Morgunblaðið - 08.07.1987, Qupperneq 16

16
MORGUNBLABIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. JÚLÍ 1987
MENGUN HAFSINS
> '
Hagsmunir Islands
eftírMagnús
Jóhannesson
Slysið í kpamorkuverinu í
Chemobyl í Sovétríkjunum fyrir
rúmu ári markaði að vissu leyti
tímamót í notkun kjamorku í frið-
samiegum tilgangi. Slys þetta varð
m.a. til þess að opna augu almenn-
ings fyrir því hversu víðtæk áhrif
slyss af þessu tagi geta haft fyrir
efnahagslíf fjarlægra landa, þó
auðvitað séu þau hörmulegust
áhrifín sem aldrei verða bætt, þ.e.
manntjón og varanlegt heilsutjón
sem fólk verður fyrir.
Óhætt er að fullyrða að aldrei
fyrr hafa heilar atvinnugreinar í
matvælaiðnaði langt flarri slysstað
orðið fyrir eins mikilli ógnun, að
vísu tímabundið, eins og í kjölfar
slyssins.
Þó við íslendingar höfum ekki
orðið fyrir áföllum á borð við þau
sem aðrar þjóðir, t.d. bæði Svíar
og Bretar, urðu fyrir er ekki hægt
að líta fram hjá þeirri staðreynd,
að aðstæður em með þeim hætti
að fiskimið landsmanna gætu
hæglega orðið fyrir geislavirkri
mengun frá öðmm þjóðum sem
gætu valdið miklu flárhagstjóni. í
ljósi þess hlýtur það að vera eitt
höfuðviðfangsefni íslendinga hvað
varðar alþjóðlegt starf að mengun-
arvömum hafsins, að reyna að
draga sem mest úr líkum á því
að svo verði í framtíðinni.
Mengun af völdum
geislavirkra efna
í hafinu
Víst er það svo að viða er stað-
bundin mengun hafsvæða af
völdum annarra efna en geisla-
virkra efna alvarlegt vandamál. í
því sambandi má m.a. nefna inn-
höf eins og Eystrasalt og Kattegat
og ýmis strandsvæði við Norð-
ursjó.
I umræðum um takmörkun á
losun geislavirkra úrgangsefna í
hafíð á alþjóðlegum vettvangi er
því reyndar oft haldið fram af
fulltrúum þeirra þjóða sem nýta
kjamorku, að nær sé að ná töum
á mengun sjávar af völdum ann-
arra efna en geislavirkra efna.
Hin langvinnu og víðtæku áhrif
sem geislavirk efni hafa í um-
hverfí hafsins eru á hinn bóginn
einstæð. Sú staðreynd að hér við
land og allt norður til Thule á
Grænlandi hefír orðið vart meng-
unar frá geislavirkum efnum, sem
eiga uppruna sinn í frárennsli
verksmiðju á norð-vesturströnd
Englands, undirstrikar sérstöðu
þessara efna.
íslensk stjómvöld hafa verið
þeirrar skoðunar að uppræta beri
alla losun geislavirkra úrgangs-
eftia í sjó. Þessi sjónarmið hafa
ítrekað verið kynnt á vettvangi
alþjóðlegra samþykkta um vamir
gegn mengun sjávar, sem ísland
er aðili að, og víst er að nokkur
Líklegt má telja að bætt
afkoma þjóðarinnar
geti m.a. byggst á því í
framtíðinni að selja af-
urðir sem unnar eru úr
fiski sem veiddur er á
lítt menguðu hafsvæði,
þvi er mikið í húfi. Nú
þegar eru ýmis teikn á
lofti sem styðja þessa
skoðun.
árangur hefur náðst í þessum efn-
um.
Hvað varðar nýtingu kjamork-
unnar í friðsamlegum tilgangi
verður að ætla, að vandalaust sé
að koma fyrir öllum úrgangi án
þess að losa hann í sjó. Tæknilega
er það hægt. Þessu til skýringar
má nefna að nú er fyrirhugað að
byggja endurvinnslustöð fyrir
brennsluefni kjamaofna í Wack-
ersdorf í Vestur-Þýskalandi. Þessi
verksmiðja, sem reyndar hefur
mætt töluvert almennri andstöðu
hjá íbúum í nágrenni verksmiðj-
unnar, verður hönnuð þannig að
ekkert vökvafrárennsli verður frá
verksmiðjunni og þar með er kom-
ið í veg fyrir hættu á mengun
sjávar.
Endurvinnslustöð
fyrir brennsluefni
kjarnaofna við
Norður-Atlantshaf
Um nokkurt skeið hefur verið
Magnús Jóhannesson
til athugunar hjá breskum stjóm-
völdum ráðagerð um að reisa stóra
endurvinnslustöð fyrir brennslu-
efni kjamaofna í Dounreay nyrst
á Skotlandi. Áætlanir gera ráð
fyrir því að stöð þessi hreinsi úr-
gang frá kjamorkuverum í
mörgum löndum Vestur-Evrópu
og að frárennsli frá stöðinni verði
hleypt út í Norður-Atlantshaf.
I skýrslu, sem Geislavamir
ríkisins, Hafrannsóknastofnun,
Siglingamálastofnun ríkisins og
Magnús Magnússon prófessor
gerðu um áætlanir þessar í desem-
ber 1986, var staðsetning og
bygging þessarar verksmiðju talin
óheppileg og andstæð íslenskum
hagsmunum vegna mögulegra nei-
kvæðra áhrifa á íslensk fískimið.
í framhaldi af gerð skýrslunnar
fól samgönguráðherra höfundum
hennar að leita allra leiða innan
gildandi alþjóðasamþykkta um
mengunarvamir til að tryggja eft-
ir megni að íslenskum hagsmunum
yrði ekki ógnað vegna þessara
ráðagerða.
Á ársfundi samningsaðila um
vamir gegn mengun sjávar frá
landstöðvum, sem haldin var í
Cardiff í Wales, 1.—3. júní sl., var
samþykkt ályktun að frumkvæði
íslands, þar sem fjallað er um
megnunarvamir við nýjar endur-
vinnslustöðvar fyrir brennsluefni
kjamaofna.
Tillaga íslands fékkst þó ekki
samþykkt óbreytt þar eð mörg
aðildarríki vildu ekki fallast á að
ákvörðunarréttur einstakra ríkja
um mat á mengunarhættu yrði
tekin af þeim og færður í hendur
tækninefndar samningsaðila.
Þetta atriði átti þó fyrst og fremst
að tryggja, að við mat á mengun-
arhættu frá losun geislavirkra
efna í sjó frá nýjum endurvinnslu-
stöðvum yrði tekið fullt tillit til
viðskiptalegra áhrifa á nýtingu
auðlinda hafsins, svo sem físk-
veiða. Athyglisvert er, eftir því
sem næst verður komist, að þess-
um þætti tillögunnar var m.a.
hafnað af ríkjum, sem örfáum vik-
um síðar stóðu að því að sam-
þykkja tillögu um mun skilyrðis-
lausara framsal á ákvörðunarrétti
einstakra þjóða innan Alþjóðahval-
veiðiráðsins varðandi vísindarann-
sóknir á hvölum.
Árangur fundarins í Cardiff er
því fyrst og fremst áfangi að því
marki, að tekið verði í framtíðinni
fullt tillit til viðskiptalegra áhrifa
sem losun geislavirkra útgangs-
efna í sjó getur haft á hagsmuni
annarra ríkja sem nýta auðlindir
hafsins til fískveiða.
Hagsmunir íslendinga
— framtíðaraðgerðir
Víst er að um fyrirsjáanlega
framtíð munu lífskjör þjóðarinnar
byggjast á sjávarútvegi og nýtingu
auðlinda hafsins. Líklegt má telja
að bætt afkoma þjóðarinnar geti
Landbúnaðarstefn-
an o g skógræktin
l.GREIN
eftír Benjamín
H. J. Eiríksson
Skrif þau sem hér fara á eftir
fjalla fyrst og fremst um skógrækt
og eflingu hennar. En skógræktin
verður ekki rædd nema rædd sé
um leið stefnan í landbúnaðarmál-
um. Þar er fyrst og fremst um að
ræða sauðfjárræktina og innflutn-
ing landbúnaðarafurða. Og fleira
verður þá að minnast á, svo sem
búsetu, fjármál og fylgifíska þeirra
á vettvangi stjórmálanna.
I. Endurheimt landsins
íslenzka þjóðin hefír endurheimt
ríkisvald sitt og landhelgi, en landið
sjálft og gæði þess ekki, nema að
takmörkuðu leyti. Mikill hluti þess
lands, sem gróið var, og gróið gæti
er en í örtröð, gróðurríkið. Þetta
vita allir sem augu hafa til að sjá.
Nú orðið sýnir sjónvarpið þetta
svart á hvítu, einnig í litum. Fyrir
skömmu sýndi það myndir frá heið-
um Norðurlands vestra, Þórsmörk
og nú alveg nýlega af Mývatnsöræf-
um. Myndimar sýndu svo ekki
verður um villst að eyðingin er enn
í fullum gangi þótt víða sé hryggi-
lega lítið eftir til að eyða. Bændur
eira engu. Þeir em óvinurinn, þeir
og þeirra búsmali, einkum sauðfé
og sumstaðar hross. Þótt yfírvöld,
jafnvel eigin menn bændanna, geri
ráðstafanir í friðunarátt, þá virða
einstakir bændur eða hópar þeirra
reglur og samþykktir að vettugi. Á
fáeinum mínútum flettu myndimar
ofan af lygaáróðri ófyrirleitinna
manna um skaðleysi beitarinnar.
Þó er kenningin um það, að sauð-
kindin rækti upp landið, hætt að
heyrast.
Eyðingaröflin em mörg. Þau
helztu eru þijú: Maðurinn, það er
að segja bóndinn fyrst og fremst,
húsdýrin, einkum sauðféð, og svo
loftslagið, veðurfarið. Og stundum
hafa eldgos haft vond áhrif.
Við veðurfarinu er lítið að gera.
Þó mun aukin gróðurþelqa, ekki
hvað sízt skógur, hafa jákvæð áhrif
á veðurfarið, einkum hið stað-
bundna veður, micro-veðrið. Og
væri hálendið ekki svona gróður-
vana, mest jöklar, sandar, hraun
og klappir, myndu sólbjörtu dagam-
ir nýtast betur. Nú þotar oft upp,
stundum jafnvel fyrir hádegi. Heita
loftið yfír landinu leitar upp, kalda
loftið yfir hafínu inn, og það dregur
fyrir sólina. í Norður-Svíþjóð líða
hinir sólbjörtu dagar allt öðravísi.
Á meðan sauðkindin drottnar
yfír landinu er allt tal um endur-
heimt landsins holgóma hjal. Fram
á fímmtándu öld lifði þjóðin mest
af nautgriparækt og borðaði nauta-
kjöt. En þá höfðu landkostir, fyrst
og fremst skógamir og fylgigróður
þeirra, rýmað það mikið að sauðféð
tók við og þjóðin fór að lifa af kinda-
kjöti. Og enn ágerðist beitin. Síðan
hefír hallað hratt undan fæti og
hallar enn. Sérfræðingar segja að
enn hafí eyðingin vinninginn. Skóg-
ræktin á að vera þýðingarmesti
þátturinn í endurheimt landsins,
landgæðanna. Ríkisvald og land-
helgi mátti sækja í hendur útlend-
inga. Landið sjáift verður að sækja
í hendur íslendinga. Þar er þrautin
þyngri.
Það er þrennt sem gerir að sauð-
kindin verður að víkja fyrir nauðsyn
mannfélagsins. Hún étur flestan
gróður, fyrst og fremst nýgræðing-
inn og flestallan lággróður. í
rauninni á hún það til að ganga
lengra. Ég hefí með eigin augum
horft á kind hoppa ítrekað upp í
tré til þess að bíta limið. Land sauð-
kindarinnar verður því fljótt nagað
og nakið og víða skolast jarðvegur-
inn burt þegar rætumar sem bundu
hann era dauðar. Annað er það að
fjárheld girðing er allt of dýr, til
þess að hægt sé almennt að byggja
skógrækt á þannig kostnaði, þá
skógrækt sem með þarf. Stórgripir
gera skóginum lítið ógagn og gegn
þeim má girða ódýrt. Það þekkist
ekki nokkurs staðar á byggðu bóli
að búsmali fái að rása óhindrað um
land annarra en eigenda sinna nema
hér. Það rekur óðum að því hér sem
annars staðar, að menn verði að
girða eigin lönd, séu þeir þar með
búsmala í lausagöngu. Annað er
óþolandi yfírgangur.
Að lokum er svo það, og það
ekki hvað þýðingarminnst, að eins
og nú er komið högum þjóðarinnar,
þá þörfnumst vér ekki sauðkind-
arinnar. Nú er ég ekki að segja,
að leggja þurfí niður allan sauð-
fjárbúskap, að minnsta kosti ekki
strax.’Vijji menn endilega stunda
sauðíjárbúskap, þá má vel gera það
í hinum afskekktari fjallahéraðum
landsins. En út á þá landnýtingu
fást engar landbætur.
Ég vil benda á það í leiðinni, að
hér hefir vantað gott girðingarefni
allt frá fyrstu tíð. Það er varla
hægt að tala um skógrækt hér á
landi fyrr en með tilkomu gadda-
vírsins. Menn vöktu yfír vellinum,
en það var útilokað að vaka yfír
skógarplöntunum að staðaldri.
Manninn má lagfæra með upp-
lýsingu og breyttum aðstæðum og
hann ræður dýranum. Því miður
Dr. Benjamín H.J. Eiríksson
„Á meðan sauðkindin
drottnar yfir landinu
er allt tal um endur-
heimt landsins holgóma
hjal. Fram á fimmtándu
öld lifði þjóðin mest af
nautgriparækt og borð-
aði nautakjöt. En þá
höfðu landkostir, fyrst
og fremst skógarnir og
fylgigróður þeirra,
rýrnað það mikið að
sauðféð tók við og þjóð-
in fór að lifa af kinda-
kjöti. Og enn ágerðist
beitin. Síðan hefir hall-
að hratt undan fæti, og
hallar enn.“
streitast bændumir á móti þróun
sem er í alla staði heilbrigð og það
eins þótt atvinnutækifæri þeirra
verði sífellt fjölbreyttari. Vafninga-
laust: Landið verður að friða sem
víðast, sauðféð verður að fara af
landinu. Það er alltof dýrt að girða
litla bletti lands hér og þar um
landið fjárheldum girðingum, það
er að segja með neti og gaddavír.
Það verður að girða í einu átaki
þýðingarmestu landsvæðin, byija á
Suðvesturlandi, girða af allan suð-
vesturhluta landsins. Þetta er
lágmarkið sem byijun.
í viðureigninni við eyðinguna og
endurheimt gróðurþekju landsins
er friðun númer eitt, tvö og þijú.
Þetta sýnir að sauðkindin — ásamt
bændum — er orðin óvinur númer
eitt, tvö og þijú. Reynslan, sem
fékkst við niðurskurð vegna mæði-
veikinnar, sannaði ágæti friðunar-
innar. Áhrif hennar á allan gróður
og einnig á fallþungann fyrst á eft-
ir vora stórkostleg. Við friðun nær
gróðurinn sér á strik, fyrst og
fremst lággróðurinn. Friðun er því
frumskilyrði fyrir skógræktina, þar
sem henni verður á annað borð
komið við.
Til þess að rækta upp landið
nægir skógurinn ekki. Ifyrir land,
sem liggur hærra en hann nær,
þarf harðgerari jurtir. Lúpínan er
ágæt, þar sem hún á við.
Víða í heiminum era landsvæði
i með svipaðar aðstæður til gróðurs
og hér era. Þar eru hundrað teg-
unda jurta af ýmsu tagi, sem
bráðnauðsynlegt er að afla nú þeg-
ar og reyna hér á landi. Hér duga
engin vettlingatök. Það nægir ekki
að skoða pöntunarlista. Það sem
hingað til hefír verið gert í þessu
máli er lítið annað er virðingarvert
kák, miðað við það sem hefði þurft
að gera. Vér höfum að vísu fengið
hið þýðingarmikla sitkagreni, ösp,
viðju og lúpínu. En þetta er lítið á
hálfi öld. Það þarf að gera út menn
til þess að kynna sér vel gróður
landsvæða eins og Alaska, Eld-
landsins, Kamtchaka, Himalaya, og
margra annarra líklegra §alla-
svæða og senda þangað leiðangra
til þess að hafa upp á gróðri, sem
hentað geti hér á landi. Höfuð sjón-
armiðið verður að vera: Að auka
gróðurþekju landsins.
Höfundur var áður um irabil
ráðunautur ríkisstjómarinnar í
efnabagsmálum og síðar banka-
stjóri Framkvæmdabanka tslands.