Morgunblaðið - 07.08.1987, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. ÁGÚST 1987
Flotastefnufabúla og*
íslensk öryggismál
eftir dr. Hannes
Jónsson
Morgunblaðið birti þriðjudaginn
28. júlí grein eftir Benedikt Grön-
dal, sendiherra, þar sem hann ræðir
ýmsa þætti íslenskra öryggismála
með hliðsjón af nýrri flotastefnu
Bandaríkjanna á 'Norður-Atlants-
hafssvæðinu. Kvartar hann undan
því, að íslendingar hafi hvorki
fylgst með né rætt þessi mál „af
faglegri alvöru sín á milli eða við
aðra, eins og þörf væri“.
Þetta er að því leyti rétt að flota-
stefnuhugmyndir þessar hafa ekki
verið ræddar opinberlega hér á
landi. íslenskum utanríkis- og ör-
yggismálum hefur þó verið gerð
veruleg skil í nokkrum útvarps-
erindum á þessu og síðasta ári, í
tímaritsgrein í síðasta hefti And-
vara og í vel byggðri sjónvarps-
mynd, sem ríkissjónvarpið sýndi
nýlega. Útbreiddari dagblöðin hafa
hins vegar ekki séð ástæðu til þess
að nota tilefnin til frekari umflöllun-
ar um þessi mál. Ábending Bene-
dikts á því við um tómlæti þeirra.
Hitt er svo annað mál, að ekki
er sjálfgefið, að íslendingar þurfí
að uppveðrast og efna til málþinga
þótt flotaforingjar og hemaðarsér-
fræðingar í Navy War College í
Newport og John Lehman, fyrrver-
andi flotamálaráðherra Banda-
ríkjanna, fari að túlka hugmyndir
um nýja flotastefnu fyrir Norður-
Atlantshafssvæðið, sem að sögn
Benedikts „er ekki óumdeild í
Bandaríkjunum hvað þá öðrum
NATO-ríkjum“ og hefur auk þess
„ekki... verið formlega lögð fyrir
NATO.“
Umræða og vakandi árvekni ís-
lendinga um öryggismál sín og
Norður-Atlantshafssvæðisins er þó
af hinu góða, einkum ef hún bygg-
ist á rökrænni greiningu viðfangs-
efnisins. Að endursegja efnisatriði
hinnar nýju flotastefnu eins og
framkvæmd og fylgni við hana sé
sjálfsagt mál hefur takmarkað gildi.
Við vitum ekki hvort Bandaríkja-
þing eða ráðherraráð NATO muni
fallast á hana. Og umfram allt höf-
um við íslendingar sem aðilar að
NATO ekki tekið afstöðu til henn-
ar, hvorki utanríkismálanefnd,
Alþingi, ríkisstjómin né íslenskir
lqósendur.
Lærdómar af Keflavík-
ursamningnum 1946
Það hefur gerst áður að banda-
rískir aðilar, þ. á m. bandaríska
yfírherráðið í Washington, hafi gert
hemaðaráætlanir varðandi ísland
að íslendingum forspurðum og ekki
haft erindi sem erfiði. Þetta gerðist
1941, 1943 og 1946 svo sem m.a.
má lesa um í ágætri grein Þórs
Whitehead, prófessors, í Skími
1976. Á árinu 1943 hafði banda-
ríska yfírherráðið samið áætlun um
framtíðarherstöðvar Bandaríkjanna
erlendis. Þar var gert ráð fyrir, að
ísland væri á ytra vamarsvæði vest-
urálfu og að Bandaríkin ættu að
hafa þar herstöðvar í félagi við
aðra bandamenn þeirra, sennilega
fyrst og fremst Breta. „í árslok
1943 höfðu Roosevelt, yfírherráðið
og vaidamiklir þingmenn ákveðið,
að Bandaríkin þyrftu að hafa her-
stöðvar á íslandi eftir stríð," segir
prófessor Þór Whitehead í Skímis-
grein sinni 1976. Hann segir
ennfremur: „í bandaríska utanríkis-
ráðuneytinu var talið æskilegast,
aö Bandaríkin tælq'u að sér vamir
íslands „að eilífu" ...“
Ekki minnkaði áhugi Banda-
ríkjanna á varanlegri herstóð á
íslandi með tilkomu kjamorku-
sprengjunnar f ágúst 1945.
Keflavíkurflugvöllur varð þá enn
mikilvægari fyrir herfræðilegan
sóknar- og vamarmátt Banda-
ríkjanna. Prófessor Þór Whitehead
lýsir kjama málsins með þessum
orðum:
„Herstöðvaáætlunin frá _ 1945
sýnir, að yfírherráðið leit á ísland,
Grænland og Asoreyjar sem hvílu-
punkta, er hemaðarlegri vogar-
stöng Bandaríkjanna var ætlað að
styðjast við til vamar Vestur-
Evrópu. Samkvæmt áætluninni átti
ísland að verða fremsta útvirki
Bandaríkjanna gagnvart Sovétríkj-
unum og hermálaráðuneytið lagði
drög að því, að Keflavík yrði stökk-
pallur sprengjuflugvéla til árása á
„skotmörk hvar sem er í Evrópu
og Vestur-Asíu“. Eins og yfírher-
ráðið staðfesti hefði ísland, ásamt
áðumefndum eyjum, úrslitaþýðingu
fyrir herstöðvaáætlunina og þar
með heildarstefnu Tramans í her-
málum."
Hér er m.a. að fínna skýringuna
á tregðu Bandaríkjamanna við að
standa við hervemdarsamninginn
frá 1941 og fara frá íslandi strax
að stríðinu ioknu. Bandaríkjamenn
töldu varanlegu hersetu á íslandi
til mikilvægra öryggishagsmuna
sinna. Þess vegna vildu þeir gera
nýjan herstöðvasamning við íslend-
inga til langs tíma. 1. október 1945
óskaði Bandaríkjastjóm eftir við-
Olafur Thors
„Eftir Reykjavíkurfund
Gorbachevs og Reag-
ans 10.—12. október
1986 og samþykkt Al-
þingis í afvopnunar-
málum frá 23. maí 1985
virðist rökrétt hlutverk
Islendinga innan Atl-
antshaf sbandalagsins
að reyna að draga úr
áhrifum þeirrar óvin-
arí myndar, sem svo
margir í austri og vestri
eru haldnir og mögnuð
er upp í grein Bene-
dikts. Með þvi að eyða
óvinarímyndinni myndi
opnast möguleiki til
þess að draga úr
spennu, eyða tor-
tryggni, efna til vin-
samlegra viðskipta,
samskipta og samvinnu
ríkja austurs og vest-
urs.“
Bjarni Benediktsson
eins árs uppsagnarfresti að undan-
gengnum 6 mánaða samningavið-
ræðum. í stað varanlegrar hersetu
rann upp tímabil vamarstöðvar með
borgaralegum flugvallarrekstri en
án erlendrar hersetu.
Það ástand var talið fullnægjandi
við inngöngu okkar í Atlantshafs-
bandalagið 1949 enda vel haldið á
okkar málum við undirbúninginn
að aðildinni af þeim Bjama Bene-
diktssyni, utanríkisráðherra, Emil
Jónssjmi, samgönguráðherra og
Eysteini Jónssyni, menntamálaráð-
herra.
Skammtímasamningur
verður lang-
tímasamningur
í þessu sambandi er vert að rifja
það upp, að markmið Bandaríkja-
manna varðandi herstöðvar á
íslandi virðast ekkert hafa breyst
frá árinu 1943, þótt á ýmsu hafí
gengið eftir árvekni íslenskra for-
ystumanna á ýmsum tímum. Þegar
vamarsamningurinn var gerður
1951 vildu Bandaríkjamenn t.d.
gera langtímasamning með sama
gildistíma og aðildarsamninginn að
Atlantshafsbandalaginu. Bjami
Benediktsson, utanríkisráðherra,
var þá í forsvari fyrir íslendinga
og stóð fast á því að aðeins
skammtímasamningur með einhliða
Emil Jónsson
sendiherra, skotið fram þeirri hug-
mynd um uppsögn samningsins,
sem skráð er í 7. grein hans, þ.e.
að 6 mánaða athugun á þörf fyrir
vamaraðstöðuna á Islandi geti farið
fram í samráði við NATO-ráðið að
ósk hvors aðila sem er og hvenær
sem er, en ef ekkert samkomulag
verði að slíkri athugun lokinni, geti
hvor aðili um sig sagt samningnum
upp með 12 mánaða fyrirvara.
Þetta er nánast sama uppsagnará-
kvæðið og gilti' skv. 12. grein
Keflavíkursamningsins frá 1946.
Fordæmið er því ekki langt sótt.
En þessi samningur, sem svo
mikil áhersla var lögð á að væri
skammtímasamningur, hefur í
rejmd orðið langtímasamningur.
Vamarliðið, sem kom hingað 1951
er nú búið að sitja hér í 35 ár.
Hvað veldur?
Ástæðumar era vafalaust marg-
ar og skal ég ekki fara út í langt
sóttar skýringar. Hins vegar vil ég
lauslega drepa á eitt atriði, sem
einnig svarar að nokkra fálæti ís-
lendinga um bandarísku hugmynd-
imar um nýju flotastefnuna.
Aulastefna Alþýðubanda-
lagBÍns í öryggismálum
Um það verður ekki deilt á skyn-
samlegum grandvelli, að við íslend-
ingar verðum að koma því
Eysteinn Jónsson
Við samningagerð um varnarmál 1945, 1946, 1949 og 1951 voru grundvallarviðhorf forystumanna
lýðræðisflokkanna þau, að tryggja öryggi landsins og standa vörð um fullveldi
og sjálfstæði þjóðarinnar.
ræðum við íslensku ríkisstjómina
um málið. Þeir vildu gera samning
milli ríkjanna um langtíma leigu
(talað var um 99 ár), á landi undir
vamarstöðvar í Hvalfirði, Skerja-
fírði (Fossvogi) og Keflavík.
Ólafur Thors, forsætis- og utan-
ríkisráðherra, bað alla flóra þing-
flokkana að tilnefna hvem um sig
3 menn í nefnd til skrafs og ráða-
gerða um málið. Alger samstaða
ríkti í 12-manna nefndinni og ríkis-
stjóminni. Tilmælunum skyldi
hafnað. Var það gert með orðsend-
ingu 6. nóvember.
Upp úr þessu hófst samningsþóf,
sem að lokum leiddi til Keflavíkur-
samningsins 7. október 1946 og
brottfarar hersins.
í samningaviðræðunum, sem
leiddu til Keflavíkursamningsins
kristallaðist sú staðreynd, að okkar
eigið öryggi er samofíð öiyggis-
hagsmunum lýðræðisþjóðanna
báðum megin Atlantshafs. Til þess
að tryggja sjálfstæði okkar og full-
veldi er okkur nauðsynlegt að eiga
nána samvinnu um vamar- og ör-
yggismál við önnur lýðræðisríki,
sem eiga öryggishagsmuna að gæta
á íslandi. Þetta er e.t.v. stærsta
lexía okkar af Keflavíkursamninga-
viðræðunum.
Hitt er ekki síður lærdómsríkt í
sambandi við gerð Keflavíkursamn-
ingsins frá 1946, hve mikilvægt það
er fyrir íslendinga sjálfa að standa
fast á fullveldi sínu og sjálfstæði í
samskiptum við önnur ríki og líða
ekki neinum, hvorki bandamönnum
né öðram, að lítilsvirða það með
Íiví að gera hemaðaráætlanir um
sland að eigin geðþótta og ætlast
svo til þess að við samþykkjum þær
sjálfkrafa. Þetta gildir að sjálfsögðu
einnig um hugmyndimar að hinni
nýju flotastefnu Bandaríkjamanna.
Mikilvægi árverkni forystu-
manna þjóðarinnar í þessum efnum
verður aldrei ofmetið. Er viðspyma
ólafs Thors við hugmyndinni um
langtímahersetu 1945 til fyrir-
myndar, enda virkjaði hann forystu-
menn allra stjómmálaflokkanna til
samstöðu um einróma afstöðu. Þá
datt engum í hug sjálfkrafa sam-
þykki á bandarískum hugmyndum
varðandi íslensk öryggismál. For-
ustan var öragg.
Fyrir atbeina Ólafs Thors urðu
Bandaríkjamenn að sætta sig við
að flytja allt sitt herlið frá íslandi
samkvæmt Keflavíkursamningnum
frá 1946 og fá aðeins 5 ára flugvall-
arleigusamning fyrir bandarískt
flugfélag, sem segja mátti upp með
uppsagnarákvæði Islendinga kæmi
til greina. Kemur þetta vel fram í
leyniskjölum bandaríska utanríkis-
ráðuneytisins fyrir árið 1951, sem
birt vora 1986. Þar segir m.a., að
Lawson sendiherra Bandaríkjanna
í Reykjavík hafí sent skýrslu til
Washington um fund sinn með
Bjama Benediktssyni í Reykjavík
3. mars. Hefur hann það þá eftir
utanríkisráðherra. að hann kunni
vel að meta þörf íslands fyrir vam-
ir og mikilvægi slíkrar vamarað-
stöðu á íslandi fyrir NATO, en tekur
ákveðið fram, að samningur án ein-
hliða uppsagnarákvæðis komi ekki
til greina. Síðan hefur Lawson,
sendiherra, orðrétt eftir Bjama
Benediktssyni og segir: „Ég vildi
heldur taka áhættuna af að hafa
ísland óvarið eyland en samþykkja
hersetu á íslandi á friðartímum til
jafnlengdar gildistima aðildarsamn-
ingsins að Atlantshafsbandalag-
inu.“
Þetta reyndist erfitt samningsat-
riði, því Bandaríkjamenn vildu gera
Iangtíma3amning, en íslendingar
skammtímasamning. Skutu Banda-
ríkjamenn fram hugmyndum um
20 ára, og síðar 10 ára, gildistíma
en svo virðist sem Bjami Benedikts-
son hafí á fundi með Lawson,
skilmerkilega til skila til allra við-
komandi, að ekkert ríki, hvorki
bandamaður né aðrir, geti gert því
skóna, að erlent ríki hafí hér her-
stöðvar „að eilífu", eða ákveði að
eindæmi að flytja flotastöðvar sínar
hingað til lands samkvæmt áætlun
um árás á annað ríki. Ólafi Thors
tókst mætavel í samningaumleitun-
um 1945 og 1946 að fá stórveldið
til þess að virða íslenskt fullveldi
og sjálfstæði. En sfðustu áratugina
virðist allnokkuð sinnuleysi og and-
varaleysi um málið hafa fest rætur
með þjóðinni. Tíminn og vaninn
hafa sljóvgað árveknina. Allir ís-
lendingar 36 ára og yngri era aldir
upp við erlenda hersetu í landinu.
Fyrir þá er þetta ástand „hið vana-
lega“ ef ekki „hið eðlilega". Skort
hefur stærð í íslenska stjómmála-
forystu þessara ára til þess að halda
málinu í farvegi fullveldis- og sjálf-
stæðismála þjóðarinnar, þar sem
leitað er jafnvægis milli öryggis og
lágmarksþátttöku útlendinga í her-
vömum landsins. Hin einstreng-
ingslega aulastefna Alþýðubanda-
lagsins „Úr NATO, herinn burt“
hefur sennilega skaðað mest það
markmið að draga úr umsvifum
útlendinga við hervamir á íslandi.
Hún hefur komið í veg fyrir eðlilega