupmáttur
Samkvæmt síðustu spá Þjóð-
hagsstofnunar um tekju- og verð-
lagsþróun eykst kaupmáttur
launa verulega á þessu ári. Á
mælikvarða kauptaxta virðist kaup-
máttur munu aukast um 4—5% frá
upphafi til loka samningstímans,
en að meðaltali yrði kapmáttur
taxtanna þó hinn sami og var í
fyrra. Kaupmáttur muni þó án efa
aukast verulega á mælikvarða
heildarlauna. Nú er því spáð, að
heildarlaun hækki um 25—26% á
mann milli áranna 1985 og 1986,
en í því felst 4—5% kaupmáttar-
aukning á mann, sem er heldur
minna en í fyrra. Kaupmattur ráð-
stöfunartekna á mann eykst líklega
minna en atvinnurekna, eða um
3—4% samanborið við 6—7% í fyrra.
Skýringin á þessu er sú, að beinir
skattar og útsvör virðast að
óbreyttu munu hækka heldur meira
en tekjur manna á þessu ári öfugt
við það, sem gerðist í fyrra, fyrst
og fremst vegna þess, að tekjumar
í fyrra, sem skattar greiðast af í
ár, reyndust hærri en ætlað var,
þegar ákvarðanir um álagningu
voru teknar um mánaðamótin fe-
brúar—mars síðastliðinn.
Standist þessar spár um þróun
tekna og verðlags, má segja, að
kaupmáttarrýrnunin frá ámnum
1982/1983 hafi að mestu unnist
upp á mælikvarða ráðstöfunar-
tekna. Þetta verður þó ekki merk-
asti ávöxturinn af febrúarsamn-
ingnum, þótt hann sé mikils verður,
heldur hitt, að verðbólgan hjaðni
svo, að hún verði skrifuð með einum
tölustaf í árslok. Þá gætu íslending-
ar losnað úr álögum verðbólgunnar,
sem á þeim hafa hvflt í meira en
áratug.
Stefnir í jafnvægi
Verðbólguþróun og jafnvægis-
leysi undanfarins áratugar á sér að
vemlegu leyti innlendar ástæður,
þótt óhagstreðytri skilyrði eigi hér
einnig stóran hlut að máli. Þegar
fastgengiskerfið leystist upp í upp-
hafi áttunda áratugarins og fyrsta
olíukreppan skall yfír, hófst langt
skeið óstöðugleika í efnahagsmál-
um um allan heim. Hagvöxtur varð
minni og ójafnari en fyrr. Misvægi
ríkti í alþjóðaviðskiptum. Breyting-
ar á gengi helstu gjaldmiðla vom
tíðar, sveiflukenndar og ófyrirsjá-
anlegar; raunvextir hækkuðu mjög
á alþjóðalánamarkaði. Allt hafði
þetta óhagstæð áhrif á íslenskan
þjóðarbúskap, jók verðbólgu, olli
sveiflum í viðskiptakjömm og stuðl-
aði að vaxandi erlendri skuldabyrði.
Nú stefnir alþjóðleg efnahagsþróun
hins vegar í átt til meiri stöðugleika,
jafnari hagvaxtar og minni verð-
bólgu. Þetta lag þarf að nota til
VERÐBÓLGAN 1966-1986
66 67 68 69 70 71 72 73 74 76 76 77 78 79 80 81 82 83 84 86 86
að koma á viðunandi jafnvægi í ís-
lenskum þjóðarbúskap.
Enn skortir verulega á að slíku
jafnvægi sé náð. Horfur em reynd-
ar á því, að viðskiptahalli minnki úr
4'/2% af landsframleiðslu í fyrra í
2'/2% í ár. En hallinn þarf að hverfa
alveg um sinn á næstu ámm, því
erlendar skuldir, sem nema 50% af
landsframleiðslu, em vissulega
áhyggjuefni.
Undirrót viðskiptahalla og
skuldasöfnunar er ekki síst halli á
ríkisbúskapnum og útlánaaukning
í bankakerfinu umfram verðbreyt-
ingar. Þenslumerki sjást á vinnu-
markaði. Ófylltar stöður era um
þessar mundir á þriðja þúsund á
sama tíma og þeir, sem em skráðir
atvinnulausir, em sem betur fer
aðeins taldir í hundmðum. Það ef
því afar mikilvægt, að aðhalds verði
gætt á næstunni í opinbemm fjár-
málum og peningamálum, en jafn
mikilvægt er, að menn geri sér
grein fyrir því, að það sem þarf til
þess að ná varanlegu jafnvægi er
langvarandi þolinmæðisverk. Við
þurfum þrautseigju en ekki skyndi-
lausnir. Árið 1986 gæti verið góð
byijun.
Hlutverk síjórnvalda
Þegar rætt er um ástand og
horfur í þjóðarbúskapnum verður
mönnum tíðrætt um opinbera stjóm
efnahagsmála. Menn skyldu varast
að ofmeta hlut stjómvalda. Hlut-
verk þeirra á fyrst og fremst að
vera að skapa heilbrigt umhverfi
fyrir atvinnulíf og ákvarðanir ein-
staklinga og fyrirtækja, ekki að
stjórna þeim. Almannavaldið á
auðvitað að beita áhrifum sínum til
þess að stuðla að jafnvægi á hvetj-
um tíma. Þegar menn velta því fyrir
sér, hvað stjómvöld geti gert á
næstunni til að bæta efnahag þjóð-
arinnar, ættu þeir að hafa það
hugfast, að heildarlausnin, sem
samkomulag náðist um í febrúar
leið, setur að minnsta kosti þremur
af fjómm helstu stjómtækjum hins
opinbera (og samtakanna á vinnu-
markaðnum), þröngar skorður út
þettaár
★ Launastefnan er ákveðin til ára-
móta.'
★ Fjármálin verða ekki hreyfð til
stórræða fyrr en með nýjum fjárlög-
um.
★ Gengisstefnan hefur verið
bundin með yfírlýsingum stjóm-
valda um stöðugleika gengis á
samningstímanum.
★ Eftir standa eiginlega aðeins
aðgerðir í peninga- og lánamálum,
þar sem svigrúm til aðgerða er þó
takmarkað af viljajrfírlýsingum um
lækkun vaxta.
Mikið veltur því á, að vel verði
haldið á peninga- og lánamálum á
næstunni. Þetta á við um allt í senn,
aðgerðir til að bæta skipulag lána-
stofnana, strangt aðhald að lán-
veitingum og síðast en ekki síst
sveigjanlega ákvörðun vaxta til
þess að jafna framboð og eftirspum
eftir lánsfé.
Eins og á stendur en án efa
affarasælast að sigla eins og stefn-
an sé rétt sem horfir, þótt menn
gmni að framundan sé erfíð sigl-
ingaleið. Það er til dæmis ljóst, að
hallinn á opinbera búskapnum er
meiri, en fær staðist til lengdar,
ekki síst vegna fjármálaaðgerða til
að greiða fyrir kj arasamningum í
febrúar. Það er líka Ijóst, að hluti
fiskvinnslu og ullariðnaðar á í erfið-
leikum vegna lækkandi gengis
Bandaríkjadals og skuldasöfnunar
á Iiðnum ámm. Þetta em vandamál,
sem leysa þarf hvert á sfnu sviði
og sínum tíma, en ails ekki með
því að draga nú úr því aðhaldi í
fjármálum og peningamálum, sem
er framskilyrði þess, að heildar-
lausnin frá í febrúar 1986 verði
undirstaða farsællar þróunar í efna-
hagsmálum til frambúðar en ekk'i
aðeins skammgóður vermir.
Höfundur er forstjóri Þjóðhags-
stofnunar. Greinin eraðstofni til
byggð á erindi í Rótarý-klúbbi
Reykjavíkur 14. mai.