Morgunblaðið - 24.11.1987, Qupperneq 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 24. NÓVEMBER 1987
Ástand mannréttindamála í Sovétríkjunum:
Ráðamenn teknir að hallast
að upphaflegri stefnu Leníns
Andstaðan „nefbrotin“ 1 stað útlegðardóma og fangelsisvistar
AP
Bandarískir sérfrœðingar telja sig sjá ýmis merki þess að sovéskir ráðamenn séu teknir að hallast að
hugmyndum Vladimirs Lenin um mannréttindi. Myndin sýnir hefðbundna byltingarhátíð á Rauða torginu
í Moskvu þar sem jafnan getur að líta risastórar myndir af Lenín og öðrum helstu hugmyndafræðing-
um kommúnismans.
Iteuter
Mikhail S. Gorbachev Sovétleiðtogi flytur ræðu i tilefni 70 ára af-
mælis byltingar kommúnista i Rússlandi. 1 ræðunni bar tann i'of á
Jósef Stalín fyrir að hafa komið á samyrkjubúskap í Sovétríkjunum
en fór varfæmum orðum um afleiðingar þeirrar stefnu.
eftírívar
Guðmundsson
ÞEGAR litið er til þróunar mann-
réttindamála i Sovétrikjunum,
„Glasnost“-stefnu Mikhails
Gorbachev og ræðu hans nýlega
um mannréttindamál og valdatíð
Stalíns, fer varla hjá þvi, að það
hvarfli að mönnum að Gorbachev
hafi í hyggju að snúa aftur að
upphaflegri stefnu byltingarleið-
togans Leníns í mannréttinda-
málunum.
Þetta er skoðun Richards Schift-
ers aðstoðarutanríkisráðherra
Bandaríkjanna. Hann hefir með
höndum mannréttinda- og mannúð-
armál í utanríkisráðuneytinu.
Ráðherrann hefir langa reynslu á
þessu sviði, hefir starfað sem full-
trúi Bandaríkjanna í Öryggisráði
og Mannréttindanefnd Sameinuðu
þjóðanna með sendiherranafnbót.
Schifter ræddi þessi mál við blaða-
menn hér í Washington nýlega og
rakti það, sem gerst hefir í mann-
réttindamálunum í Sovétríkjunum,
sérstaklega á síðastliðnu ári, að
dómi Bandaríkjastjómar.
„Það er ekki úr vegi“, sagði
Schifter, „að minnast þess, að nú
um stundir er nærri eitt ár liðið frá
því að við hörmuðum lát Anatoly
Marchencos skálds í fangabúðum í
Rússlandi."
„Ef við berum saman ákvæði um
mannréttindi, einsog þau eru skýrð
í Helsinki-sáttmálanum eða Mann-
réttindaskrá Sameinuðu þjóðanna,
við ástand mannréttindamála í Sov-
étríkjunum þá er sannarlega ekki
af miklu að státa. En ef við berum
það saman við ástandið í upphafi
áttunda áratugsins og þar áður,
má segja að um umtalsverðár breyt-
ingar sé að ræða. Þær framfarir
virðast mér gefa til kynna að fyrir-
myndin hafí verið sótt til stefnu
Leníns í mannréttindamálum, eins
og hann hafði hugsað sér þau. Ef
athugað er gaumgæfilega hvað
Gorbachev hefir sagt undanfarið er
greinilegt, að hann hefír í hyggju
sams konar breytingar og Lenín
reyndi að koma á meðan hann var
við völd.
Hjá Lenfn voru réttindi einstakl-
ingsins betur tryggð en undir stjóm
Stalíns, en engu að síður mótaðist
stjómarfarið af valdi öryggislög-
reglunnar og alræði yfirstjómar
flokksins."
„Að þessu nefndu," sagði Schift-
er, „skal ég skýra hvaða atriði það
em, sem við ræðum við Sovétmenn
í þessu efni. Okkur er það ljóst, að
það er íilgangslaust að segja við
þá: „Það, sem við ætlumst til af
ykkur er, að þið byijið strax á
morgun að fylgja öllum fyrirmælum
Mannréttindayfírlýsingar Samein-
uðu þjóðanna. í þess stað reynum
við að leggja fram mál þar sem við
vonumst til að geta náð einhveijum
árangri. Verður þá helst fyrir valinu
mál þess fólks sem óskað hefir eft-
ir leyfí til að flytjast frá Sovétríkj-
unum því við teljum óréttlátt að
binda það fólk sem vill flytjast úr
landi átthagafjötrum. Þetta hefír
gengið heldur misjafnlega en þeir
hafa þó veitt fleira fólki brottfarar-
lejrfí en áður og þá helst gyðingum,
Þjóðveijum og Armenum. Á þessu
sviði hefír orðið breyting frá árun-
um 1983-1986 er allar dyr voru
harðlokaðar fólki, sem vildi flytja
úr landi. Reynt er að hjálpa fólki,
sem vistað hefír verið á geðveikra-
stoftiunum. Við gerum það sem við
frekast megum í þessu efni. Hér
er um að ræða fólk, sem hefír ver-
ið lagt inn á geðveikrahæli með
valdi af eftirfarandi ástæðum:
í fyrsta lagi hafa fjölmargir ver-
ið lokaðir inni á geðveikrahælum
fyrir þá sök eina að hafa brotið
gegn 190. grein sovéskra hegning-
arlaga sem kveður á um að það sé
refisvert afbrot að rægja Sovétrík-
in.
Þá er fólk einnig vistað á geð-
sjúkrahúsum samkvæmt 70. grein
sömu laga sem mælir fyrir um að
þeir sem gerast sekir um áróður
gegn rfkinu skuli þola 7 ára fangels-
isdóm og 5 ára „útlegð". Við höfum
einnig reynt að hjálpa fólki, sem
hefír verið dæmt til fangelsisvistar
fyrir ástundun trúarbragða og píé-
dikanir. Við vitum um minnsta kosti
500 manns, sem eru í haldi í fang-
elsi eða í geðveikrahælum vegna
brota gegn fyrmefndum lagagrein-
um. í þessu sambandi er nauðsyn-
legt að gera sér ljóst, að hér er um
að ræða heilbrigt fólk, sem er lokað
inni á geðveikrahælum og er ekki
sálsjúkt samkvæmt þeim viðmiðun-
um, sem gilda víðast hvar um allan
hinn siðaða heim . Eini „glæpurinn"
sem þetta fólk hefír framið er að
hafa aðrar skoðanir en stjómvöld
viðurkenna."
Starf kirkjunnar
takmarkað
„Að auki,“ sagði Schifter, „reyn-
um við að vera til aðstoðar í málum,
sem varða takmarkanir trúarlífs og
ástundun þess auk mála sem snerta
bann stjómvalda við að kirkjur vinni
að líknarmálum. Þá reynum við að
leggja inn gott orð fyrir fólk, sem
hefír lent í erfíðleikum fyrir þær
sakir að hafa flutt inn biblíur og
bænabækur til landsins, en það er
talið hegningarvert."
Blaðamaður spurði Schifter hvort
óhugsandi væri að sovéskir ráða-
menn myndu viðurkenna hlutlausa
dómara, sem dæmdu sjálfstætt og
án tillits til vilja kommúnistaflokks-
ins og stjómar hans.
„Það kæmi þeim vafalaust
spánskt fyrir sjónir, að leyfa sjálf-
stætt dómsvald, sem dæmdi í
andstöðu við flokkinn og ríkið.
Þetta er það, sem þeir þurfa að
læra að sætta sig við, en það líða
vafalaust ár og dagar þar til sjálf-
stætt dómsvald verður að veruleika
í Sovétríkjunum," sagði Schifter.
Ásakanir um
mannréttindabrot
í Bandaríkjunum
Schifter var spurður hvemig
bandarískir embættismenn brygð-
ust við ásökunum Sovétmanna um
að mannréttindabrot séu ástunduð
í Bandaríkjunum.
„Við höfum gert það að reglu
að svara þeim fullum hálsi. Þeir
hafa borið fram mál, sem við telj-
um, að heyri ekki undir undir
Helsinki-sáttmálann né Mannrétt-
indayfirlýsingu Sameinuðu þjóð-
anna og em þannig raunverulega
ekki ti! umræðu, sem brot á
milliríkjasamþyktum um mannrétt-
indamál. En þrátt fyrir það gemm
við okkur far um að ræða og út-
skýra slík mál eða ásakanir. Og ég
skal rekja tvö nýleg dæmi um
hvemig við bmgðumst við ásökun-
um um mannréttindabrot í Banda-
ríkjunum."
Dauðarefsing unglinga
„Sovétmenn bám fram kvörtun
vegna þess að í 13 fylkjum Banda-
ríkjanna væri heimilt að dæma
unglinga til dauða hefðu þeir fram-
ið morð af fyrstu gráðu. Með öðmm
orðum, dauðarefsing unglinga væri
viðurkennd í Bandaríkjunum.
Mannréttindasamtökin Amnesty
Intemational hafa einnig bryddað
upp á þessu máli við okkur. Við
bentum á, að þetta mál væri ein-
mitt þessa dagana til umQöllunar í
Hæstarétti Bandaríkjanna. Ég út-
vegaði öll málsskjöl og gerði
ráðstafanir til að fulltrúar Sov-
étríkjanna fengju aðgang að
Hæstarétti er málið kæmi fyrir
hann. Þeir þáðu boðið og fengu
tækifæri til að kynna sér hvemig
við afgreiðum slík mál í réttarríki."
18 ára tugthús fyrir
„friðarstarfsemi“
„Hitt málið var ásökun um, að
friðarsinnar hefðu verið dæmdir
fyrir að hafa ástundað „friðarstarf-
semi“. Allir þeir sem þekkja eitt-
hvað til Bandaríkjanna vita að þetta
er óhugsandi. Það sem átti sér stað
var eftirfarandi:
Þrír kaþólskir prestar og einn
leikmaður, sem allir eru yfirlýstir
friðarsinnar, ákváðu, að sýna það
í verki. Þeir héldu til herstöðvar
einnar í Missouri þar sem kjam-
orkusprengja er geymd, vopnaðir
vírklippum, loftborum og sleggjum.
Þeir klipptu á vírgirðingu, sem reist
hafði verið umhverfís geymslustað-
inn. I henni var hins vegar viðvör-
unarbúnaður og mennimir voru
handteknir en þó ekki fyrr en þeir
höfðu unnið talsverðar skemmdir.
Dómarinn, sem hafði málið til
meðferðar, spurði hina ákærðu
hvort þeir hefðu í hug á að vinna
aftur slíkan verknað yrðu þeir látn-
ir lausir. Tveir þeirra svöruðu
spumingunni játandi en hinir sögðu
nei. Þeir fyrmefndu vom dæmdir
til 18 ára vistar innan fangelsis-
múra en hinir í átta ára fangelsi.
Dómarinn benti á í úrskurði sínum
að samkvæmt bandarískum náðun-
arreglum þýddi dómurinn þriggja
til fimm ára fangelsi þar sem saka-
mennimir mættu eiga von á náðun
fyrir góða hegðun í fangelsinu.
Ég afhenti sovésku fulltrúunum
afrit af ákæranni svo ekki færi á
milli hver hún væri. Þeir fengu einn-
ig dómsskjölin ásamt skjölum
náðananefndarinnar svo ekki færi
á milli mála hvað hefði gerst. En
ég gat ekki stillt mig um að minna
Sovétmennina á þá staðreynd að
refsing fyrir að skemma viljandi
ríkiseignir í Sovétríkjunum er 5-10
ára fangelsi. í Sovétríkjunum er
engin miskunn sýnd með styttingu
fangelsisdóma fyrir góða hegðun,
en hins vegar er refsivistin lengd
þyki hegðun hins dæmda óviðun-
andi. Ég sagði að lokum við þá:
„Það er vafalaust hægt að fmna
dæmi um mannréttindabrot (
Bandarílqunum. Ef þið getið bent
á þau og þau eiga við rök að styðj-
ast munum við hiklaust viðurkenna
að þau hafi átt sér stað og reyna
að gera ráðstafanir til að þau verði
ekki endurtekin.“
Hægfara breytingar
Blaðamaður spurði: „Þú segir,
sendiherra, að það megi merkja
greinilega stefnubreytingu á sviði
mannréttindamála í Sovétríkjunum.
Telur þú, að þetta hafí verið hæg-
fara þróun eða að ráðamenn hafi
einn góðan veðurdag ákveðið að að
bæta nú ráð sitt í þessum efnum?"
Schifter sagði talsverðan aðdrag-
anda að þessari stefnubreytingu.
Er Mikhail Gorbachev tók við emb-
ætti aðalritara sovéska kommún-
istaflokksins hefði verið ákveðið,
að taka þátt í umræðum um mann-
réttindamál á alþjóðavettvangi.
Hins vegar ætluðu Sovétmenn ekki
að taka stöðugum ásökunum þegj-
andi heldur hefja gagnsókn. Þeir
hefðu ekki í hyggju að viðurkenna
eitt né neitt heldur slá frá sér.
Schifter var spurður hvað hægt
væri að ráða af ræðu Gorbachevs
í tilefni 70 ára aftnælis byltingar-
innar um mannréttindamál og
valdaskeið Jósefs Stalín. Sumir
teldu ræðuna ’ofa góðu, aðrir segð-
ust hafa orðið fyrir vonbrigðum.
„Ég las ræðuna frá upphafí til
enda og varð fyrir vonbrigðum,"
svaraði Schifter. „Mér fannst yfirlit
hans yfír tímabilið frá 1920 til 1930,
með fáeinum undantekningum,
vera hliðhollt ógnarstjóm Stalíns.
Ég var undrandi á þeirri tölu, sem
hann nefndi jrfír þá sem voru myrt-
ir á þessu tímabili. Hún var að
mínum dómi víðs fjarri hinu sanna
því milljónir manna létu lífið en
ekki þúsundir. Þá vakti yfirlýsing
hans um að það hefði verið algjör-
lega rétt stefna að neyða samvinnu-
búskapnum upp á þjóðina furðu
mína. Það er að sjá að Sovétmenn
hafí ekki komið auga á þessi mistök
eins og Kínveijar hafa nú gert.“
Takmarkaðar breyting-
ar í vændum
Blaðamaður spurði Schifter hvort
ræða Gorbachevs benti að hans
dómi til að verulegar breytingar
væra í vændum í Sovétríkjunum á
sviði mannréttindamála.
„ Nei,“ svaraði Schifter. „Ég tel
að ræðan hafí bent til takmarkaðra