Morgunblaðið - 21.02.1988, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. FEBRÚAR 1988
Htargi Útgefandi mtttaMfe Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulitrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Augiýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. i lausasölu 55 kr. eintakiö.
Hlutabréfa-
markaður
Um langt árabil hafa tölu-
verðar umræður verið um
nauðsyn þess að koma á fót
hlutabréfamarkaði hérlendis. Það
var þó fyrst fyrir um aldarfjórð-
ungi, sem þær umræður urðu
markvissar, þegar Eyjólfur Kon-
ráð Jónsson, núverandi alþingis-
maður, hóf baráttu fyrir stofnun
almenningshlutafélaga. Þótt
miklar umræður yrðu um þau á
þeim tíma og ýmsar tilraunir
gerðar í því sambandi, náði hug-
myndin um almenn hlutabréfa-
viðskipti með þátttöku almenn-
ings ekki nægilegri fótfestu,
sennilega vegna skattalaga.
Spamaður í formi hlutabréfa-
kaupa var ekki jafn fýsilegur
kostur og t.d. kaup á spariskír-
teinum ríkissjóðs. Að vísu höfðu
íslendingar snemma á öldinni
stofnað Eimskipafélag Islands
með almennri hlutabréfasölu hér
og meðal íslendinga vestan hafs.
En vel má vera, að reynslan af
þeirri hlutabréfaeign fram á allra
síðustu ár hafi ekki ýtt undir
áhuga fólks á að festa fé í hluta-
bréfum.
Nú fer hins vegar ekki á milli
mála, að aukinn áhugi er á að
koma á fót reglulegum hluta-
bréfaviðskiptum. í þeim félögum,
þar sem hlutabréfaeign hefur
verið nokkuð almenn, svo sem
Eimskipafélagi íslands, Flugleið-
um, Iðnaðarbankanum og Verzl-
unarbankanum, svo að dæmi séu
nefnd, hefur verið lögð rík
áherzla á það seinni árin að gæta
betur hagsmuna hluthafa en áður
tíðkaðist og jafnframt er nær
daglega birt skráning á verði
hlutabréfa í nokkrum fyrirtækj-
um í Morgunblaðinu, frá tveimur
aðilum, sem annast kaup og sölu
hlutabréfa.
A aðalfundi Verzlunarráðs ís-
lands fyrir nokkrum dögum, flutti
dr. Jóhannes Nordal, Seðla-
bankastjóri, ræðu, þar sem hann
íjallaði um hlutabréfaviðskipti.
Hann minnti á, að sú breyting
til aukins fijálsræðis, sem orðið
hefði á lánsQármarkaðnum
síðustu árin, væri ein mikilvæg-
asta breyting, sem orðið hefði á
efnahagskerfi okkar íslendinga í
tvo áratugi. Hann benti einnig
á, að nú væri að vaxa úr grasi
ný kynslóð íslendinga, sem hefði
sérhæft sig í viðskiptum á þessu
sviði. Þá ræddi dr. Jóhannes um
ástæður þess, að takmarkaður
áhugi hefur verið hjá fyrirtækjum
á hlutabréfaviðskiptum og sagði:
„Ég tel vafalaust, að þessa nei-
kvæðu afstöðu megi að verulegu
leyti rekja til þess ástands, sem
ríkt hefur á Qármagnsmarkaðn-
um hér á landi um áratuga skeið.
í vaxtamálum var stefna stjóm-
valda lengi sú, að reyna að halda
vöxtum sem lægstum, þrátt fyrir
mikla og þráláta verðbólgu,
þannig að vextir voru að jafnaði
neikvæðir, sérstaklega á áttunda
áratugnum. Við þau skilyrði var
að sjálfsögðu hagstæðara fyrir
fyrirtæki að fjármagna sem
stærstan hluta af eignum sínum
og rekstri með lánsfé og njóta
þannig þess verðbólgugróða, sem
því fylgdi.“
Seðlabankastjórinn fjallaði
síðan um gjörbreytt viðhorf
vegna hárra vaxta umfram verð-
bólgu og sagði: „Bæði frá af-
komusjónarmiði og vegna
áhættu, verða fyrirtæki nú að
stilla lánsfjámotkun sinni í hóf
og leggja aukna áherzlu á trausta
eiginljárstöðu og sama sjónarmið
hlýtur einnig að endurspeglast í
afstöðu lánastofnana, sem verða
við þessar aðstæður að krefjast
betri trygginga og meira öryggis
í formi hærra eiginfjárhlutfalls
þeirra fyrirtækja, sem þær skipta
við. Þegar svo er komið, er hætt
við því, að mörg fyrirtæki eigi
aðeins þeirra tveggja kosta völ
að auka eigið fé'sitt með hluta-
Úárútboði eða takmarka rekstur
sinn og vöxt við það, sem eigið
fé þeirra leyfír."
Það hefur lengi tíðkazt að
heija atvinnurekstur hér án þess
að verulegt eigið fé sé til staðar
í rekstrinum. Þetta er m.a. skýr-
ingin á þeim eilífa vanda, sem
við er að fást í íslenzku atvinnu-
lífí. Þetta gekk meðan vextir voru
neikvæðir en nú þegar þeir eru
jákvæðir, er ekki lengur hægt
að halda fyrirtækjum gangandi
með skynsamlegum hætti með
því að byggja fyrst og fremst á
lánsfé. Þess vegna skiptir höfuð-
máli að takast megi að koma hér
á viðskiptum með hlutabréf og
að útboð á hlutafé verði ríkur
þáttur í uppbyggingu fyrirtækja
í framtíðinni. Til þess að svo
megi verða, þarf spamaður í
formi hluta^ár a.m.k. að sitja við
sama borð og annars konar
spamaður. Raunar lýsti Ólafur
Davíðsson, framkvæmdastjóri
Félags ísl. iðnrekenda, þeirri
skoðun sinni á aðalfundi Verzlun-
arráðsins, að það þyrfti að ívilna
spamaði í formi hlutafjárkaupa
umfram önnur spamaðarform til
þess að takast mætti að koma
þessum viðskiptum á rekspöl.
Jóhannes Nordal lýsti þeirri
skoðun sinni á fyrmefndum
fundi, að þáttaskil yrðu í hluta-
bréfaviðskiptum á þessu ári með
margvíslegum aðgerðum, sem nú
er unnið að. Ef vel tekst til getur
það orðið til þess að hleypa nýju
lífí í íslenzkt atvinnulíf.
Það eru ár og dagar síðan
jafn þungt hefur verið í
forráðamönnum frysti-
húsa og nú um þessar
mundir. Þeir hafa miklar
áhyggjur af rekstri fyrir-
tækja sinna og telja ein-
sýnt, að þau þoli ekki
það háa gengi, sem nú er á krónunni.
Þetta kom vel í ljós á tveimur fundum,
sem frystihúsamenn héldu fyrir nokkrum
dögum á Akureyri og í Hafnarfírði og
slíkur fundur hófst einnig á ísafírði fyrir
hádegi í dag, laugardag.
í ályktun Akureyrarfundarins sagði
m.a.: „Halli á vinnslunni 10 til 15% þýðir
stöðvun á rekstri innan örskamms tíma.
Vaxandi framleiðslu- og íjármagnskostn-
aður og kröfur um meiri útgjöld, sem þeg-
ar eru til umræðu milli aðila vinnumarkað-
arins, auka enn á vandann án þess að vit-
að sé um nokkra hækkun á framleiðslu-
tekjum. Fundurinn telur megin forsendu
áframhaldandi reksturs, að fijáls verð-
myndun ráði verðlagi gjaldeyris, sem fyrir
framleiðsluvörumar fæst. Bent skal á, að
aðrar atvinnugreinar þjóðfélagsins velta
sínum kostnaðarhækkunum beint út í verð-
lagið. Þar sem stefna stjómvalda er að
framboð og eftirspum ráði verðmyndun,
verða allir að sitja við sama borð, sem
hafa á hendi atvinnustarfsemi."
Þeir, sem sóttu fundinn í Hafnarfirði
muna ekki slíka reiði í röðum fískverk-
enda, sem þar kom fram. í ályktun þess
fundar sagði m.a.: „Á meðan starfsfóik
fískvinnslufyrirtækja sækir á um hækkun
launa sinna, er staða fyrirtækjanna svo
aum, að stöðvun blasir við. Vakin er at-
hygli á, að þrátt fyrir fastgengisstefnu og
raunhækkun íslenzku krónunnar á síðustu
tveimur árum, þá er samt bullandi verð-
bólga í landinu, sem nemur tugum pró-
senta. Það er yfírlýst stefna stjómvalda,
að fijáls verðmyndun skuli ríkja á íslandi.
Fiskvinnslan gerir þá sanngimiskröfu til
stjómvalda að fá að sitja við sama borð
og aðrar atvinnugreinar um fijálsa verð-
myndun tekna sinna.... Það er krafa
fundarins að jafnframt ýmsum nauðsyn-
legum efnahagsaðgerðum til að slá á
þenslu og koma á stöðugleika, verði nú
þegar framkvæmd leiðrétting á gengi
krónunnar og hún skráð í samræmi við
efnahagslegar forsendur og viðskiptalgör
þjóðarinnar. Einnig er það krafa fundar-
ins, að í framhaldi verði tekin upp fijáls
verðmyndun á gjaldeyri. Verði ekkert að
gert, mun fískvinnslan í nauðvöm grípa
til þeirra ráða, sem þarf.“
Það er mat þeirra, sem bezt þekkja til,
að sá þungi, sem felst í þessum ályktunum
geti m.a. komið fram í því, að það verði
erfítt að fá fulltrúa fískvinnslunnar til
þess að skrifa undir hugsanlega kjara-
samninga, þótt verkalýðssamtökin verði
tilbúin til þess og að margir fískverkendur
telji það betri kost, að frystihúsin loki en
að þau verði áfram rekin með tapi.
Góðærið og f iskvinnslan
Sú var tíðin, að fískvinnslan var sterki
aðilinn í samstarfí fiskverkenda og útgerð-
ar. Þótt fískiskipin væm rekin með tapi
var hagnaður á fískvinnslunni, sem oft
hélt útgerðinni gangandi, þegar erfíðleikar
steðjuðu að. Nú hefur þetta snúizt við.
Nú er það útgerðin, sem er sterki aðilinn
í þessu samstarfí. í fyrsta lagi á útgerðin
nú kvóta, sem er gulls ígildi. I annan stað
eiga útgerðarmenn nú þijá kosti. Þeir
geta selt fiskinn til útlanda í gámum eða
siglt sjálfír, þeir geta selt fískinn á físk-
mörkuðum innanlands eða samið við físk-
verkendur.
í góðæri síðustu tveggja ára hefur út-
gerðin grætt verulega og veitti ekki af.
Utgerðarfyrirtækin hafa borgað upp lang-
an skuldahala frá fyrri árum. Jafiiframt
hefur baráttan um hráefni milli físk-
vinnslustöðva hérlendis og erlendis leitt til
þess, að fískverð hefur hækkað mjög.
Útgerðin hefur því hagnýtt sér góðærið
til hins ýtrasta.
Það hefur vissulega einnig verið góðæri
á fískmörkuðum okkar erlendis, en það
hefur komið fískvinnslunni að takmörkuð-
um notum. Hún hefur átt í erfíðleikum
með að fá nægilegan físk til vinnslu til
þess að selja frystan erlendis. Hún hefur
orðið að greiða hátt verð fyrir fískinn á
fiskmörkuðum hér heima. Jafnframt hefur
gengi dollars lækkað mjög. Fiskvinnslan
hefur því verið pínd á báða bóga. Segja
má, að það gangi kraftaverki næst hversu
lengi hún hefur haldið út. Það er m.a.
vegna þess, hversu hátt verð hefur fengizt
fyrir ftystar fískafurðir erlendis, en nú
sjást fyrstu merki þess, að verðlag fari
lækkandi í Bandaríkjunum sbr. frétt í
Morgunblaðinu í dag, laugardag, um lækk-
un á þorskblokk.
Fiskvinnslan á hins vegar engan kvóta
og hún er því háð útgerðarmönnum og
sjómönnum um hráefni. Þeir aðilar hafa
ekki verið tilbúnir til að hverfa frá út-
flutningi á ferskum físki, ef það hefur
verið hagkvæmt. Þess vegna hafa við og
við komið fram raddir um það hjá frysti-
húsamönnum, að eðlilegt sé að skipta kvót-
anum milli útgerðar og sjómanna og físk-
verkenda og landverkafólks. Þær hug-
mjmdir hafa ekki fengið hljómgrunn. Af-
leiðingin er sú, að t.d. í sjávarplássi eins
og Vestmannaeyjum fer þriðjungur af öll-
um físki til útlanda ferskur í gámum eða
með öðrum hætti, en frystihúsin fá það
sem afgangs er, sem er yfirleitt lélegri
fískur og verðminni. Þessar aðstæður allar
hafa leitt til þess, að á samá tíma og út-
gerðin hefur hagnazt verulega hafa frysti-
húsin verið rekin með tapi.
Nú fínnst mörgum full ástæða til að
leggja mat á rekstrarstöðu útgerðar og
fískvinnslu í heild sinni vegna þess, að
þessi fyrirtæki séu í ríkum mæli í eigu
sömu aðila, þótt þau séu ekki endilega
rekin undir sama hatti. Lengst af hefur
heildardæmið litið þannig út, að hagnaður
hefur verið á sameiginlegum rekstri út-
gerðar og fískvinnslu, en síðustu fréttir
herma, að nú sé þessi sameiginlegi rekstur
kominn í tap. A.m.k. er ljóst, að fískvinnsl-
an býr ekki yfír neinum þeim fyrningum
frá góðæri undanfarinna ára, sem hún
getur gripið til nú.
Krafan um gengislækkun
Þá vaknar sú spuming, hvort nokkuð
almenn krafa frystihúsamanna um gengis-
lækkun sé líkleg til þess að leysa vanda-
mál frystiiðnaðarins til einhverrar fram-
búðar. Það er eftirtektarvert, að þegar
rætt er við stjómendur þessara fyrirtækja
em skoðanir mjög skiptar um það, hvort
gengislækkun komi þeim að einhveijum
notum. Vissulega em margir í þeirra röð-
um, sem telja, að einhver gengisbreyting
sé óhjákvæmileg og að það sé útilokað að
fínna nokkum rekstrargmndvöll fyrir
frystihúsin án þess. En það segir líka sína
sögu, að margir þessara manna telja, að
vandinn sé djúpstæðari og taka verði á
honum með öðmm hætti.
Þannig em t.d. sterkar raddir meðal
frystihúsamanna sem segja sem svo: Það
skiptir ekki mestu máli fyrir frystihúsin,
að gengið verði lækkað, þótt einhver lag-
færing á gengi sé óhjákvæmileg. Hitt
skiptir öllu máli, segja þessir menn, að
slegið verði rækilega á þensluna í þessu
þjóðfélagi og verðbólgan keyrð niður í einu
höggi. Þeir segja sem svo, að hin mikla
framkvæmdagleði á suðvesturhomi lands-
ins sogi til sín bæði fólk og fjármagn.
Þessar framkvæmdir séu íjármagnaðar
með lánsfé erlendis frá og að þjóðin lifí á
skuldasöfnun. Þeir segja, að fískvinnslan
í landinu geti aldrei þrifízt nema þjónustu-
greinar, sem standi fyrir launaskriðinu og
geti velt kostnaðarhækkunum út í verðlag-
ið endalaust, verði stöðvaðar í því að bjóða
í vinnuaflið og knúnar til að búa við sama
aga og fiskvinnslan verði að búa við. Þeir
spyija af hveiju ekki megi loka langlána-
nefnd í eitt ár. Þeir spyija líka hvers vegna
sé nauðsynlegt að ráðast í allar þær stór-
framkvæmdir sem fyrirhugaðar em í
Reykjavík og nærliggjandi byggðarlögum
á þessu ári og því næsta.
Aðrir frystihúsamenn segja ljóst, að
gengisbreyting breyti engu um þau vanda-
mál, sem þeir eigi við að stríða. Það er
t.d. augljóst, að gengisbreyting gerir
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. FEBRÚAR 1988
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 20. febrúar
Frá Vestmannaeyjum.
Ljósmynd/Sigurgeir
frystihúsin í Vestmannaeyjum ekki sam-
keppnisfærari um fískinn en þau eru nú,
en eins og fram kom hér fyrr fer um þriðj-
ungur af þeim físki, sem Eyjamenn afla,
í gámum til útlanda eða skipin sigla sjálf
með hann. Nú er svo komið í Vestmanna-
eyjum, að þessi stórglæsilegu frystihús,
sem þar hafa haldíð uppi atvinnu áratugum
saman og verið kjölfestan í atvinnulífínu
þar, geta með naumindum haldið uppi
fullri dagvinnu. Það er alveg sama hvem-
ig menn snúa þessu dæmi við, fram og
til baka, gengisbreyting breytir engu um
þessa stöðu og þennan vanda.
Þá er það líka ljóst, að þau frystihús,
sem hafa safnað miklum skuldum m.a.
vegna þess, að ráðizt hefur verið í of mikl-
ar fjárfestingar á liðnum árum, bjargast
ekki með gengisbreytingu nema þá í stutt-
an tíma, kannski út þetta ár. Þegar á
þetta er litið þarf engan að undra, þótt
menn velti því fyrir sér í alvöru, hvort
gengisbreyting ein og út af fyrir sig geri
nokkurt raunverulegt gagn.
Grundvallarvandi?
Eins og mál hafa þróazt á undanfömum
vikum má vel vera, að stjómvöld komizt
ekki hjá því að verða við mjög eindregnum
og almennum kröfum fískvinnslunnar um
einhveija lagfæringu á gengi. Hitt er alveg
ljóst, að það er orðið tímabært að ræða
það í fullri alvöru, hvort þessi helzta undir-
stöðuatvinnugrein okkar íslendinga eigi
við grundvallarvanda að etja í rekstri, sem
nauðsynlegt sé að takast á við. Svo að
dæmi sé tekið af Vestmannaeyjum, sem
hægt er að líta á sem ísland í hnotskum,
eru þar starfrækt 4-5 myndarleg frysti-
hús. Þegar svo er komið, að þau eiga í
erfiðleikum með að halda uppi fullri dag-
vinnu má spyija, hvort sameining frysti-
húsa í Vestmannaeyjum á þann veg að
2-3 í stað 4-5 verði starfrækt, geti orðið
til þess að auka mjög hagkvæmni í rekstri
þeirra og gert Vestmannaeyingum kleift
að reka færri en öflugri frystihús í stað
fleiri en veikari fyrirtælga. Það má segja,
að það sé svipuð leið og farin var í
Reykjavík með sameiningu BÚR og ís-
bjamarins.
Ef litið er á stöðu frystihúsanna í heild
sinni er alls ekki útilokað, að svipuð leið
sé til á fleiri stöðum á landinu, þar sem
vegalengdir á milli sjávarplássa eru tiltölu-
lega stuttar. Talið er, að þau frystihús séu
verst stödd, sem kaupa mest allan þann
físk, sem þau vinna á fiskmörkuðum,
vegna þess hversu hátt fiskverðið er það.
Ef svo er hlýtur sú spuming að vakna,
hvers vegna þessi fyrirtæki hætta einfald-
lega ekki að kaupa físk og draga í þess
stað saman seglin. Hvaða vit er í því að
kaupa físk á alltof háu verði til þess eins
að tapa stórfé á víhnslu hans? Menn geta
sagt sem svo, að nauðsynlegt sé að nýta
þau verðmæti, sem liggja í húsum og vél-
um. Er ekki hugsanlegt að hægt sé að
nýta þessi hús með öðrum hætti?
Með sama hætti og færa má rök að
því, að fískiskipaflotinn sé of stór er hægt
að segja að frystihúsin geti verið of mörg
og að það valdi engum þjóðhagslegum
skaða, þótt einhver þeirra hverfí úr rekstri.
Þá fá þau, sem eftir eru meiri físk til
vinnslu, nýtingin hjá þeim verður betri og
reksturinn hagkvæmari.
Fari svo, að stjómvöld neyðist til að
verða við kröfum fiskvinnslunnar um
gengisbreytingu er eðlilegt að á móti komi
krafa frá stjómvöldum til fiskvinnslunnar
um, að djúpstæð endurskipulagning fari
fram á rekstri hennar með það að mark-
miði, að framleiðslugeta þessara iðjuvera
verði nýtt mun betur og rekstur þeirra þar
af leiðandi hagkvæmari. Það þýðir ekki
að segja þjóðinni, að rekstur þessara húsa
sé í lagi og þar megi engu breyta. Hitt
er svo annað mál, sem augljóst er, að starf-
semi frystihúsanna verður að skoða í nán-
um tengslum við byggðapólitíkina og að-
stæður í hveijum landshluta. Það er t.d.
ekkert auðvelt að fínna aðra lausn á físk-
vinnslu á Patreksfírði en að þar verði rek-
ið frystihús. En spuming er, hvort það er
skynsamleg leið að reyna að halda gang-
andi fyrirtæki með svo mikla skuldabyrði,
sem frystihúsið þar er.
Um þessi mál verður ekki rætt án þess
að minna á, að þótt fiskvinnslan í landinu
kunni að eiga við grundvallarvanda að
etja á það ekki síður við um sjávarútveg-
inn í heild sinni. Núverandi kvótakerfí
getur ekki staðið til frambúðar. Að því
hlýtur að koma fyrr en síðar að tekin verði
upp sala veiðileyfa. Nú þegar er urgur í
fólki í sjávarplássum vegna þess hversu
mikill launamunur er milli sjómanna og
landverkafólks. Til viðbótar bætist svo
það, að fískverkakonan fylgist með ná-
granna sínum í næsta húsi, sem var svo
heppinn að eiga bát, þegar kvótakerfið
kom til sögunnar, og selur kvótann og
tekur nokkrar milljónir á þurru. Það kemst
aldrei sæmileg skipan á rekstur sjávarút-
vegs og fiskvinnslu í landinu fyrr en þetta
kerfí er úr sögunni.
„Fari svo, að
stjórnvöld neyðist
til að verða við
kröfum fisk-
vinnslunnar um
g-eng’isbreytingn
er eðlilegt, að á
móti komi krafa
frá stjórnvöldum
til f iskvinnslunn-
ar um, að djúp-
stæð endurskipu-
lagning fari fram
á rekstri hennar
með það að mark-
miði, að fram-
leiðslugeta þess-
ara iðjuvera verði
nýtt mun betur og
rekstur þeirra
þar af leiðandi
hagkvæmari.“